М?сылман жаулап алушылары ?нд?стан шекарасына тым ертеден-а?, м?селен 711?713 жылдарды? ?з?нде-а? жет?п ж?рд?. Б?ра? олар б?дан бес ж?з жыл ?ткен со? ?ана б?л жерлерге т?ра?ты орын теу?п, т?тас ?асырлар бойына осы елд?? к?птеген аудандарында саяси т?р?ыдан билеуш? болып алды, с?йт?п оны? м?дени дамуына елеул? ы?пал жасай отырып, ?нд? хал?ыны? к?птеген б?л?г?н, е? алдымен, ?анауда?ы халы?ты м?сылман д?н?не енг?зумен болды.

Ал?аш?ы тарих [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Алайда, ислам ?нд?станды т?тастай ба?ындыра да алмады, б?к?л елд?? ж?не оны? м?дениет?н?? дамуы жолында?ы бетб?рыс кезе?? де бола алмады. Сол себепт? ?нд?-ислам ?нер?н?? кезе?? м?сылман халы?тары м?дениет?н?? тарихында кездейсо? ??былыс болып ?ал?аны сия?ты ?нд?стан ?ш?н де ол кезе? ?нд? м?дениет? дамуыны? тарихында?ы нег?зг? емес, жай ?ана ?атарда?ы б?р тарауы ?спетт? болды. Б?ра? кейде кездес?п ?алатыны сия?ты о?ан м?н бермей ?ою?а да, т?пт? б?л кезе?д? ?нд?стан м?дениет? мен ?нер? тарихынан м?лдем шы?арып тастау?а да болмайды. Т?тас ал?анда ерте ислам кезе??, о?ан ?кшелес Мо?олдар кезе?? сия?ты ?нд? тарихыны? б?рт?тас ??рамды б?лег? болып табылады ж?не де ол тарихты? б?зд?? заманымыз?а дей?нг? дамуына ы?пал жаса?аны жа?сы м?л?м. ?алай бол?ан к?нде де ?нер саласында ?нд?-исламды? ?зара ы?пал ?з жем?стер?н берд?. Б?л кездег? елеул? с?улет ?нер?н?? жет?ст?ктер?мен ж?не осы кезе?н?? ерекшел?г? болып саналатын ?ол?нерд?? ?ркендеп г?лдену? тамсанта та? ?алдырып, ?ажайып шеберл?г?не т?нт? етед?.

Махм?д ?азнауи ы?палы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?нд? м?дениет?не ислам жаулап алушыларыны? ал?аш?ы ?уатты со??ылары м?лде тер?с ?сер?н тиг?зд?, Махм?д Газневи с?лтан (998?1030) баста?ан жаулап алушылар жаса?ы ?здер?н?? ау?анды? астанасы Кабулдан шы?ып, Солт?ст?к ?нд?стан?а басып к?рд? ж?не Декан?а дей?н жет?п, ??д?л?к к?ркем-?нер ескертк?штер?н ??ртып ж?берд?. Д?нге есс?з бер?лген ол жолында?ыны? б?р?н жайпап, ≪д?нс?здерд??≫ к?птеген ?асиетт? жерлер?н ? орта?асырлы? ?аламат д?ни ??рылыстарын ??ртып ж?берд?, т?г?н ?алдырмай тонап алды, ?нд? хал?ыны? аман ?алдырыл?ан б?лег?н (нег?з?нен ?ол?нерш? шеберлер, сол сия?ты биш?лер мен музыканттар) ?з?н?? ау?анды? отанына ??лды??а айдап ?кет?п, ?здер?не басыбайлы ж?мыс ?стеуге м?жб?р етт?.

XI ?асыр басында?ы б?л тонаушылы? пен тал?андаулар, жаулап алушыларды? шектен тыс ?аталды?тары т?р? ?ал?ан ?нд?л?ктерд?? жазып ?алдырып кеткен жазбаларынан ?ана емес, м?сылман жылнамаларыны? к?птеген авторлары хабарларынан, е? алдымен, ?йг?л? ?л-Бируни жазбаларынан да м?л?м болып отыр. Ол Махм?д жоры?тарын ж?не оны? Тханесарда?ы, Матхурда?ы, Канауджда?ы, Гвалиорда?ы, Катьанджарда?ы храмдарды ж?не Сомнатхпурда?ы сол кездег? ?асиетт? орын есептел?нет?н Сурья храмын тас-тал?ан ет?п, ?ират?аны туралы егжей-тегжейл? жазып ?алдыр?ан. Газневилерден кей?н м?ра рет?нде ?к?мет т?зг?н?н ?ол?а ал?ан Грудтер ?улет?н?? бил?г? кез?нде (XII ?асыр) Солт?ст?к ?нд?стан мен Деканны? ед?у?р б?лег? жаулап алынды, тек ?нд? субконтинент?н?? ?иыр шы?ысы мен о?т?ст?г? ?ана аман ?алды. Ол т?ста?ы ел билеген ?нд?л?к ?улеттер бытыратылып ж?бер?лд?. Олар ?скери кастаны? д?ст?рл?к ??рыптарына с?йене отырып, д?л сол кез ?ш?н к?лк?л? болып шы??ан бил?к жолында?ы ≪рыцарьлы?≫ ?зара ?ыр?ын со?ыстар ж?рг?зумен болды.

Ал м?ны? ?з?, ?рине, ?андай да болсын б?р?ккен ?арсылы?ты ?иындата т?ст? ж?не берекес? ?аш?ан, со?ыс?а ??лы?сыз ?нд?л?к д?шпандары сан жа?ынан ?лде?айда басым болуына ?арамастан м?сылман жаулап алушыларыны? же??ске жету?не к?мектес?п отырды. М?хаммад Гури 1178 жылы Ненджабты жаулап алды ж?не Дели т?б?ндег? шешуш? ?рыста ?з?не ?л? де ?арсылы? к?рсетумен бол?ан ?нд? билеуш?лер?н ?ирата же?д?. М?хаммад жаулап ал?анмен астанасын ?нд?стан?а к?ш?рг?с? келмед?. Ол б?л жерге ?к?м ет?п ?з?н?? т?р?к ??лы Кутб-уддин Айбект? отыр?ызды.

Кутб-уддин Айбек [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ал б?л батыл ?олбасшы м?сылман ?ктемд?г?н Ганга жазы?ты?ына да орнатты, Бихар мен Бенгалияны жаулап алды, с?йт?п ?з?н?? б?рын?ы ?ожайыны ?айтыс бол?ан со?, дербес билеуш? ал?аш?ы ?нд? с?лтаны (1206?1210) болып алды. Ол Мамелюктар (??лдар) ?улет? дегенн?? нег?з?н ?алаушы болды. ?нд?станны? XIII?XIV ?асырда?ы м?сылман ?улеттер? жи?-жи? ауысуымен ерекшеленген кезе?? сахна?а кейде ж?герл? ?олбасшыларды, ал кейде ра?ат ?м?рд?, ?олбосты?ты, махаббат ?ызы?тарын ?ана к?йттеген аз?ын билеп-т?стеуш?лерд? шы?ар?ан д?рек? со?ыс к?ш?н?? д?у?р? бол?ан ед?. Б?л билеуш?лерд? ?ашан да ?здер?не жа?ын ж?рген жауласушы ??лдары, сарай ма?ында?ы адамдары мен ?скербасылары та?тан т?с?р?п тастап отырды. К?шпен ба?ындырыл?ан халы? шектен тыс зорлы?-зомбылы?ты бастан кеш?румен болды, б?ра? ?лг? ?к?мдер ?здер?н?? ?скери-ба?ындырушы аппаратымен шал?ай т?р?анды?тан, оларды? халы? т?рмысына, халы?ты? ?о?амды? ж?не м?дени ?м?р?не араласы т?пт? де а??арылмайтын. Б?л м?сылман кел?мсектер?н?? ?з?л?сс?з ?шк? к?рестер? белг?л? б?р д?режеде к?не ?нд? м?дениет?н?? б?р ?алыпта т?мшаланып са?талып ?алуына к?мектест?. ?рине, б?л сырттай ?ара?анда ?ана ед?, алайда 1212 жылдан 1328 жыл?а дей?нг? аралы?та м?сылман бил?г? ?нд?стан?а т?гел дерл?к, сол сия?ты оны? Мадураи?а дей?нг? о?т?ст?к б?лег?не де орны?ып болды.

Б?рл?кт?н ?лс?реу? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Бил?к ?ш?н к?рес жаулап алушыларды? ал?аш?ы кездег? ислам д?н? ар?ылы ны?айтыл?ан б?рл?г?н ?лс?рете берд?. ?са? ж?не ?р?-?р? к?тер?л?стер жекелеген облыстарды? орталы? ?к?меттен азат болып, дербес м?сылман князьдер?н?? ??рылуына ?кеп со?тырды. М?селен, 1337 ж?не 1347 жыл- дар аралы?ында?ы м?сылман бил?г?н?? т?сында-а? Бенгалия мен Декан, осындай дербест?кке ие болды. Самар?аннан шы??ан Тем?р 1398 жылы ?нд?стан?а баса-к?ктей к?р?п Делид? жаулап алды, тонады; орталы? ?к?метт?? уа?ытша ?лс?реу?н пайдалан?ан бас?а провинциялар да мемлекетт?к ода?тан шы?ып кетт?: XV ?асыр мен XVI ?асырды? басында ?нд?стан ?ш?нде Кашмир , Синд , Дели , Джаунпур , Бенгалия , Мальва , Гуджарат , сондай-а? Солт?ст?к Деканда?ы Бахманидтер мемлекет? сия?ты ?зара ?дайы жауласып ?ткен, к?птеген дербес, ?са? м?сылман мемлекеттер? ??рылды. Оларды? ?зара к?рес?н ж?не бас?а саяси жа?дайларды пайдалан?ан кейб?р б?рын?ы ?нд? мемлекеттер? ?здер?н?? дербест?г?н са?тап ?алды, ал кей реттерде дербест?ктер?н ?айтарып алып отырды. М?селен Орталы? ж?не Тел-ка-Мандир. Жартас?а жасал?ан джайнды? м?с?ндер. Солт?ст?к-Батыс ?нд?станда Раджпуттар мемлекеттер?н?? ?лкен федерациясы ?м?р с?рд?; жолы ?иын Ориссаны? шал?ай облыстары а?ыр со?ында м?сылман ?к?мдер? билеген к?рш? Бенгалия ба?ындырып ал?ан?а дей?н б?раз уа?ыт бойына т?уелс?зд?кте болды; о?т?ст?ктег? Чолдар мен Па?дьялар ?улеттер?н?? мемлекеттер? иеленген ?нд? мемлекеттер? мен Тунгабхадра ?зен?ндег? Хампи басты ?аласы болып табылатын Виджаянагар мемлекет? де ?з дербест?ктер?н са?тап ?алды. Нег?з?нен ал?анда Раджпуттар мен Виджаянагар мемлекет?н?? ар?асында ислам бас?ыншылы- ?ынан ?з?нд?к нег?зг? ерекшел?ктер?н аман алып ?ал?ан к?не ?нд? м?дениет? са?талып ?алды.

Алайда, т?пт?, м?сылман ?к?мет? ба?ылауында бол?ан ?нд? облыстарыны? ?з?нде де м?сылмандар ?м?р?н?? саяси, ?о?амды?, м?дени-д?ни формаларын к?шпен енг?зу ар?ылы да ?нд? м?дениет?н б?ржолата жойып ж?беру еш?ашан да м?мк?н болма?анын атап айта кеткен ж?н. ?нд?станны? ?иыр солт?ст?к-батысында?ы, ?аз?рг? кез- де Пакистан?а ?арайтын жекелеген аудандары туралы ?ана б?лай деуге болмайды. V Тек ?ана ?к?мет басына келген мо?олдар б?рнеше рет ?рекет жаса?ан со? барып XVI ?асырды? ек?нш? жартысында Солт?ст?к ?нд?стан мен Декан аудандарын орталы? ?к?метт?? ба?ылауына ба?ындырып, б?рт?тас ?нд?-м?сылман мемлекет?н ??ра алды. Бахманидтер мемлекет? Бграр, Бидар, Биджапур ж?не Голконду сия?ты жекелеген мемлекеттерге б?лектен?п кеткен Декан ?ана Мо?олдар ?к?мет?не к?шт? ?арсылы? к?рсетт?. Ерте ислам кезе??нде ? Мо?олдар ?к?мет?н?? Акбар т?сында ны?айып к?шейген?не дей?нг? уа?ытта ? жо?арыда айтыл?андай, индуист?к ж?не джайнды? с?улет ?нер?н?? к?птеген ескертк?штер? тал?андалды, м?с?ндер ??рып кетт? немесе айуанды?пен б?лд?р?лд?, ??дайларды? бастары ж?лынып тасталды немесе танымастай ет?п б?лд?р?п ?иратылды. Алайда, жаулап алушылар ?олымен жасал?ан м?ндай б?л?нш?л?ктер а?ыр со?ында оларды? сол б?л?нген ??рылыстарды? жарамды деген ?алды?тарын ?з ?нер? мен ??рылыстары ?ш?н пайдалануын м?жб?р етт?. ??рылыстарды? т?тас ж?рна?тары, е? алдымен, ба?андар (колонналар) мен м?с?нд?к ?шекейлер жа?адан салына баста?ан м?сылманды? ??рылыстар?а к?ш?р?л?п ?кел?нд?. Б?дан кел?п туатын ой: осылайша ≪а?и?ат≫ д?нн?? ≪д?нс?здерд?≫ же?генд?г? ай?ын д?лелденет?н бол?анды?тан, м?ндай, ?с-?рекетт?? ?з?н д?нш?л м?хаммедш?лер ма?тан т?т?ан сек?лд?. Бихар мен Бенгалияда?ы будда храмдары да осындай тал?андаушы д?ни фанатизмн?? табанына тапталды, ал ?нд?станда?ы е? со??ы будда ?улет? бол?ан Палдар кезе??ндег? к?птеген ??рылыстардан еште?е де ?ал?ан жо? деуге болады. ?аз?рг? музейлерде сол д?у?рдег? ?нер ?лг?лер? рет?нде ?ойыл?ан заттар ? сол кезд?? ша?ын елд? мекендер?нде са?талып ?ал?ан жекелеген тас м?с?ндер ?ана. Буддалы? монахтар ерекше ?у?ындалып, оларды? к?пш?л?г? ??рбан бол?ан?а ??сайды.

Алайда, оларды? ?айсыб?реулер?, сол сия?ты д?нге сенет?н буддалы?тар к?рш? елдерге ?ашып ??тыл?ан. М?селен, буддаллы? ?аш?ындарды? ?лкен топтары Бенгалиядан шы?ыс?а ?арай шекаралы? облыстар?а ж?не к?рш?лес Бирма?а а?ылды. ?аш?ындарды? басым к?пш?л?г? ?арлы шекара ар?ылы солт?ст?кке, Непал мен Тибетке бет алды. С?йт?п, осы кезден бастап Палдар кезе??ндег? ?нд? м?дениет?н?? б?л елдердег? жерг?л?кт? ?нерге деген к?шт? ?сер? басталды. К?п ретте аз?ында?ан ж?не нег?з?нен ?скери-саяси ?к?мет м?селелер?мен айналыс?ан ерте ислам ?к?мдер? билеп-т?стеген кезе?lе к?птеген д?ни ?имараттар ? б?р?нш? кезекте меш?ттер мен м?наралар, медреселер (исламды? д?ни о?у орындары), к?б?несе аума?ты да керемет к?р?кт? ескертк?ш бей?ттер, елд?? ?к?мдер? мен белг?л? адамдарыны? мавзолейлер? салынды. Ал м?ны? ?з? ?нд?стан жер?ндег? жа?а ??былыс ед? ж?не оны? еск? ?нд? ??рыптарына еш?андай да ?атысы болмайтын.

Алайда, б?л кезде т?тас ?алалар да пайда болып жатты. Ертеде салын?ан бек?н?стер?, сарайлары немесе ?ор?андары ж?не т?р?ын ?йлер? мен базарлы к?шелер? caп т?зеп, т?тастай аман са?тал?ан ?алалар ?нд?стан тарихыны? д?л осы кезе??не жатады. К?лем? мен ма?ыздылы?ы ж?н?нен б?р?нш? болып есептелет?н м?сылманды? с?улет комплекс? Делиде са?тал?ан. Ол ? XIII гасырды? басына жататын, осында салынып, к?н? б?г?нге дей?н Делид?? е? назар аударарлы? орны болып есептелет?н би?к к?мбез ? Кутб-Минар алып м?нарасы. Б?л Кутб-уд-дин Айбект?? т?сында салына бастап, Илтутмыш т?сында, шамамен 1230 жылы ая?тал?ан. Делид?? б?л комплекстен бас?а ?имараттары: Кутб-уд-дин Айбект?? ?лкен меш?т?, Ала-уд-дин Хильджапы? мазары (1215) мен медресес? , сол сия?ты Илтутмышты? мавзолей? (1235). Кутб-Минар ?з?нд?к ерекшел?ктерге бай ж?не мейл?нше ?сем-а?. Оны? табаныны? диаметр? ? 16 метр; 1794 жылы би?кт?г? 70 метр ед?. Кей?н?ректе, б?л?нген жерлер?н ?алпына келт?рген со? та?ы да б?рнеше метрге би?ктед?.

?лгер? ?арай шы?ы??ы кернеул? м?нараны ?оршап т?р?ан т?рт балкон оны б?рнеше ?атар?а б?лшектеп т?р, е? т?менг? балкон шамамен 33 метр би?кт?кте, ек?нш? ? 49, ?ш?нш?с? ? 63, е? со??ы т?рт?нш?с? 71 метр би?кт?кте орналас?ан. С?йт?п, жо?ары к?тер?лген сайын оны? ?абаттарыны? би?кт?г?де, диаметр? де б?рт?ндеп к?ш?рейе т?с?п отырады. М?нараны? т?к т?р?ы ою-?рнект? жиырма т?рт шы?ы??ы кернеумен б?лектенген. Оларды? б?реулер? ?ырланып, шаршыланып келсе, ек?нш? б?реулер? д??гелек болып келед?. Т?менг? ?абатында б?лар араласып отырады да, ек?нш? ?абатында т?гелдей д??гелек, ал ?ш?нш? ?абатында к?ле? т?кб?рышты. Жо?ар?ы ?абатта м?ндай шы?ы??ы кернеу жо?. М?нара ?ызыл ??мтастан салын?ан. ?ш?нш? ?абатыны? ?ст?нде а? м?рм?рдан жасал?ан жола? бар. Б?л ек? т?рл? ??рылыс материалыны? екеу? де ислам кезе??не т?н нышанды ай?а?тайды ж?не б?л ?лы Мо?олдар кезе??ндег? к?птеген с?улет комплекстер?нде кездесед?. Кутб-Минарды к?рген ал?аш?ы европалы?тар оны? ?семд?г?н Флоренцияда?ы ?йг?л? Джотта кампаниласына те?ест?рген. Ол, ?рине, б?дан 10 метр би?к, б?ра? к?рш? т?р?ан аума?ты кафедралы? со-борды? ?ал?асында, би?кт?г? к?кке шаншыл?ан ??д?рет? т?р?ысынан мына о?шау т?р?ан Кутб- Минардай ?сер ?алдырмайды. Ислам с?улет?нде б?дан би?г?рек б?р ?ана м?нара бар, ол ? Каирда?ы Хасан меш?т?н?? м?нарасы.

Кутб-Минар [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Кутб-Минарды? неменеге арналып салын?анды?ы дау тудыруда. Б?л жерде д?нш?лдерд? намаз?а ша?ыратын азаншы?а арнал?ан би?кт?к ? м?нара салу ?ана к?зделмеген сия?ты. Б?л жерде сонымен б?рге ?нд? д?ст?рлер?н есепке ала отырып, же??с ??рмет?не арнал?ан, б??ара халы??а жа?сы т?с?н?кт? боларлы? ?лдеб?р ескертк?ш орнату жоспарлан?ан болуы м?мк?н. М?селен, Джая-стамбха ? ?нд?стан ?ш?н ?те ерте кездерден келе жат?ан же??с м?нарасы. Б?л комплекст?? бас?а ??рылыстарынан ?лкенд?-к?ш?л? ж?рна?тар ?ана са?тал?ан. Егерде оларды? ?ызмет? мен жоспары м?сылманды? сипат?а ие болса, жекелеген б?лшектер? м?сылманды? к?ркем?нер ?лг?лер? емес, ?айта ?те ертедег?, ал жекелеген жа?дайларда сол ??рылыстармен т?тас ?нд? ?нер?н?? ?лг?лер? болып келед?. ?те ертеректег? индуист?к немесе джайнды? ??рылыстардан алын?ан, бедерл? ?шекейлер? бар колонналар мейл?нше тартымды. С?йт?п Делиде ?нд? с?улет ?нер?н?? м?сылман жаулап алушылары ?ол?а т?с?рген олжаларыны? музей? ?йымдастырыл?ан десе де бол?андай. Сонымен б?рге мынадай да ой туады: б?л ??рылыстарды бас?ар?ан ислам жолын ?уушыларды кей реттерде ислам храмына т?н с?нд?к оюлармен ?оса индуист?к сюжеттерд? бейнелеген п?ш?нд?к ?шекейлерд?? ?атарласа орналасып отыр?аны оншалы? ы??айсыздандыра ?ойма?ан?а ??сайды. Ал м?ны? ?з? исламды? д?ни ?нерд?? адам бейнес?н жасау?а, ?с?ресе оны д?ни ба?ытта?ы ??рылыстар?а салу?а, тыйым салынатыны жайлы нег?зг? принцип?не ?арама-?айшы келет?н? м?л?м. Б?л жерде индуизм мен исламны? ?нер м?ндеттер? ж?н?ндег? б?р-б?р?не м?лдем ?арама-?арсы ??ымдары к?р?н?с беред?. Ислам д?н?н?? ?стамдылы?ы мен пуританды? ?аталды?ы ?нд? ?нер?ндег? ≪д?ннен безген≫ ??дайлар пантеонын ??рметтеп, уа?ыздау?а нег?зделген п?ш?нд?к бейнелеуд?? молды?ы сия?ты м?сылмандар ?ш?н м?лде жат ба?ыттармен м?лде ?йлеспейд?. Тек с?улет ?нер? ?ана емес, ?нд?станда?ы м?сылман кеск?ндемес?ндег? миниатюраны? да б?дан кей?нг? даму барысы ?нердег? исламды? пуританизмд? ?нд?л?к рух б?ржолата же?генд?г?н к?рсетед?.

Б?л жерде Делидег? ?з?м?з суреттеп отыр?ан Кутб-Минар с?улет комплекс?нде ?нд?станнан тыс жерлерде де аты шы?ып ж?рген, б?зд?? д?у?р?м?зд?? ал?аш?ы ?асырларына жататын, к?не жазулары бар Тем?р колонна деп аталатын ж?не б?р ескертк?шт?? бар екен?н айт?ан ж?н. Колонна бас?а жерден ?кел?н?п, меш?т ауласына орнатыл?ан. Вишну ??дай?а арнал?ан б?л м?нараны? басында ?уел баста, с?р?, Гаруда бол?ан болса керек (м?ндай колонналар Непалда , м?селен Катмандуда к?н? б?г?нге дей?н бар). Алайда, делил?к колоннадан Гаруда алынып тастал?ан. К?п гасырлардан бер? келе жат?ан б?л колоннада к?н? б?г?нге дей?н б?рде-б?р тат ?з? жо?. С?йт?п, б?здер металл ??деу ж?н?ндег? к?не ?нд?л?к техниканы? ?ажайып ?н?м?мен ?стес болып отырмыз. Б?л т?р?зд? к?не ?нд?л?к колоннаны меш?т ауласыны? д?л ортасына ?кел?п орнатуды? да ?з?нд?к зор м?н? болса керек. ?зара салыстыр?анда б?л т?р?зд? мейл?нше ша?ын ?нд?л?к колонна мен одан он есе дерл?к би?к Кутб-Минарды? айырмасы тым ?лкен, демек б?л екеу? тег?ннен-тег?н к?рш?лес орналаспа?ан сия?ты. М?ны исламны? к?не ?нд? м?дениет?н же?генд?г?н?? ж?не одан ?стем екенд?г?н?? белг?с? деп ?ана т?с?нген ж?н сия?ты.

Ал б?л белг?н?? б?г?нг? жа?дайда ?з ма?ынасын са?тай ?оюы не?айбыл. ?алай бол?ан к?нде де Тем?р колоннаны? да??ы Кутб-Минарды? с?улет? жа?ынан жет?лгенд?г? ж?н?ндег? да??ынан ?лде?айда асып т?с?п отыр.

Аджмердег? меш?т [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ислам с?улет?н?? к?не ескертк?штер? ?атарына Аджмердег? (Раджастхан) меш?тт? де жат?ызу?а болады, оны? жайына ?ыс?аша ?ана то?тала кетпекп?з. Аджмерд? ерте кезд?? ?з?нде-а? Махм?д Газневи де, М?хаммад Гури де жаулап алып, ек? рет тал?андал?ан. М?хаммад Гури болса, осында?ы джайндарды? ?бден ?иратыл?ан жо?ары мектеб?н меш?тке айналдырады, ал кей?н?ректе ?уел? Кутб-уд-дин Айбек, кей?ннен Илтутмыш о?ан ?осымша ??рылыстар салады. Оны? ≪Архаи-динка-Джхомпра≫ деген аты б?л меш?тт?? ек? жарым к?н ?ш?нде салын?аны (с?р?, ??г?ме ≪ая?тал?анды?ы≫ ж?н?нде болса керек) ж?н?ндег? а?ызга байланысты шы??ан. Делидег? сия?ты м?нда да индуист?к ж?не джайнды? ??рылыстардан алын?ан колонналар мен бас?а да ??рылыс детальдары пайдаланыл?ан (б?л меш?т Кутб-Минар с?улет комплекс?нен ертерек салынуы да м?мк?н). Б?л меш?ттег? Илтутмыш т?сында салын?ан жебе т?р?зд? аркалары бар жет? ?а?па ?з?н?? аса ?семд?г?мен ерекшеленед?.

??рылысы т?рлер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?нд? с?улет ?нер?н?? одан б?рын?ы даму тарихы ?ш?н ?деттен тыс ерекше, осы кезде ?нд?станда м?сылман д?н?н?? ?ажетт?л?ктер?не байланысты д?ниеге келген с?улет ??рылысы т?рлер?не ?ыс?аша то?тала кетел?к. Б?л ретте б?р?нш? орынды меш?т (мазджид) алу?а ти?с. Ол ба?аналар орнатылып, б?рнешё дарбазалы галерея-аркадамен (ливан) ?оршал?ан ауладан (сахи) т?рады. Б?л ?имаратты? басты б?л?ктер? ? колонналар ?стап т?р?ан неф пен намаз о?у?а арнал?ан ?уыстары (михраб) бар к?мбезбен (макскра) жабыл?ан орталы? зал ж?не кафедрадан (мимбар) т?рады.

?лкен орталы? меш?ттерде (джамимазджид) ?йелдерге арнал?ан, о?шаулан?ан б?лме бар. Меш?тт?? Ид мерекес? кез?нде жаппай намаз о?у?а арнал?ан, намаз о?итын ?уыстары мен кафедрасы бар ?зын тас ?абыр?асы (ид?ах) болады М?сылман мектептер? (медреселер) ??рылысы жа?ынан меш?ттерге ??сас, алайда оларды? орталы? залы аудитория рет?нде жабды?тал?анды?ымен, ал аркалар мен нефтер орнында о?ытушылар?а, студенттерге арнал?ан ??жыралар?а ??сас ша?ын б?лмелер? болуымен ерекшеленед?.

Ислам с?улет ?нер?не т?н ?аб?р басында?ы ескертк?штер ? ?аб?рстан немесе к?мбездер ?з?нд?к ерекшел?ктерге ие, олар ?детте текше бейнел? ж?не к?мбезд? болып келед?. Табытты? (?аб?р) ?з? к?б?несе жер астына, табыт камерасына (макбар немесе та?хана) орналастырылады, ал келуш?лер ?ш?н мар??м адамны? к?з? болып есептелет?н кенотаф (зарих) к?мбез астында?ы басты б?лмеге ?ойылады.

?рине, б?л тектес ??рылыстарды? б?р? де ?нд?стан?а сырттан ?кел?нген ж?не исламны? ?ажетт?л?ктер?не байланысты ту?ан. Оларды? б?р? де ?те ертеректег? ал?ы азиялы?, ал кей реттерде иранды? ж?не орта азиялы? с?улет формаларына с?йкес жасал?ан. Б??ан ?оса айтылатын жай, ?нд?станда салын?ан б?л ??рылыстар детальдарында ?нд? с?улет?н?? ы?палы бай?алатынды?ы. Ол, м?селен, сырт?ы ?а?паларды?, колонналар мен ?шк? б?лмелерд?? формаларынан ай?ын к?р?нед?. Сол сия?ты с?нд?к ?шекейлер т?рлер?нен де осыны к?рем?з, ал п?ш?нд?к бейнелеулер м?лдем болмайтын ислам с?улет?нде б?л ерекше бай?алады. ?нд?л?к ислам с?улет ?нер?не т?н белг? ? ?орша?ан таби?атпен жарасып т?ратынды?ы; б?л к?п ретте ба?тарды аса шебер жоспарлаумен байланысты, меш?ттер жанында?ы д?нш?лдерд? намаз?а ша?ыру?а арнал?ан ислам?а т?н м?наралар ?нд?станда м?лде дерл?к кездеспейд?. С?улет ??рылы- сында к?мбездер пайдаланылады, ал оларды? конструкциясы к?п ретте ерекше жет?лд?р?лген. Ал?аш ?а- ра?анда ерте буддалы? ??г?р храмдарыны? ес?ктер? мен терезелер? к?не ?лг?лер рет?нде пайдаланыл?ан сия?ты к?р?нгенмен, жебе тектес аркалары бар ?а?паларды б?л с?улетт?? ?з?нд?к белг?с? деп атау?а болады. Б?л екеу?н?? арасында?ы аны? бай?алатын айырмашылы? ? ерте буддалы? форма и?лген ж?не байлан?ан бамбук а?аштарын пайдалана отырып, а?аш ??рылысы техникасына с?йенген,. ал м?сылмандарды? к?мбезд?к конструкциясы, с?р?, Ал?ы Шы?ысты? ?те к?не д?ст?рлер?нен туындайтын болса керек, тасты ??деу техникасына нег?зделген.

Ахмадабад [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Б?л т?р?зд? жалпылама ескертпелерден кей?н ?нд?станда?ы ерте исламды? с?улет ескертк?штер? жайлы б?рер дерек келт?рел?к. ?нд?станда?ы ерте исламды? ?нерд?? шо?ырлан?ан ма?ызды жерлер?н?? б?р? Гуджаратты? басты ?аласы Ахмадабад болып табылады. Тем?р шабуылынан кей?н XV ж?не XVI ?асырларда, ?аланы ?лы Мо?олдар ?улет?нен шы??ан Акбар 1572 жылы жаулап ал?ан?а дей?н Ахмад-ша?тар ?улет? билед?.

Д?л Ахмадабад с?улет ескертк?штер?нен м?сылман ?к?мдер? ?з ба?ыныштыларыны? ?нд?л?к м?дениет?н м?лдем жойып ж?бере алма?ан ды?ыны? ку?л?ктер?н табу?а болады. ?нд?л?ктер к?ркемдеу ж?мыстарында пайдаланылды, содан кел?п унд? с?улет? мен оны? с?нд?к бейнелеу ?нер? м?сылманды? ??рылыстар?а ы?пал жасады. Д?л осы арада, елд?? шет?нде, ?р? орталы?тар мен саясат шыр?ала?ынан шал?ай жерлерде индуист?к, джайнды? ж?не исламды? к?ркем-?нер б?р-б?р?не бейб?т ы?пал ет?п, б?р?не-б?р? ауыс-т?й?ст?к жасап жатты. Б?л ретте де б?л д?ндерд?? ?р?айсысы-а? ?з?нд?к ?асиеттер?н са?тап ?алу?а тырысты, ??рылысты? нег?зг? формалары заказ беруш? ?андай д?нн?? адамы екен?не ?арай ерекшелен?п отырды. А?ыр со?ында м?сылмандарды? жаулап алуынан б?рын?ы Гуджаратты? жо?ары цивилизациясы осынау ?зара ?арым-?атынаста?ы е? к?шт? элемент болып шы?ты. Егер де осы процеске осы заман?ы к?з?арас т?р?ысынан шола ?арайтын болса?, б?л кездег? м?сылман ескертк?штер?н?? б?р? де ?нд? ?нер?- н?? мы?жылды? даму тарихында оны? жеке б?р кездейсо? кезе?? ?ана бол?анды?ын ж?не ша?ындау ?ана роль ат?ар?анды?ын д?лелдейт?н тарихи ку?лар болып ?ал?анын т?с?нем?з. Сондай ку?ларды? б?р? ? Ахмадабадта?ы к?ркемд?к к?з?арас т?р?ысынан аса елеул? с?улет ескертк?ш? 1424 жылы салын?ан Джами-Мазджид меш?т? .

Б?л ? к?лем? 125X86 метрл?к аула ?ш?не орналас?ан, ?з?н?? д?ни ??рылыстарымен 70X32 метрл?к ала?ды алып т?р?ан соборлы? ?лкен меш?т. Бес ж?з алпыс колонна симметриялы т?рде орналас?ан он бес к?мбезд? ?стап т?р. Жоспарына ?арап б?л ??рылысты ?те ертеректег? ж?не онымен т?стас жекелеген джайнды? храм комплекстер?мен салыстыру?а болады.

?нд?станда?ы ерте ислам с?улет ?нер?н?? ?нжу-маржаны 1514 жылы салынып б?ткен Рани Сепари меш?т? болып табылады. Оны? ?нд?станда?ы б?к?л ислам ?улет?н?? е? ?сем? есептелет?н ек? к?м-без-м?нарасы бар (?р?айсысыны? би?кт?г? шамамен 16 метрден). Ахмад-ша? меш?т? б?дан к?п б?рын, 1414 жылы салынып б?ткен; б?л Абубекр Х?сейн 1420 жылы сал?ан Ша? Алам меш?т? сия?ты Ахмадабадта?ы ал?аш?ы аса елеул? ислам ескертк?ш? болып табылады. Дхардта?ы принцесса Рупмати меш?т? мен ?аб?р ?ст?ндег? ескертк?ш?, ен алдымен, ою-?рнект?к байлы?ымен тым тартымды, б?л да Ахмад-ша?тар ?улет?нен шы??ан ал?аш?ы ?р? ?к?мдер т?сына жатады ж?не XV ?асырды? бас кез?нде салын?ан. Жо?арыда атал?ан ескертк?штерд?? б?р?не де исламды? д?ни м?рат т?н, алайда, б?ларда, исламды? с?улет пен с?нд?к элементтер ?нд?л?к-индуист?к ж?не джайнды? элементтермен араласып жатады.

Б?л жерде ?нд?станда?ы к?птеген ерте исламды? с?улет ескертк?штер?н немесе оларды? е? елеул?лер?н санап шы?уды? ?з? м?мк?н болма?анды?тан, соларды? ?ш?нен батыс жа?алауда?ы Камбейяда шамамен 1325 жылы салын?ан Джами-Мазджид меш?т? мен Бенгалияда?ы е? к?не ислам ескертк?ш? болып табылатын 1370 жылы салын?ан Адин с?лтан Сикандарша? меш?т? сия?ты е? ?лкен меш?ттерд? ?ана атай кетей?к. Джайпур мен Мандуда (б?ларды? со??ысы Голконда?а таяу ж?не сол кездег? неб?р тамаша деген с?улет ескертк?штер?н?? мейл?нше к?птеп табыл?ан жер? болып саналады) XIV ж?не XV ?асырларды? ?лкен меш?ттер? бар. Алайда, ескертк?штер к?пш?л?г?, е? алдымен, ?к?мдер мен елд?? белг?л? адамдарыны? мавзолейлер? Дели т???рег?не топтас?ан. Б?ларды? ?ш?нен тек ?ана ерте ислам кезе??н?? со??ы т?сына ж?не Солт?ст?к ?нд?станда?ы т?р?к ?улеттер? жаулап алушы Мо?олдар?а ?ызу ?арсылы? к?рсет?п ба??анына ?арамай, ?лы Мо?олдар ?улет?т?? бил?г? бастал?ан кезге жататын Туглакабадта?ы Гияс-уд-дин мавзолей?н, Хаз-и-кхааз, Фируз-ша? меш?ттер?н, Сикандар Лоди, Шер-ша? Сур ж?не Иса-хан (1547) ?аб?р? ескертк?штер?н атай кетпекп?з.

Шер-ша? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Сасарамда?ы Шер-ша? (1540 ? 1543) мавзолей? мейл?нше ?сем ж?не жа?сы са?тал?ан. Ол ?нд?станда ?те ертеден ?олданылатын к?не ??рылыс материалы ? чунар ??мтасынан салын?ан, ал жоспарлануы жа?ынан сег?з ?абыр?алы болып келед?. Мавзолей пропорциясында м?н жо?. Сатылы ?ргетас?а орны??ан ек? ?абатты ?й ??мбезд? к?тер?п т?р. Мавзолей т?бес?ндег? к?мбезд?? к?ш?рейт?лген к?ш?рмес? сия?ты т?мендег? ша?ын к?мбездер жо?ары?а ?арай бастайтын сатылар т?р?зд?. М?лде ?арапайым, болмашы ??рал-шеш?мдермен ?зара, ?штей ?ндескен, ж?тын?ан, жарасымды ансамбл? жасал?ан. Осыны? ?з?-а? Сасарамда?ы б?л мавзолейд? ?нд?станда?ы ерте ислам с?улет ?нер?н?? е? тамаша туындысына айналдыр?ан.

?нд? ?алалары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Та?дыры ?рдайым ?згер?ске ?шырап, б?ресе ?нд?л?к ?к?метке, б?ресе м?сылман ?м?рш?лер?не т?уелд? боп келген ?нд? ?алаларыны? ?ш?нен Мадхья-Прадештег? Гвашорды? тарихы ?ызы?ты да хикаялы. Жан-жа?ты ?арастырып к?ргенде, ол т?пт? VI ?асырда салын?ан, алайда оны? б?л ерте кезе??нен барлы-жо?ы б?рер м?с?нд?к ж?рна?тар ?ана ?ал?ан. ?нд?станны? д?л орталы?ына орналас?ан ж?не осы?ан байланысты зор стратегиялы? м?нге ие бол?ан б?л ?аланы Раджпуттар т??ымынан шы??ан князьдар мен м?сылмандар кезек-кезек б?р?нен-б?р? тартып алып отыр?ан. Осы ?ала?ы? Раджпуттар т??ымынан шы??ан е? ейг?л? ?к?лдер?н?? б?р?

Ман Сингх (1486?1517) Гвалиорда сарай салдыр?аны бар. Ол ?з?н?? ж?байы Мригнайнамен (≪Б??ык?зд?≫) б?рлес?п, Гвалиорды ?нд?станны? аса елеул? м?дени орталы?ына айналдыр?ан, ?нерд?? бас?а да ?айраткерлер?мен б?рге композитор ж?не ?нш? Тан Зен де осында ?м?р с?р?п, осы ?алада жерленген. Гвалиор 1518 жылы м?сылманды? Лоди ?улет?н?? бил?г?не к?шт?, кей?ннен оны Мо?олдар жаулап алды. Осы Гвалиорда джайндарды? к?шт? ?ауымы да ?м?р с?рд?, ол XV ?асырды? ?з?нде-а? шеберлерге жартастардан м?с?ндер сомдау?а тапсырма бер?п отыр?ан: сол алып м?с?ндерд?? б?реу?н?? би?кт?г? 19 метрге жетед?. Б?л ?алалар да ислам м?дениет?н?? ?нд? м?дениет?не ?аншалы?ты мардымсыз ы?пал жаса?анды?ыны? ку?сы бола алады,? ?нд?стан жер?нде осы тарихи кезе?н?? ескертк?штер? рет?нде к?н? б?г?нге дей?н са?талып отыр?ан жо?арыда атал?ан немесе аталмай ?ал?ан к?птеген ??рылыстар?а ?арамастан, ислам м?дениет? ?нд?стан жер?нде ?нд?л?к ?лтты? ?нер д?ст?рлер?н ??ртып ж?бере ал?ан жо?.

Ал О?т?ст?к ?нд?станда, осы е?бекте де ?лденеше рет аталып ?ткен Виджаянагарда са?тал?ан, оны? ?з?мен т?стас ?нд? ?нер? туындыларына м?сылманды? ы?пал Гвалиорда?ыдан да ана??рлым ?лс?з болды. Виджаянагар ?нер?, с?р?, б?л д?у?рде ?нд? м?дениет?н?? д?ст?рлер?, ?с?ресе м?зба?пас б?рбеткейл?г?мен ерекшеленет?н о?т?ст?к-?нд? м?дениет?н?? д?ст?рлер?, ?алай са?тал?анды?ыны? е? жар?ын мысалы бола алады. Виджаянагар ? ?нд?стан субконтинент?н?? о?т?ст?г?ндег? ерте ислам кезе??мен б?ршама т?спа-т?с келет?н, аса ма?ызды тарихи о?и?алар ?ткен ?ала мен мемлекетт?? аты.

Елде са?тал?ан еск? а?ыздар?а ?ара?анда, Виджаянагар ?аласы нег?з?н 1336 жылы а?алы-?н?л? Харихара мен Букка салдыра баста?ан. Он жыл бойына осы басты ?аланы? т???рег?нде ы?палы шы?ыс жа?алаулардан ( Бенгал шы?ана?ы ) бастап батыс?а (?нд? м?хиты) дей?н тара?ан мемлекет ??рылды. Сангамдар ?улет?нен (1478 жыл?а дей?н) кей?н оны Салувтар мен Нарасингхтер билед?. Со??ы ?улетт?? шабуыл жасаушы м?сылмандар?а аса ауыр со??ылар берген е? ?р? ?к?мдер?н?? б?р? Кришнараджа (1509?1529) болды. Кей?н?ректе Биджапур, Голконда, Ахмеднагар мен Бидар с?лтандарыны? б?р?ккен к?штер? Виджаянагар мемлекет?н же??п, 1665 жыл?ы шешуш? ?рыстарда астанасын жермен-жексен етт?. Виджаянагар ?нд?станнан тыс жерлерге де м?л?м бол?ан ед?. Европалы?тар мен бас?а да жи?анкездер ( Никколо Конти 1420 жылы, Абдур-Раззак 1443 жылы, Пайес 1522 жылы, Нуниз 1535 жылы) осы мемлекетке кел?п, елдег? ?ажайып байлы?ты? шын м?н?с?ндег? кереметтер? туралы хабарлады. Оларды? сипаттамалары осы о?т?ст?к ?нд? мемлекет?ндег? м?дениетт?? к?птеген ескертк?штер? со?ыс шабуылдарыны? ??рбаны болып кеткен?не ?арамастан, басы б?т?н т?тастай картинасын жасау?а м?мк?нд?к беред?. Т?пт? ≪ Мы? б?р т?н≫ ертег?лер?нде де осы со??ы аса ?р? о?т?ст?к ?нд? мемлекет? барша ?лемге паш ет?л?п, да? ?ы асыра жыр ет?лед?.

?к?н?шке орай, Виджаянагарды? б?р кездег? ?лылы? ?алпыны? тек ?й?нд?лер? ?ана са?тал?ан. Б?л жерден ?лдеб?р храмдар обаларын ?аз?р де кездест?р?п, солар ар?ылы храмды? зор комплекстерд?? орналасу жоспары ж?н?нен ма?л?маттар алу?а болады. Б?р?нш? кезекте Витхала храмын (XVI ?.) атау ?ажет. Храм ?ш жа?тан ес?к шы?арыл?ан тас ?абыр?алармен ?оршал?ан ?лкен ауланы? ортасында т?р, ал оны жа?алай ша?ын-ша?ын ??рылыстар шо?ыры орны??ан. О?т?ст?к ?нд?станда Чолдар мен Пандьялар ?улеттер? кез?нде салын?ан ж?не олардан кей?н?ректе Мадураида т?р?ызыл?ан ??рылыстармен салыстырып ?ара?анда Виджаянагарда?ы храмды? комплекстер сыпайы да к?зге ?ораштау к?р?нед?, б?ларда сонымен б?рге айтыл?ан ??рылыстарда?ыдай храм-?алалар сипаты жет?спейд?. С?р?, Виджаянагар мемлекет?ндег? патша ?к?мет? О?т?ст?к ?нд?станда?ы Чолдар мен Пандьялар кезе??ндег?дей б?р беткей брахманизмге м?лде т?уелд? болма?ан болса керек. Ек?нш? жа?ынан, Виджаянагарда?ы с?улетш?лер м?лде дербес е?бектенген бе деген ой туады, содан да болар, храмдарды? к?птеген жоспарлары ?з?нд?к ?ажайып ерекшел?ктер?мен та? ?алдырады. К?п ?абатты ж?ктелмел? к?рылыстарды? к?рдел? де та??аларлы? сатылы формаларын ке??ст?к аума?ыны? д?л есеб?не ба?ындырыл?ан симметрия нег?з?нде м?с?нделген. Ал м?ны? ?з? ?нд?л?к мандаланы? б?дан к?п кей?н?ректе жазыл?ан ?нер ж?н?ндег? ?нд? ережелер?нде (≪Шиль-пашастра≫) келт?р?лген символикалы? формаларынан хабардар бол?анын к?рсетед?. Виджаянагарда сол сия?ты ??дайды? к?шпел? та?ы рет?нде жасал?ан тас храм-к?ймес? (Махабалипурамда?ы ратхалар мен Канаракты? ?йг?л? ?лкен храмы ??дай уй? болып есептелет?н? сия?ты) са?тал?ан. А?аштан жасал?ан храм-к?ймелер кей?н?ректег? кезе?дерде ?ана белг?л? бол?ан, б?ра? оларды? одан ертеректе де а?аш н?с?алары жасал?ан деп жорамалдау?а да болады. Б?л к?ймелер мейл?нше бай ?шекейленген. Сонымен б?рге бедерл? фриз? бар та??а арнал?ан платформа дегенге де назар аудару?а т?рарлы?. Оларда?ы сюжетт?к жел?лер халы?ты? рухта салынып ж?не сол кездег? т?рмыстан бейнел? ма?л?мат беред?. ?рине, ??дайлар, адамдар мен а?дар д?рек?леу к?р?нген?мен, экспрессивт? ?оз?алыс ?ст?нде бейнелен?п отыр?ан. Б?л бейнелер кезект? д?у?рдег? м?ртебел? сарайлы? стильден г?р? ерте буддалы? шаруа?ой-халы?ты? стильге к?б?рек келед?. Б?л арада Виджаянагарда?ы ?нер ?лг?лер?не т?гелдей то?талу м?мк?н емес, ол туралы онымен т?стас тарихи ку?л?ктерд?? де бар екен? жо?арыда айтыл?ан болатын. Алайда, б?л ку?л?ктер елд?? о?т?ст?к аудандарында?ы к?ркем?нерде д?ст?рл? ?нд?л?к форма-лар да ?м?р с?рген?н ж?не оларды? жо?алып кетпейт?н?н д?лелдейт?н жай екен?н ескерту м?нд? болма?.

?орытынды [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?орытынды рет?нде осы ерте ислам кезе??нде, д?л?рек айт?анда, одан да ертерек, орта ?асыр кезе??нде е? со?ында д?ниеге келген к?ркем творчествоны? ж?не б?р т?р? туралы айту ?ажет. ??г?ме Солт?ст?к-Батыс ж?не Солт?ст?к-Шы?ыс ?нд?стан?а т?н к?тап безенд?ру жайында болма?.

?а?аз жасау [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Шы?ыста, Бенгалия мен Ориссада , буддалы? ?олжазбаларды безенд?рд?, пальма жапыра?тарынан т?ратын ?олжазба к?таптарды? а?аштан жасал?ан сырт?ы м??абаларына к?р?кт? бейнелер, с?нд?к ?шекейлер ?ондырды. Сол сия?ты Гуджарат пен Раджастханда да жекелеген ж?рна?тары (XIII ?асырдан бастап), т?тас даналары са?тал?ан джайнды? ?олжазбаларды п?ш?нд?к ?шекейлермен ?рлеген джайнды? кеск?ндеме мектептер? болды. М?нда да ал?ашында ?олжазба ?ш?н пальма жапыра?тары пайдаланыл?анын бай?ау?а болады. Алайда, к?п кеш?кпей-а? джайнды? бай купецтер зор табыстар?а жет?п ?лгерген джайнды? ?ауымдарды ?аржыландырып, к?мектесумен б?рге ?а?аз?а к?ше баста?анын, т?пт? оны ?нд?станда да ?нд?руге жа?дайлар жасап отыр?анын а??ару?а болады.

?а?азды? жеке пара?тары б?р-б?р?не жел?мдел?п, ?алы? ?атырма ?а?аз алынып отыр?ан. ?нд?станны? батысы мен шы?ысында?ы осы жетекш? мектептерд?? екеу? де ?нд?стан кеск?ндемес?нде ?лтты? д?ст?рлер ?зд?кс?з са?талып, жал?аса берген?н д?лелдеу ?ш?н ?ана ма?ызды емес. Оны? ?н?мдер? б?зге тек ж?рна?тар т?р?нде ?ана жеткен?не ?арамастан ?нд? кеск?ндемес? даму жолыны? келес? сатысы ? ?лы Мо?олдар бил?г? кезе??нде барынша г?лденген ?нд? миниатюрасына жол ашар шешуш? белес болып табылады. Келес? тарауда б?л туралы толы?ыра? айтылатын болады: б?л жерде ерте ислам кезе??нде м?ндай кеск?ндеме мектептер? ?нд?станны? батысында ке? тара?анын к?рсетумен ?ана шектелмекп?з. Елд?? шы?ысында буддизмд? ?станушылар к?шт? шектел?п, м?сылман жаулап алушылары ?удала?аны соншалы?, олар тек ?ашып ??тылу?а м?жб?р болды. Сонды?тан да оларды? ?нер? ?нд?станда емес, онымен шекаралас елдерде ? Бирмада , нег?з?нен ал?анда Непал мен Тибетте одан ?р? жал?асып, дами алды.

Гуджаратта , б??ан кер?с?нше, XIV ?асырдан XVI ?асыр?а дей?н джайнды? к?таптарды безенд?ру ?с?, сол сия?ты б?рте-б?рте а?с?йект?к мазм?нда?ы текстерд? безенд?ру б??аралы? ?н?мге айнала бастады. Кей?н?ректе м?ны? ?з? жа?а кеск?ндеме мектептер? тууына нег?з ?алады. Алайда, б?л процесс XVI ?асырды? ая?ы мен келес? ж?зжылды?та ?ана ая?талды. ^[1]

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1. ↑ О?т?ст?к ж?не О?т?ст?к-Шы?ыс Азия ?нер?.? Алматы: ?нер, 1990. ISBN 5-89840-221-7

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.