Ханс Альбрехт Бете

Уикипедия ? ашы? энциклопедиясынан алын?ан м?л?мет
Навигация?а ?ту ?здеуге ?ту
Ханс Бете
нем. Hans Bethe

Ханс Альбрехт Бете
Ту?ан к?н?

2 маусым 1906 ( 1906-06-02 )

Ту?ан жер?

Страсбург , Эльзас-Лотарингия , Герман империясы

?айтыс бол?ан к?н?

6 наурыз 2005 ( 2005-03-06 ) (98 жас)

?айтыс бол?ан жер?

Итака , Нью-Йорк , А?Ш

?ылыми аясы

физика

Альма-матер

Франкфурт университет?
Мюнхен университет?

?ылыми жетекш?

Арнольд Зоммерфельд

Марапаттары


Нобель сыйлығы Физика саласында?ы Нобель сыйлы?ы ( 1967 )
АҚШ ұлттық ғылым медалі А?Ш ?лтты? ?ылым медал? (1975)
?лг?:Ломоносовты? ?лкен медал? М.В.Ломоносов атында?ы ?лкен алтын медаль (1989)

Ханс Альбрехт Бете ( нем. Hans Albrecht Bethe ; 2 ш?лде 1906 , Страсбург , Германия ? 6 наурыз 2005 , Итака, Нью-Йорк ) ? американды? астрофизик ж?не ядролы? физик, физика бойынша Нобель сыйлы?ыны? лауреаты (1967). Оны? ?ызы?ушылы?тарына сонымен ?атар квантты? электродинамика ж?не ?атты дене физикасы к?рд?.

А?Ш ?лтты? ?ылым академиясыны? (1944) ж?не Америка философиялы? ?о?амыны? м?шес?, Лондон корольд?к ?о?амыны? шетелд?к м?шес? (1957). Леополдинаны? м?шес? (1978). Ресей ?ылым академиясыны? шетелд?к м?шес? (1994).

?м?рбаяны

[ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1906 жылы Германияны? б?р б?л?г? бол?ан Страсбургте Альбрехт Теодор Юлиус Бете, Страсбург университет?н?? физиология кафедрасыны? доцент? ж?не Анна (?ыз к?н?нде ? Кюн) отбасында д?ниеге келген [1] [2] . Оны? анасы, Страсбург университет?н?? профессорыны? ?ызы еврей бол?анымен [2] , ол ?кес? сия?ты протестантты? д?ст?рде т?рбиеленген [3] [4] . Осы?ан ?арамастан, Бете есейген ша?ында ?з?н атеист рет?нде сипаттап, д?ндар бол?ан жо? [5] .

Ханс Бете 12 жасында ата-анасымен

1912 жылы Хансты? ?кес? Киль университет?н?? физиология институтыны? профессоры ж?не ме?геруш?с? ?ызмет?н ?абылдады, ал отбасы институтта?ы директорды? п?тер?не к?шт?. Бастап?ыда Бете сег?з ?л мен ?ыздан т?ратын топта жеке м??ал?ммен б?рге о?ыды. [3] 1915 жылы Альбрехт Франкфурт-на-Майне университет?н?? [3] физиология институтыны? ме?геруш?с? болып сайлан?ан кезде, Ханс Гете ат. гимназия?а о?у?а т?с?п, отбасы ?айтадан к?шт?. Оны? о?уы 1916 жылы туберкулезбен ауыр?ан кезде ?з?л?п, сауы?ып кету ?ш?н Бад-Кройцнах?а ж?бер?лд?. 1917 жыл?а ?арай ол жерг?л?кт? на?ыз училищеге т?суге жетк?л?кт? т?рде сауы?ып, келес? жылы о?уын Оденвальдшуледе, жеке, б?рлескен мектеп-интернатында жал?астырды. [3] Бете 1922 ж. Гете ат. гимназия?а оралып, сонда ол орта мектепт?? со??ы ?ш жылын (1924 жыл?а дей?н) о?ыды. [3]

Со??ы емтихандарды тапсырып, Бете ?кес? ж?мыс ?стеген Франкфурт университет?н?? химия факультет?не о?у?а т?ст?. Физикалы? б?л?м? орташа болды; дегенмен Франкфуртте Карл Сигель ж?не Отто Шас сия?ты ата?ты математиктер бол?анымен, Бетеге оларды? бас?а ?ылымдардан о?шаулан?ан о?ыту т?с?л? ?намады. [6] Ханс сонымен ?атар зертханалы? халат?а к?к?рт ?ыш?ылын т?г?п ал?анда, т?ж?рибел?к ?ылымда о?ан ?иын?а со?атынын т?с?нд?. Б?ра? Вальтер Герлах о?ы?ан жо?ары физика курсы оны к?б?рек ?ызы?тырды. [6] [7] Герлах 1925 жылы кет?п, оны? орнына келген Карл Мейснер Бетеге теориялы? физиканы? к?шт? мектеб? бар университетке, атап айт?анда Арнольд Зоммерфельд ж?мыс ?стеген Людвиг Максимилиан Мюнхен университет?не к?шуге ке?ес берд?. [2] [3]

Мейснерд?? ?сынысы бойынша Зоммерфельд 1926 жылы с?у?рде жа?а студентт? ?абылдады. [8] Зоммерфельд физикада дифференциалды? те?деулерд? ?олдану бойынша тере?дет?лген курс берд?, б?л Бетеге ?те ?нады. Белг?л? ?алым рет?нде Зоммерфельд апта сайын?ы кешк? семинарларда тал?ылау?а ?сын?ан ?ылыми е?бектер?н?? алдын ала баспаларын жи? алатын. Бете университетке ауысар алдында Зоммерфельд тол?ын механикасы бойынша Эрвин Шредингерд?? ма?алаларын алды. [9]

Диссертация та?ырыбы рет?нде Зоммерфельд Бетеге кристалды? ортада?ы электрондарды? дифракциясын зерттеуд? ?сынды. Бастап?ыда, Зоммерфельд Бетеге Пол Питер Эвальдты? 1914 жылы рентгенд?к дифракция туралы ма?аласын алу?а ке?ес берд?. Кей?н?рек Бете ?з?н?? тым ма?сатты бол?анын мойындады ж?не д?лд?кке ?мтылуда есептеулерд? ?ажетс?з ?иындатады. [2] Бете Вольфганг Паулимен кездескен кезде, ол о?ан былай дед?: ≪Зоммерфельдт?? сен туралы ??г?мелер?нен кей?н мен сенен диссертация?нан да к?п н?рсен? к?тт?м≫ [10] . [3] Кей?н?рек Бете былай деп ес?не алды: ≪Мен Паулид?? аузынан б?л комплимент болды деп ойлаймын≫ [11] . [3]

1924?1928 жж. Франкфурт ж?не Мюнхен университеттер?нде о?ыды. Со??ысында физика ?ылымыны? докторы д?режес?н алды (1928).

Б?раз уа?ыт ол Штутгарт политехникалы? мектеб?нде Эвальдты? ?арама?ында ж?не Римдег? Энрико Фермиде ж?мыс ?стед? [12] .

Оны? анасы еврей бол?анды?тан 1933 жылы нацистер бил?кке келгеннен кей?н ол Тюбинген университет?нен кетуге м?жб?р болды, о?ан ол 1932 жылы ж?мыс?а орналас?ан ед?. Зоммерфельд о?ан к?мек к?рсетт?, б?ра? Бете б?дан былай нацист?к Германияда ?ала алмады. Ол ?лыбритания?а ?оныс аударды, онда Манчестер университет?нде о?ытушылы? ?ызметке ие болды ж?не Рудольф Пайерлспен б?рге ?алды, ал 1935 жылдан бастап ? А?Ш-та. Сол жылдан бастап Корнелл университет?н?? профессоры (1937 жыл?а дей?н ассистент, 1975 жылдан эмерит ).

Америка?а кетер алдында ол Копенгагендег? Нильс Бор институтында болып, ?з?н?? ?р?птес физик Хильде Левиге ?сыныс жасады. Ол оны ?абылдады, б?ра? Бетен?? анасы, ?з? еврей болса да, о?ан еврей ?ызына ?йленуге тыйым салды; Ханс жоспарлан?ан ?йлену тойына б?рнеше к?н ?ал?анда ??далы?ты то?татты, б?л Нильс Бор мен Джеймс Фрэнкт? та? ?алдырды, олар оны со?ыстан кей?нг? кезе?ге дей?н ?з институтына ша?ырмады. 1939 жылы Бете Пол Эвальдты? ?ызы Роуз?а ?йленд? [12] .

1941 жылы ол Америка азаматты?ын алды. Со?ыс жылдарында ол Лос-Аламос зертханасыны? теориялы? б?л?м?н бас?арып, Манхэттен жобасыны? б?л?г? рет?нде ж?рг?з?лген ж?мыстар?а ?атысты. Ол атом бомбаларыны? сыни массасы ?ш?н есептеулерде ж?не ≪Тринити≫ сына?ында, сондай-а? Нагасакид? бомбалауда ≪Майлы адамда ≫ теориялы? нег?з рет?нде пайдаланыл?ан жарыл?ыш ?д?сте ма?ызды р?л ат?арды. Арада жылдар ?ткенде ол былай деп жазады: ≪Мен ?л? к?нге дей?н ?ателескен?мд? сез?нем?н. Б?ра? мен осылай ?стед?м...≫ [13] . Содан кей?н Бете де сутег? бомбасын жасау?а ?атысты, б?ра? ол жоба?а оны? ж?зеге асырылмайтынын д?лелдеу ?м?т?мен ?осылды.

?леуметт?к белсенд?л?к

[ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ек?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыстан кей?н ол ядролы? ?арусыздану ж?не атом энергиясын бейб?т ма?сатта пайдалануды жа?тады. Ол Альберт Эйнштейн нег?з?н ?ала?ан, ядролы? ?ару жарысына ?арсы к?рескен Атом ?алымдарыны? т?тенше комитет?не ?осылды. Ол 1963 жыл?ы Атмосфералы?, ?арышты? ж?не су астында?ы сына?тар?а тыйым салу туралы шарт?а, кей?н?рек 1972 жыл?ы баллистикалы? зымыран?а ?арсы кел?с?мге ?ол ?оюды ?амтамасыз еткен нег?зг? ?ылыми дауыстарды? б?р? болды. 1968 жылы Ричард Гарвинмен б?рге жаз?ан ма?аласында ол А?Ш ?ор?аныс министрл?г? ?сын?ан ?ымбат баллистикалы? зымыран?а ?арсы ?ор?аныс жобасыны? пайдасызды?ын д?лелдед? [14] . 1983 жылы Рональд Рейган ?к?мш?л?г? жарияла?ан Стратегиялы? ?ор?аныс бастамасы одан да ?тк?р сын?а лайы? болды ? Бете баста?ан американды? мамандар тобы ?сыныл?ан ж?йеге жой?ын техникалы?-экономикалы? ба?а берд?.

1992 жылы Бете ≪Адамзат?а ескертуге≫ ?ол ?ойды [15] .

1995 жылы 88 жаста?ы Бете ашы? хат жазып, ?лемдег? барлы? ?алымдарды ядролы? ?аруды жасау?а байланысты кез келген ж?мыс?а ?атыспау?а ша?ырды [16] . 2004 жылы ол ≪?ылымны? ?к?меттег? лайы?ты орнын≫ ?алпына келт?ру ?ш?н А?Ш президентт?к сайлауында Джордж Буш?а ?арсы Джон Керрид?? кандидатурасын ?олда?ан 48 Нобель сыйлы?ыны? лауреаттарыны? ?атарында болды [17] .

?ылыми ?лес?

[ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Нег?зг? е?бектер? ядролы? физика мен астрофизика?а арнал?ан. Ол термоядролы? реакцияларды? протон-протонды? цикл?н ашты ( 1938 ). Ол массивт?к ж?лдыздарда?ы термоядролы? реакциялар процес?н т?с?нд?руге м?мк?нд?к берет?н алты сатылы к?м?ртек-азот айналымын ?сынды ( 1938 , К. Вайцзеккерге т?уелс?з). Бетте затта ?оз?алатын зарядтал?ан б?лшект?? энергия жо?алуын аны?тау формуласы бар ( 1934 ). 1947 жылы Бете То?тыны? ауысуын квантты? теория?а с?улел?к т?зетулерд? енг?зу ж?не ренормалану теориясын бастау ар?ылы т?с?нд?рд?. Элементар б?лшектер теориясында ?зара ?рекеттесет?н ек? б?лшектерд?? ж?йес?н сипаттайтын Бете ? Сольпитер те?деу? ке??нен ?олданылады ( 1951 ).

1929 жылы ол кристалды? ?р?ст?? квантты?-химиялы? теориясын жасады, ол молекуланы? т?менг? энергетикалы? к?йлер?н ?орша?ан атомдар немесе иондар жаса?ан электростатикалы? ?р?сте орналас?ан б?р атомны? (ионны?) к?йлер? рет?нде ?арастырады.

Ханс Бете ? 250-ден астам ?ылыми ма?алаларды? авторы [18] , соны? ?ш?нде физиктер ?л? де ке??нен ?олданатын ≪Б?р ж?не ек? электрондары бар атомдарды? квантты? механикасы≫ к?табыны? б?рлескен авторы (Эдвин Салпетермен б?рге; а?ылш. Hans A. Bethe and Edwin E. Salpeter, Quantum mechanics of one- and two-electron atoms. ? Берлин: Springer, 1957). ?ылыми ?ызмет?н ?артай?анша жал?астырды. ?м?р?н?? со??ы 20 жылында ол нег?з?нен нейтрино физикасы саласында ж?мыс ?стед?, атап айт?анда, к?н нейтриносыны? жет?спеуш?л?г? м?селес? бойынша б?р?атар ма?алалар жариялады. Оны? ш?к?рттер?н?? б?р? Фриман Дайсон Бетен? XX ?асырда?ы ?ылыми м?селелерд? шешудег? е? жа?сы ?алым деп санады [19] lang=en}}</ref>.

Марапаттау ж?не тану

[ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]
Бете журналистерге с?хбат беруде

Америка ?нер ж?не ?ылым академиясыны? (1947), Америка астрономиялы? ?о?амыны? ж?не Америка физикалы? ?о?амыны? м?шес? ж?не 1954 жылы со??ысыны? президент?.

Британды? университеттерд?? ??рметт? докторы.

  • 1946 ? Президентт?? е?бег? ?ш?н медал?
  • 1947 ? Генри Дрейпер медал?
  • 1955 ? Макс Планк медал?
  • 1959 ? Франклин медал?
  • 1961 ? Корольд?к астрономиялы? ?о?амыны? Эддингтон медал?
  • 1961 ? Энрико Ферми сыйлы?ы
  • 1963 ? Румфорд сыйлы?ы
  • 1967 ? Физика бойынша Нобель сыйлы?ы
  • 1975 ? А?Ш ?лтты? ?ылым медал?
  • 1976 ? Нильс Бор медал?
  • 1978 ? Вейцманны? мемориалды? лекциялары
  • 1981 ? Лео Сиярд сыйлы?ы
  • 1985 ? Ванневар Буш сыйлы?ы
  • 1989 ? М. В. Ломоносов атында?ы физикада?ы ?зд?к жет?ст?ктер? ?ш?н ?лкен алтын медаль
  • 1990 ? Оскар Кляйн медал?
  • 1992 ? Albert Einstein Peace Prize   (а?ыл.)
  • 1993 ? Эрстед медал?
  • 1993 ? Бейкер д?р?с?
  • 2001 ? Кэтрин Брюс медал?
  • 2005 ? Американды? Философиялы? ?о?амны? Бенджамин Франклин медал?   (а?ыл.)

Астероид (30828) Бете   (нем.) Бете ес?м?мен аталды ж?не Ханс Бете сыйлы?ы   (а?ыл.) та?айындалды.

Кристофер Ноланны? ≪Оппенгеймер≫ к?ркем фильм?нде Бетен? Густаф Скарсгард сомдайды.

  • Бете (Bethe), Ханс Альбрехт // Лауреаты Нобелевской премии. Энциклопедия / Отв. ред. Е. Ф. Губский. ? М.: Прогресс, 1992. ? Т. 2. ? 862 б. ? 25 000 дана. ? ISBN 5-01-002539-6.
  • Храмов Ю. А. Бете Ханс Альбрехт // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. ? Ред. 2-ш?, ??д. ж?не ?ос. ? М. : Наука, 1983. ? Б. 31. ? 400 б. ? 200 000 дана.
  • Bernstein J. Hans Bethe, Prophet of Energy. ? New York: Basic Books, 1980. ? 224 p. ? ISBN 978-0-465-02903-7.
  • Brian D. The Voice Of Genius: Conversations With Nobel Scientists And Other Luminaries. ? Cambridge, Massachusetts: Perseus Pub, 2001. ? 440 p. ? ISBN 9780738204475.
  • Schweber S. S. Nuclear Forces: The Making of the Physicist Hans Bethe. ? Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2012. ? 608 p. ? ISBN 9780674065871.

Дерекк?здер

[ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]
  1. Лауреаты Нобелевской премии, 1992
  2. a b c d Bernstein, 1980
  3. a b c d e f g h Schweber, 2012
  4. Interview with Hans Bethe, 1967
  5. Brian, 2001
  6. a b Bernstein, 1980 , pp. 11?12
  7. Schweber, 2012 , pp. 70?73
  8. Schweber, 2012 , pp. 118?119
  9. Bernstein, 1980 , pp. 15?16
  10. а?ылш. After Sommerfeld's tales about you, I had expected much better from you than your thesis .
  11. а?ылш. I guess from Pauli, that was a compliment .
  12. a b Алексей Сурин Бете-распад . Jewish.Ru . Басты дерекк?з?нен м?ра?аттал?ан 22 ?а?тар 2021. (?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 16 ?а?тар 2021.
  13. Стивен Шейпин: МАНХЭТТЕНСКИЙ ПРОЕКТ ГЛАЗАМИ ЕГО УЧАСТНИКОВ, перевод Юрия Колкера . Басты дерекк?з?нен м?ра?аттал?ан 12 ?азан 2016. (?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 14 ?азан 2016.
  14. Garwin, R. L.; Bethe, H.A.   Anti-Ballistic Missile Systems (en) // Scientific American . ? Springer Nature , 1968. ? № 3. ? doi : 10.1038/scientificamerican0368-21 ? Bibcode 1968SciAm.218c..21G
  15. World Scientists' Warning To Humanity   (а?ыл.) . stanford.edu (18 November 1992). Басты дерекк?з?нен м?ра?аттал?ан 6 желто?сан 1998. (?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 3 ш?лде 2019.
  16. Hans Albrecht Bethe   (а?ыл.) . Nuclear Age Peace Foundation. Басты дерекк?з?нен м?ра?аттал?ан 19 с?у?р 2013. (?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 6 ш?лде 2013.
  17. 48 Nobel Winning Scientists Endorse Kerry-June 21, 2004   (а?ыл.) . George Washington University . Басты дерекк?з?нен м?ра?аттал?ан 25 тамыз 2016. (?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 6 ш?лде 2013.
  18. Публикации Ханса Бете . Басты дерекк?з?нен м?ра?аттал?ан 2 ?ырк?йек 2017. (?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 17 желто?сан 2008.
  19. Wark, David  The Supreme Problem Solver (en) // Nature . ? 2007. ? № 7124. ? б. 149. ? doi : 10.1038/445149a ? Bibcode 2007Natur.445..149W

С?лтемелер

[ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]
С?хбат