Шы??ыс хан мо?? .
Лауазымы
Мо??ол империясыны? ?лы ханы
1206 ? 1227
?зашары	мемлекет нег?з?н ?алады
?збасары	?гедей
?м?рбаяны
Д?ниеге келу?	1162 Дел??н-Болдог , Мо??олия
?айтыс болуы	1227  ж. тамызды? 18-? Та???т
Жерленд?	белг?с?з
Династия	Борж?г?н ?й?
Ту?ан кездег? ес?м?	Темучин Борж?г?н
?кес?	Есугей ба?ад?р
Анасы	?елун
Ж?байы	Б?рте ??лан Есуген Есуй
Балалары	?лдары: Жошы , Ша?атай , ?гедей , Т?ле, К?лхан, Харачар, Чахур, Хархад ?ыздары: Ходж?н-бег?м, Цецейхен, Алангаа, Темулен, Алдуун
??деу

Шы??ыс хан ( мо??. Чингис хаан ), шын аты ? Тем?ж?н ( мо??. Тэм?жин ) ? Азияда т???ыш б?рт?тас мемлекет ??рушы, ?з заманыны? аса ?р? ?скери ж?не мемлекет ?айраткер?, Есугей ба?ад?рд?? отбасында ту?ан ежелг? ру басшысы. ^[1]

Мон?ол империясыны? ша?ыра?ын ал?аш к?терген Шы??ыс хан ( бала кез?ндег? аты Тем?ж?н) 1155 жылы (кейб?р деректерде 1162 жыл) Мо??олияны? Кенд?тау айма?ында?ы Онон ?зен?н?? жа?асында, Болдо? деген жерде Есугей батырды? отбасында ту?ан. Тем?ж?н 9 жас?а тол?ан кез?нде ?кес? татарлар ?олынан ?аза табады. ?з?н?? ?скери таланты ар?асында ж?не д?шпандарыны? ?лс?зд?г? мен бытыра??ылы?ын пайдаланып, 1183 ? 1204  жж. ?к?мет бил?г? ?ш?н к?ресте нег?зг? жауларын ? Мерк?т тайпасыны? к?сем? Тохтадан бастап, Найман тайпасыны? басшысы Таян хан?а дей?н ? тал?андады да, ке?-байта? территорияны басып алды, с?йт?п онда мекендейт?н к?птеген ру-тайпалы? ода?тарды? б?рден-б?р билеуш?с? болды.

Осы же??стер? ж?не тайпа к?семдер?н ?з ма?ына топтастыру?а ба?ыттал?ан б?рсыпыра ?леуметт?к шараларды ж?зеге асыруы н?тижес?нде Тем?дж?н дала а?с?йектер? ??рылтайыны? шеш?м?мен Барыс жылы ( 1206 ) барлы? тайпаларды? ?лы ханы болып жарияланды да, ≪Шы??ыс хан≫ ( т?рк? т?лдер?ндег? ≪те??з≫ деген с?зден шы??ан деп есептелед?) лауазымын алды. Шы??ыс хан Есугейден кей?нг? хан сайланады.Шын?ысханны? атын мо??олдарды ?ор?асын деп Шы??ысхан ата?ан.

?шк? саясатта Шы??ыс хан мемлекетт? бас?ару ?с?н б?р орталы??а ба?ындыру?а к?ш салды, т?рк?-мо??ол тайпаларын ≪мы?ды?≫ деп аталатын ?скери-?к?мш?л?к б?л?ктерге б?лд? (?йткен? хан талабы бойынша, б?л б?л?ктерд?? ?р?айсысы 1000 атты ?скер беруге ти?ст? болды). Шы??ыс хан б?ларды жайылым жерлер?мен ?оса ?з туыстары мен нояндар?а енш?ге б?л?п берд?.

Мемлекетт?? бастыбасты за?ы " Жаса? " (Яса) деп аталды. Б?л ек? б?л?мнен т?р?ан. Б?р?нш? б?л?м Шы??ызханны? ?з? айт?ан на?ыл с?здер? мен ел бас?аруда?ы кейб?р басты м?селелер ж?н?ндег? шеш?мдерден т?рды. Ек?нш? б?л?м ?скери, азаматты? ?стерд? орындауда?ы жалпы за?дар ж?не оларды орындама?андарды жазалауды? т?рл? ережелер?нен ??ралды.

"Жаса?" бойынша ?к?мет бил?г?н?? жо?ар?ы органы ??рылтай болды. Ол жылына б?р рет, жаз айында ша?ырылды. Онда басты м?селе - алда?ы болатын со?ысты? жоспары тал?ыл

Мемлекет ?ш?ндег? наразылы?тарды басу ?ш?н 10 мы? адамды? жеке жасауыл (кеш?ктен) ??рды. Ол империяны 95 т?мен ?к?мш?л?к бил?кке б?лд?. ?рб?р т?менде 10 мы?нан пдам болды. Т?мендер айма??а б?л?нд?. ?рб?р мы?ды? он ж?зд?ктен, ж?зд?ктер онды?тардан т?рды. Бас?ару ж?йес? онды?тан басталды.

?скерде ?те ?ата? т?рт?п орнатты: с?л к?налы немесе ?ор?а?ты? к?рсеткен ?скери адамдар ?л?м жазасына кес?лд?. Шы??ыс хан ?скери стратегия мен тактикада м??ият барлау, жауды жекелеп тал?андау, т?т?иылдан шабуыл жасау, д?шпанды алдау ?ш?н арнаулы отрядтардан тос?ауыл ?ою, ?ыруар атты ?скермен маневр жасау, т.б. ?д?стерд? ?олданды.?скери бас?ару жа?ынан Мон?олия аума?ы мен хал?ы ?ш ?скери ?к?мш?л?к айма??а б?л?нд?. Олар О? ?анат (Барунгар), Сол ?анат (Жо??ар) ж?не Орталы? ?анат (Кул) деп аталды.

1207 - 11 жж. Шы??ыс хан С?б?р мен Шы?ыс Т?рк?стан ды ( буряттарды , якуттарды , ойраттарды , ?ыр?ыздарды , ?й?ырларды ) ба?ындырды.

1211  ж. Цзинь мемлекет?не жоры? жасады. 1215  ж. Бейж?нд? алды. 1217  ж. Солт?ст?к ?ытай т?гел Шы??ыс ханны? бил?г?не к?шт?. 1219 ж. Корея патшалы?ы Шы??ыс хан ?скерлер?нен т?зе б?кт?. Мо??ол ?скерлер?н?? Солт?ст?к ?ытай мен Корея патшалы?ына жоры?тарын ?р? ?олбасшы, ?м?р М??ылы Гауин Жалаири бас?арды.

?ытай?а ?арсы шабуылдан кей?н Шы??ыс хан ?скерлер?н?? б?р тобы 1218 - 19 жж. Жет?суды , 1219 - 21 ж. ?аза?стан мен Орта Азияны жаулап алды.

1200 жылы Т??ырыл хан мен Темучин тайшуыттар?а ?арсы б?рлескен жоры??а шы?ты. Тайшуыттар?а мерк?ттер к?мекке келд?. Жоры? кез?нде Темучин иы?ынан жебемен жараланды. Жара?атты? ауыр бол?аны соншалы? оны ?олбасшы Зелме т?н? бойы оны ?арауылдап ем-дом жасады. Ертес?нде тайшуыттар к?птеген адамдарын тастап ?ашып кетт?. ?ал?ан адамдарды? арасында кез?нде Темучинды ?ор?ап ?ал?ан Сор?аншыра мен шай?аста Тем?ж?нд? жарала?ан мерген Жыр?одай да бар ед?. Жыр?одай Темучинны? ?скер?н?? ?атарына ?абылданып Жебе деген ат?а ие болады. Осыдан кей?н тайшуыттар со?ынан ?у?ыншы топ аттандырылады. Оларды? к?пш?л?г? шай?аста ?ырылып, т?р? ?ал?аны ?з ерк?мен бер?лд?. Б?л Темучинны? е? б?р?нш? ?лкен же??с? болатын. 1201 жылы мон?ол ?олдары (татар, тайшуыт, мерк?т, ойрат ж?не ?зге тайпалар) Темучинге ?арсы б?р?кт?. Олар Жам?ха?а адал болу?а ант бер?п, оны г?рхан лауазымымен та??а отыр?ызды. Б?л жа?дайды ест?ген Темучин керейлерд?? ханыТ??ырыл?а шабарман ж?берд?. Т??ырыл хан ?з кезег?нде ?алы? ?ол жинап, Темучин ?скер?не ?осылды.

1202 жылы Темучин татарлар?а ?арсы жоры??а аттанды. Ол жоры? алдында шай?ас кез?ндег? т?скен олжаны иемденуге тыйым салып, оларды тек шай?астан со? б?л?су керект?г? жайлы б?йры? берд?. ?атыгез шай?аста Темучин же??ске жетт?. Шай?астан со? Темучин ке?ес ша?ырды. Ке?есте бойы белден т?мен балалардан бас?а, барлы? татарларды? к?з?н жою?а шеш?м ?абылданды. М?ндай шеш?мге себеп бол?ан жа?дай кез?нде татарлар ды? мон?ол билеуш?лер?н аяусыз ?лт?ру? болды (?с?ресе Темучинны? ?кес?н?? ?л?м?).

1203 жылы к?ктемде Халахалджин-Элэт жер?нде Темучин мен б?р?ккен Жам?ха ж?не Т??ырыл хан арасында ?лкен шай?ас болды. Т??ырыл ханны? Темучинмен со?ыс?ысы келмеген болатын, алайда оны? ?лы Нилха-Сенгум мен Жам?ха оны со?ыс?а итермелед?. Т??ырыл хан Темучинды ?лы санап, о?ан Керей ханды?ыны? бил?г?н ?алдыру жайлы ойы барын б?лгенд?ктен Сенгум Темучинге ?арсы жоры? шы?у?а ?кес?н к?нд?рд?. Ал Жам?ха болса Темучинды найман билеуш?лер?мен б?р?г?п, сат?ынды? жасау туралы ойы бар деп айыптады. Осы ?рыстан со? Темучинны? ?лысы ?лкен шы?ын?а ?шырады. Алайда Сенгум шай?ас барысында жараланып керей ?скерлер? кер? шег?нд?. Уа?ыт ?ту ма?сатын к?здеген Темучин дипломатиялы? ?с-?рекеттерге барды. Ол Т??ырыл хан мен Жам?ханы? арасына ?р?тк? салуды к?здед?. Сол уа?ытта со?ысушы жа?тарды? еш?айсысына ?осылма?ан тайпалар Т??ырыл хан мен Темучинге ?арсы ода? ??рды. М?ны б?лген Т??ырыл хан олар?а б?р?нш? болып шабуылдап же??ске жетт?. Же??ске масайра?ан Т??ырыл хан же??с?н тойлап жат?ан ед?. Б?л жа?дайдан хабардар бол?ан Темучин к?тпен жерден шабуыл жасап, ?арсыласты? тас-тал?анын шы?аруды ойлады. Т?пт? т?нг? аялдау?а м?ршасы болма?ан Темучин ?скер? 1203 жылы к?зде керейлерд?? ?скери ?осынына жет?п, ?арсыласты тас-тал?ан етт?. Осыдан кей?н Керей ханды?ы ?м?р с?ру?н то?татты. Т??ырыл хан мен ?лы ?ашып ?лгерд?, алайда Найман ханды?ыны? шекарасында Т??ырыл хан ?арауылды? ?олынан ?аза болды. Ал Сенгум болса ?ашып кетт?, алайда кей?ннен ?й?ырларды? ?олынан ?аза тапты.

Басып алын?ан жерлерд? Шы??ыс хан ?лыстар?а б?лд? де, ?лдарына ?лест?р?п берд?. Жошы?а Ерт?стен Орал тауына, одан о?т?ст?кке ?арай Каспий те??з? мен Арал т???рег?не дей?нг? жерлер, Орта Азияда?ы иел?ктер?нен Солт?ст?к Хорезм мен Сырдария айма?ы, Ша?атай?а Мауераннахр, Жет?су, ?аш?ария, ?гедейге Батыс Мо??олия мен Тарба?атай айма?ы бер?лд?. Т?ле ?кес?н?? ?лысы Мо??олияны м?ра?а алды.

Шы??ыс хан Тан??ттар?а кезект? шабуылы кез?нде ?аза тапты. Со?ысты Шы??ыс ханны? мирас?орлары, Шы??ыс ?улет?н?? хандары азды-к?пт? ?з?л?стермен ?ст?-?ст?не ж?рг?зе берд?.

≪ Родоводта≫ б?л т?л?а?а ?атысты шеж?ре бар: Шы??ыс хан

1. ↑ Абай. Энциклопедия. ? Алматы: ≪?аза? энциклопедиясыны?≫ Бас редакциясы, ≪Атам?ра≫ баспасы, ISBN 5-7667-2949-9

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.