Шы?ыс Т?р?к ?а?анаты
(
682
-
744
жж.) ?
Т?р?к ?а?анаты
603 жылы ыдырап, ек?ге б?л?ну? н?тижес?нде пайда бол?ан ерте орта?асырлы?
т?рк?лер
мемлекет?.
Т?р?к ?а?анатында саяси-?леуметт?к ?айшылы?тарды? шиелен?су?, оны? дербест?кке ?мтыл?ан жеке б?л?ктер?нде о?шаулану ?рд?с?н?? к?шею?, Шы?ыс ж?не Батыс ?а?анаттарыны? ??рылуына алып келд?.
Шы?ыс Т?р?к ?а?анаты ?ытаймен ж?рг?зген ?иян-кест? со?ысты? н?тижес?нде
682
жылы Мо??олияда ?з мемлекет?н ?алпына келт?рд?. Ал?аш?ы ?а?ан Елтер?с атан?ан
??тлы?
, одан кей?нг?
?апа?ан ?а?андарды?
т?сында ?а?анат ?уатты мемлекетке айналды. Шы?ыс Т?р?к ?а?анаты (682-744)- ?аза?стан, Орталы? Азия, Шы?ыс Т?рк?стан, О?т?ст?к С?б?р жерлер?н алып жатты.
Б?лге ?а?ан
мен
К?лтег?н
мемлекетт? одан ?р? д?у?рлет?п, ?ытаймен ти?мд? шарттар?а ?ол жетк?зд?. Да??ты ?олбасшы
Тонык?к
т?рк? хал?ыны? жауынгерл?к да??ын ас?а?татты. Б?лге ?а?аннан кей?н 741 жылдан ?а?анат ?лс?реп, ыдырай бастайды.
Тонык?к
жазбалары, профессор Хиртты? зерттерулер? ж?не ?ытай тарихшылары Елтер?с (??тлы?) ?а?ан туралы мына деректерд? ?сынады: ?ытай ?стемд?г?не ?арсы ?оз?алыс 682 жылы бол?ан. К?тер?л?с басшысы - Ашина руынан шы??ан Елтер?ст?? ?кес? ?ытай ?стемд?г? кез?нде ба?ынышты Ашина тайпаларыны? б?р?н бас?ар?ан. ?оз?алыс Юнь-чжун провинциясыны? солт?ст?г?нде - ?аз?рг? Датунфу ?аласыны жа?ын жерде ?тед?. Б?л айма?ты байыр?ы т?рк?лер ?оныстан?ан ед?. Орхон жазуларында т?р?ктерд?? ??т мекен?, ?асиетт? ?онысы ?тукен туралы жи? айтылады. ?тукенн?? нег?зг? мазм?ны т?рк?лерд?? ырысты жер?, байлы?ы, та?ыты, та?дыры дегенге саяды. "Т?р?е ?а?аны ?тукен ?ойнауында отырса, елде м?? жо?", "?асиетт? ?тукен ?ойнауыны? хал?ы... б?ресе ?лгер? шапты?, б?ресе кер? шапты?. Бар?ан жерден не иг?л?к тапты?. ?аны? судай а?ты, с?йег?? таудай болып жатты, бек ?лдарын ??л болды" ...
Осы с?здерд?? а??арына ?ара?анда ?тукенд? т?рк?лер Жер?йы? деп сана?аны сез?лед?. Халы? ?з?н?? ?м?т? мен сен?м?н ?тукенмен байланысты деп т?с?нген.
Аты а?ыз?а айнал?ан осы жер туралы т?р?к ?алымдарыны? е?бег?нде к???л аударарлы? деректер кездесед?. Зерттеуш? Йылмаз ?зт?ма ?т?кенд? к?кт?р?ктерд?? к?нд?к кент?, таби?аты ?м?р с?руге жайлы, Орхон ж?не Селенга ?зендер?н?? арасында?ы жер ед? деп к?рсетед?. Ал О?ыз дастандарында ?тукен Тянь-Шань таулары мен Орхон айма?ында?ы киел? ???р деп сипатталады.
731 жылы К?лтег?н, к?п ?замай Б?лге д?ние салды. Орхон ?зен? ма?ында Б?лге мен К?лтег?нге арналып ??лпытастар орнатылды. Б?л ??лпытастар Т?р?к ?а?анаты тарихыны? жылнамасы болып есептелед?
Б?лге ?а?ан м?рагерлер? кез?нде ?а?анат ??лдырады. 744 жылы б?р?ккен ?й?ыр ж?не ?арл?? к?штер? Шы?ыс Т?р?к ?а?анатын тал?андады. Ашина ?улет? ?м?р с?ру?н то?татты
1.К.Р.Аманжолов Т?рк? халы?тарыны? тарихы . 1-к?тап (К?не д?у?рден б?зд?? заманымызды? XIV ?асырына дей?нг? кезе?). - Алматы: "Б?л?м", 2005. - 304бет