Фонема
(
грек.
р?опета
- дыбыс) ? с?здер мен морфемаларды б?р-б?р?нен ма?ына ж?не форма жа?ынан ажырату?а к?мектесет?н т?лд?н дыбыстык ж?йес?ндег? нег?зг? типт?к б?рл?к, я?ни дыбыс тип?.
- Мысалы: ?аза? т?л?нде с?зд?? б?р дыбысыны? т?рлену? (мол ? ?ол ? сол ? жол ? бол ? тол); б?р?атар дауыссыздарды? жуан буында жуан, ж???шке буында ж???шке айтылуы (ыс ? ?с, ас ? ес); б?р дыбысты? арты? келу? (он ? тон, ал ? бал) с?здерд? ма?ына ж?не форма жа?ынан б?р-б?р?нен ерекшелеп т?р. Фонемалы т?лдерде Фонема саны ?р т?рл? болады.
- Мысалы, ?аза? т?л?нде 9 жала? дауысты Фонема, 25 дауыссыз Фонема болса, орыс т?л?нде 6 дауысты, 35 дауыссыз Фонема бар.
Фонема вариациясы (
лат.
variat
- ?згеру)
орыс.
вариация фонемы
? фонемаларды? ?осымша варианттарыны? (аллофондарды?) жалпы атауы. Олар нег?зг? вариант?а ?арама-?арсы ?ойылып ?аралады. Б?л ??былыс орыс т?л?не т?н.
Фонемаларды? айырым белг?лер? ? фонемаларды б?р-б?р?нен ажырататын белг?лер.
- Мысалы: т?д дыбыстарыны? айырым белг?лер? ? оларды? б?р?н?? ?ата?, ек?нш?с?н?? ?я? екенд?г?, с?з дыбыстарыны? айырым белг?лер? ? б?р?н?? ш??ыл, ек?нш?с?н?? ызы?, а?? дыбыстарыны? айырым белг?лер? ? оларды? жуан-ж???шке екенд?г?не байланысты.
Жал?ы т?л б?л?м?нде фонемаларды? дифференциалды?
[
??деу
?|
?айнарын ??деу
]
Жал?ы т?л б?л?м?нде фонемаларды? дифференциалды? (
лат.
differens
- ажырату) белг?лер? деп аталады.
Фонемаларды? ж?птас ж?ктер? (
лат.
binarius
- ж?п)
орыс.
бинарная классификация фонем
? дыбыстарды? жуан-ж???шке, ер?нд?к-езул?к, ашы?-?ыса?, ?ата?-?я?, ?нд?-?нс?з, т. б. ж?пталып ж?ктелу?.
Фонемаларды? нег?зг? белг?лер?
[
??деу
?|
?айнарын ??деу
]
Фонемаларды? нег?зг? белг?лер? ? фонемаларды? варианттарына орта?, фонетикалы? ?згер?стерге ?шырамайтын нег?зг? белг?лер?.
- Мысалы: а фонемасыны? нег?зг? белг?лер?: ашы?, т?л арты, езул?к екенд?г?.
Жалпы т?л б?л?м?нде Фонемалардын конститутив белг?лер? (
лат.
constitutio
- орнату, аны?тау) термин? колданылады.
[1]
- ↑
Т?л б?л?м? терминдер?н?? т?с?нд?рме с?зд?г? ? Алматы.
≪С?зд?к-Словарь≫, 2005 жыл.
ISBN 9965-409-88-9
