?олма-?олсыз есеп айырысу нысандары - ≪?аза?стан Республикасы аума?ында т?лем ??жаттарын пайдалану ж?не ?олма-?олсыз т?лемдер мен а?шалай аударымдарды ж?зеге асыру ережес?≫ туралы ?аза?стан Республикасы ?лтты? Банк Бас?армасыны? 2000 жыл?а 25 с?у?рде бек?ткен № 179 ?аулысына с?йкес, за?ды т?л?алар арасында?ы 4000 айлы? есеп к?рсетк?ш?нен асатын те?ге сомасынан жо?ары м?лшерде есеп айырысулар тек ?ана ?олма-?олсыз т?рт?пте ж?зеге асырылу?а ти?с.

Осы ережеге с?йкес, ?олма-?олсыз есеп айырысуларда ?олданылатын т?лем ??жаттарыны? т?рлер?не мыналар жатады:

• т?лем тапсырмасы;
• т?лем талабы-тапсырмасы;
• инкассалы? ?к?м ;
• чек ;
• вексель .

Б?л ?аз?рг? кезде ке??нен ?олданылатын есеп айырысу нысаны.

Т?лем тапсырмасы ? а?шаны аударушыны? (т?леуш?н??) атал?ан тапсырмада к?рсет?лген а?ша сомасын бенефициар?а аудару туралы ?ызмет к?рсетуш? банкке берген тапсырмасы.

Т?лем тапсырмасымен есеп айырысу ке? к?лемд? т?лемдерд? ж?зеге асыру ?ш?н ?олданылады:

• алын?ан тауарлары мен к?рсеткен ?ызметтер? ?ш?н,
• тауарлы емес операциялар ( зейнета?ы ж?не са?тандыру ?орына т?лемдер, салы?ты? т?лемдер, банкке комиссионды? ж?нет.б. т?лемдер) бойынша,
• жабды?таушылар мен мерд?герлерге тауары ж?не к?рсет?лген ?ызметтер? ?ш?н алдын ала т?леуге,
• авансты? т?лемдер бойынша.

Т?лем тапсырмасы оны толтыр?ан к?ннен бастап (оны толтыр?ан к?н есепке алынбайды) он к?нге жарайды ж?не т?леуш?н?? шотында ?аражат бол?ан жа?дайда ?ана ?ске асырылады.

Т?леуге кеп?л болуы ма?сатында телеуш? м?м?лен?? шартында т?лем тапсырмасына акцепт беру? м?мк?н. Б?л жа?дайда банк тапсырмада?ы соманы т?леу ?ш?н ти?ст? ?аражатты жеке б?р шотка аударып ?ояды. Т?лем тапсырмасы аркылы есеп айырысуды? кемш?л?г?не ?аражат айналымыны? б?ршама ?иынды?ы мен ?за?ты?ы ж?не клиентг?? шаруашылы? айналымынан белг?л? б?р ?аражат б?л?г?н?? шы?ып ?алуы жатады.

Т?лем тапсырмасымен есеп айырысуды? арты?шылы?ы, оны? ?мбебап есеп айырысу нысаны рет?нде ?шк? банкаралы? есеп айырысуларда ж?не мемлекетаралы? жабды?таулар?а байланысты, тауарлы ж?не тауарлы емес операциялар бойынша, сатып ал?ан тауарын т?леу ж?не алдын ала т?леу, аванс ар?ылы т?леуде ?олданылумен сипатталады.

Б?л ?олма-?олсыз а?шамен есеп айырысуды? жа?а нысаны, б?зд?? т?ж?рибеге 1990 жылы енг?з?лген болатын. М?нда т?лем талабы ж?не телем тапсырмасынын. элементтер? ?атар ?амтыл?ан.

Т?лем талап-тапсырмасы ? бенефициарды? т?леуш?ге о?ан ?ызмет к?рсетуш? банкке ба?ыттал?ан, ж?нелт?лген ?н?м, ат?арыл?ан ж?мыстар ж?не к?рсет?лген ?ызмет ?унын ж?бер?лген есеп айырысу ??жаттары нег?з?нде т?леу талабы.

Т?лем талап-тапсырмасын бенефициар толтырады да, оны коммерциялы? ??жатгармен б?рге б?рден аударушынын. банк?не ж?беред?. Аударушыны? банк?, ол т?лем талап-тапсырмасын т?леуш?ге беред?. Ал аударушы, банкке кел?п т?скеннен бастап, ?ш к?н ?ш?нде т?лем туралы банкке кел?с?м?н беруге ти?с. Т?лем талап-тапсырмасы банктег? аударушыны? шотында а?ша бол?ан жа?дайда ?ана ?абылданады. Т?ленбеген т?лем талап-тапсырмасы 3 к?ннен 30 к?н аралы?ында № 1 картотека?а орналастырылуы м?мк?н

Т?лем талап-тапсырмасы бойынша т?леуден бас тартатын болса, оны осы ?ш к?н ?ш??це банкке хабарлайды. С?йт?п т?лем талап-тапсырмасы ж?нелту ??жаттарымен ж?не т?леуден бас тартуын хабарлайтын ??жатпен б?рге т?келей бенефициар?а кайтарылады. Т?лем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысуда?ы ??жат айналымы мынадай сызбамен бер?лед?:

Т?лем талап-тапсырмасымен есеп айырысуды? мынадай арты?шылы?тары бар: кел?с?мшарт т?рт?б?н?? ны?аюына м?мк?нд?к беред? ж?не ??жат айналымын жылдамдатады.

Инкассалы? ?к?м ? за? акт?лер?нде к?зделген жа?дайда а?шаны ж?нелтуш?н?? кел?с?м?нс?з, оны? банкт?к шотынан а?шаны алу уш?н пайдаланылатын т?лем ??жаты

Инкассалык ?к?м салы? ж?не кеден органдарына т?ленбеген т?лемдерд?, сондай-а? сотты? шеш?м? бойынша бас?а да т?лемдерд? талап ету жа?дайында ?олданылады. М?нда?ы салы? ж?не кеден органдарынын, инкассалы? ?к?м?нен бас?асы м?ндетт? т?рде сотты? шеш?мдер?, б?йры?ы, ?арары ж?не ?аулысы бойынша бер?лет?н орындау пара?ымен берге ж?ред?.

Инкассалы? ек?мде т?лемн?? та?айындалуы а?шаны аударушыны? банкт?к шотынан, оны? кел?с?м?нс?з а?шаны алу?а ???ы? берет?н за?ды? акт?ге с?лтеме к?рсет?лед?.

Салы? ж?не кеден органдарынан кел?п т?скен инкассалы? ?к?м сомасы аударушынын, шотында?ы ?аражат к?лем?ндет?лену? м?мк?н, я?ни ?аражат келем? толы? жетпеген жа?дайда, сол ??жаттын, келес? бет?не ≪жартылай т?ленд?≫ деген белг? ?ойылу?а ти?с. ?ал?ан сома ?аражатгы? шот?а т?су?не ?арай т?ленед?. Тек ?ана сотты? шеш?мен келет?н инкассалы? ?к?мдер шотта ?аражат сомасы жетк?л?кт? бол?ан жа?дайда т?ленед?, кер?с?нше жа?дайда ол шотта?ы ?аражат ?оз?алыоына тыйым салынды. М?ндай т?лем ??жаттары бас?а ??жаттар?а ?ара?анда кезектен тыс т?ленуге ти?с.

Чект? есеп айырысу барысында т?лем ??ралы рет?нде за?ды ж?не жеке т?л?алар пайдалана алады. Чек ар?ылы есеп айырысуды? ?олайлылы?ы мынада:

• егерде т?леуш? тауарды ал?ан?а дей?н т?лег?с? келмей, ал жабды?таушы т?леуге кеп?л бергенше тауарын ж?берг?с? келмеген жа?дайда;
• сатушы белг?с?з бол?ан жа?дайда.

Ел?м?здег? чект? пайдалану барысы 1998 жыл?ы 5 желто?санда?ы ?аза?стан Республикасы ?лтты? Банк? Бас?армасыны? бек?ткен № 266 ?аулы?а с?йкес ж?зеге асады.

Атал?ан ережеге с?йкес чектер т?мендег?дей т?рлерге б?л?нед?:

• Кеп?лденген чек ? чек беруш? банк? шотындагы ?аражатты? к?лем?не байланыссыз чекте к?рсет?лген соманы т?леуге ?ызмет к?рсетуш? банкт?? берет?н кеп?л?н к?рсетет?н чек.
• Кеп?лденд?р?лмеген чек ? чек беруш? банкт?? кеп?лд?г? к?рсет?лмеген чек;
• ?амтамасыз ет?лген чек ? банкке алдын ала сал?ан депозитпен ?амтамасыз ет?лген чек;
• ?амтамасыз ет?лмеген чек ? депозитпен ?амтамасыз ет?лген чек.

Ережеге с?йкес, чек ? б?л чек беруш?н?? чект? ?абылдаушы банкке, ?зара жасал?ан кел?с?мшарт нег?з?нде чекте к?рсет?лген соманы чект? ?стаушы?а т?леу туралы б?йры?ы.

Чект?? ?з?не т?н т?мендег?дей к?рсетк?штер? болады:

1. ≪чек≫ деген атауы;
2. чек номер? мен сериясы;
3. чект?? ?ызмет ету мерз?м?;
4. чек беруш?н?? аты-ж?н?;
5. чек беруш?н?н, СТТН-? ;
6. Санмен ж?не жазбаша т?рде к?рсет?лген сомасы, к?н?, айы, жылы, чек берген жер? ж?не чек беруш?н?? ?олы мен м?р?;
7. чек ?стаушыны? аты-ж?н?;
8. чек ?стаушыны? СТТН-?;
9. чект? т?леуге м?ндетт? чек беруш? банкт?? атауы;
10. чек беруш? банкт?? жеке банкт?к коды;
11. ≪Б?йры? бойынша т?ле??з≫ кестес?;
12. ≪Т?лемн?? та?айындалу≫ кестес?;
13. Чект? т?лем рет?нде ?абылда?аны туралы чек ?стаушыны? белг? со?атын орыны;

Чектер ?олма-?олсыз телемдерд? ж?зеге асыру ж?не ?олма-?ол а?шалай алу ?ш?н пайдаланылады. ?аза?стан Республикасында чекпен есеп айырысу тек ?ана ?лтты? валютада ж?зеге асады. Банктен ?олма-?ол а?шалар алу?а арнал?ан чект?? т?р?не а?шалай чек жатады. М?ндай чект?? т?р?н ?лтты? Банкт?? бек?т?лген нысанында 2003 жылды? 1 ?а?тарына дей?н ек?нш? де?гейдег? банктер ?здер?н?? клиенттер?не бер?п келсе, б?г?нг? к?н? кез келген коммерциялы? банк ?з?н?? нысанында чект? шы?арып отыр. Чект? пайдалану банктен алатын чект?к к?тапша нег?з?нде ?ске асады. Чек алу ?ш?н шот иес? банкке чект?к к?тапша алу?а ?т?н?ш?н жасайды. Чект?? ?ызмет ету мерз?м? тотырыл?ан к?нд? есептемегенде он к?нд? ??райды.

?олданылатын т?лем ??ралдарыны? т?рлер? бойынша ?олма-?ол жасалмайтын т?лемдер ??рылымы ?ткен кезендермен салыстыр?анда айтарлы?тай ?згерген жо?. Б?рын?ысынша, т?лем тапсырмалары (жо?арыда к?рсет?лген телем ??ралдарын пайдалана отырып ?олма-?ол жасалмайтын т?лемдерд?? жалпы санынан 35,8% ж?не жалпы к?лем?нен 94,3%) ж?не т?лем карточкалары (ти?с?нше 58,6% ж?не 1,8%). ?аза?станны? аума?ында е? кеп тарал?ан болып табылады.

Т?лемд?к талап-тапсырмаларды (телемдерд?? саны бойынша 0,1 % ж?не келем? бойынша 0,5%) ж?не инкассалы? ?к?мдерд? (т?лемдерд?? саны бойынша 0,4% ж?не к?лем? бойынша 0,3%) пайдалану ?лес? елеус?з ?ана болды.

Т?лем ??ралдарыны? жалпы саныны? ?су? нег?з?нен т?лем тапсырмалары саныны? 4 590,7 мы? транзакдия?а ж?не т?лем карточкаларын пайдалана отырып операциялар саныны? 13 231,4 мы? транзакция?а ?су?не себепш? болды. Т?лемдер келем?н?? ?су? нег?з?нен т?лем тапсырмаларын пайдалана отырып, т?лемдер к?лем?н?? 12,7 трлн. те?геге кебею?не байланысты болды. ^[1]

1. ↑ А?ша, несие, банктер теориясы: О?улы?. ? Алматы: ≪Жет? жар?ы≫, 2011. ? 368 бет. ISBN 978-601-288-026-7

Б?л ма?алада еш сурет жо? . Ма?аланы жет?лд?ру ?ш?н ?ажетт? суретт? енг?з?п к?мек бер???з. Суретт? ?ос?аннан кей?н б?л ?лг?н? ма?аладан аласта?ыз. Суретт? мыннан табу?а болады: осы ма?аланы? та?ырыбына байланысты сурет Орта? ?орда табылуы м?мк?н; ма?аланы? ?зге т?л уикилер?ндег? н?с?аларын ?арап к?р???з; ?з???з жаса?ан суретт? ж?кте??з (авторлы? ???ы?пен ?ор?ал?ан сурет ?оспа?ыз!).

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.