Энергия ^[1] ( гр. energe?a ? ?сер, ?рекет) ? материя ?оз?алысыны? ?рт?рл? формасыны? жалпы ?лшеу?ш?.

Материя ?оз?алысыны? ?рт?рл? формалары б?р-б?р?не айналып (т?рлен?п) отырады. 19 ?асырды? орта шен?нде осы ?оз?алысты? барлы? формалары б?р-б?р?не белг?л? б?р санды? м?лшерде ?ана айтылатынды?ы аны?талды; осы жа?дай “энергия” ??ымын енг?зуге, я?ни ?оз?алысты? ?рт?рл? физикалы? формаларын б?ры??ай ?лшеу?шпен ?лшеуге м?мк?нд?к берд?. “ Энергия” ??ымы са?талу за?ына ба?ынады (?. Энергияны? са?талу за?ы, Термодинамика ). Энергия туралы т?с?н?к м??г?л?к ?оз?алт?ыш жасауды? м?мк?н емест?г?н д?лелдеуге байланысты пайда болды. Ж?мысты? ?орша?ан ортада?ы немесе ж?йедег? белг?л? б?р ?згер?ст?? (отынны? жануы, суды? ??лауы, т.б.) н?тижес?нде ?ана орындалатынды?ы аны?талды; денен?? б?р к?йден бас?а б?р к?йге ауысуы кез?ндег? белг?л? б?р ж?мыс ?стеу ?аб?лет? оны? энергиясы деп аталды.

?оз?алысты? ?рт?рл? формасына с?йкес энергияны? да б?рнеше т?рлер? бар (мысалы, механикалы? энергия , химиялы? энергия, электромагнитт?к энергия , гравитациялы? энергия, ядролы? энергия , т.б.) Физиканы? даму процес?нде энергия ??ымы на?тыланып ?р? жалпыланып отырды. Энергия туралы ?л?мн?? дамуында?ы ма?ызды б?р кезе? ?зд?кс?з ортада?ы энергия ?оз?алысы мен “энергия а?ыны” туралы ??ымны? енг?з?лу? болды. Энергия а?ыны деп энергия ты?ызды?ы мен бер?лген ортада?ы орын ауыстыру жылдамды?ыны? к?бейт?нд?с?не те? векторды айтады.

Квантты? физиканы? дамуы энергияны? квантталатынды?ы жайлы, я?ни кейб?р жа?дайда ж?йен?? энергиясы тек дискретт? (?зд?кт?) м?ндерд? ?ана ?абылдайды деген факт?н? д?лелдеуге м?мк?нд?к берд?. М?ндай жа?дай мысалы, с?уле шы?ару энергиясына, микроб?лшектерд?? тербел?с ж?не айналу Энергиясына ?атысты айтылады. Салыстырмалы? теориясында Энергия (Е) мен масса (m) арасында?ы байланысты? (Е=mс ² , м?нда?ы с ? вакуумдег? жары? жылдамды?ы) ашылуы физика ?ш?н зор ма?ызды болды. Б?л ?атыс ?мбебап ?атыс болып есептелед?. Сонды?тан ол т?пт? ?те к?шкентай микроб?лшект?? ?з?нде де ?р?ашан ?оз?алысты? белг?л? б?р т?р? болатынды?ын к?рсетед?. М?ндай ?оз?алысты? ?лшеу?ш? mс2 ?рнег? болады. ?с?ресе б?л ?атысты? ядролы? энергетиканы? дамуына байланысты ?с ж?з?ндег? ма?ызы арта т?ст?. Энергия б?рл?ктерд?? халы?аралы? ж?йес?нде (СИ) джоульмен, б?рл?ктерд?? СГС ж?йес?нде эргпен ?лшенед?. Ал ядролы? ж?не атомды? физикада энергияны? ?лшеу б?рл?г? рет?нде электронвольт алынады. ^[2]

Энергия ек?ге б?л?нед?: потенциалды? ж?не кинетикалы? энергия. Потенциалды? энергия денелерд?? немесе дене б?л?ктер?н?? ?зара алмасуынан пайда болады. Кинетикалы? энергия дене ?оз?алыс?а т?скенде пайда болады.

Денен?? ?оз?алысымен байланысты энергия кинетикалы? энергия деп аталады. Денен? ?дету ?ш?н орындалатын ж?мыс оны? кинетикалы? энергиясын арттырады, ал ?дет?лген денемен орындалатын ж?мыс оны? кинетикалы? энергиясыны? т?мендеу?не ?келед?. Денен?? кинетикалы? энергиясы денен?? жылдамды?ыны? квадратына тура пропорционал. Кинетикалы? энергия б?р денеден ек?нш? денеге бер?лед?, сонымен ?атар ол ?з?н?? формасын ?згертед?. Б?р ?алыпты ?оз?алатын денен?? кинетикалы? энергиясын динамика мен кинематика те?деулер?н ?олданып,денен? ?дету ?ш?н жасалынатын ж?мыс рет?нде аны?тау?а болады . ^[3]

Физикада механикалы? ?лгер?лемел? ?оз?алыс бас?а ?оз?алыс формаларына айнал?анда, денен?? массасы ж?не оны? жылдамды? квадраты к?бейт?нд?с?н?? жартысын механикалы? ?лгер?лемел? ?оз?алысты? ?лшем? рет?нде ?абылдайды. Б?л физикалы? шама денен?? кинетикалы? энергиясы деп аталады ж?не E _к деп белг?ленед?. ${\displaystyle E_{\text{k}}={\frac {1}{2}}mv^{2}}$

Денен?? потенциалды? энергиясы гравитациялы? ?р?сте дене салма?ы мен оны? орналас?ан би?кт?г?н?? к?бейт?нд?с?не те?. Потенциалды? энергия белг?л? б?р де?гейге байланысты бер?лед?. Денен?? энергиясыны? артуы м?лшер? б?з к?терет?н би?кт?кпен салыстыр?анда ?лкен болып келет?н, би?кт?г?н аны?тай алмайтын денелерд?? би?кт?г?н ауырлы? центр? ар?ылы аны?таймыз. ^[4]

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.