Т?ж?ктер
т?ж.
То?ик
|
 |
| Б?к?л халы?ты? саны
|
|---|
|
20,000,000
|
| Е? к?п тарал?ан айма?тар
|
|---|
Ау?анстан
|
8,000,000
|
|---|
Т?ж?кстан
|
4,758,400
|
|---|
?збекстан
|
1,165,713
|
|---|
П?к?стан
|
1,000,000
|
|---|
Ресей
|
200,303
|
|---|
?ыр?ызстан
|
46,105
|
|---|
?аза?стан
|
36,277
|
|---|
Украина
|
4,255
|
|---|
| Т?лдер?
|
|---|
|
т?ж?к т?л?
|
| Д?н?
|
|---|
|
ислам
|
| Этникалы? топтары
|
|---|
|
парсылар
|
Т?ж?ктер
(
т?ж.
То?ик
,
парсы
:
T?j?k, ?????? ????
) ?
парсы т?л?нде
с?йлейт?н
иранды?
?лт,
Т?ж?кстанны?
байыр?ы хал?ы. Т?ж?ктер
Т?ж?кстанда
,
?збекстанда
,
Ау?анстанда
, сонымен ?атар
?аза?станда
,
Т?р?кменстанда
,
Ресейде
,
Иранда
т?рады.
Антропологиялы?
жа?ынан т?ж?ктер
европеоидт?к н?с?лд??
памир-фер?аналы?
тобына жатады. ?ш?нара
мо??олтект?лер
де кездесед?.
Т?ж?к т?л?нде
с?йлейд?. Т?ж?к т?л?ндег? ал?аш?ы жазба ескертк?штер? ?Х ?. жатады, оларда араб графикасы ?олданылды. 1930 жылы т?ж?к т?л? ?ш?н
латын ?л?пби?
?абылданып, ол 1940 жылы орыс (
кириллица
) графикасына аударылды. Т?ж?к т?л?нде т?рт диалект?л?к топ ерекшеленед?: солт?ст?к (Б?хара ж?не Самар?ан, Фер?ана ал?абы, Ура-Т?бе, Пенджикент с?йлен?стер? ж?не т.б.), орталы? (жо?ар?ы еравшан), о?т?ст?к немесе ?аратегин (каратегин, куляб, рог ж?не бадахшан с?йлен?стер?), о?т?ст?к-шы?ыс (дарвоз с?йлен?стер?).
Т?ж?к а?са?алы
Т?ж?ктерд?? басым к?пш?л?г?
ислам д?н?н??
с?ннит
тарма?ын ?станады. Азда?ан б?л?г?
шииттер
. Шамалы шиит ?ауымдарын Орта Азияда ≪иранды?тар≫ деп атайды. Ау?анстанны? батысында фарсивандар деп аталатын ерекше топтар бар, олар нег?з?нен Памир халы?тарыны? ?з?мен исмаилшылды?ты уа?ыздайтын шииттер мен Памир т?ж?ктер?.
[1]
Т?ж?ктерд?? халы? болып ?алыптасуы б?зд?? заманымыздан б?рын 1-мы?жылды?тан бастал?ан (?аласы
Со?ды
). Олар к?не
Бактрия
,
Со?ды
ж?не
Фер?ана
жазы?ын мекендеп,
ег?нш?л?кпен
айналыс?ан халы?тардан (
бактриялы?тар
,
со?дылар
,
паркандар
) ж?не к?шпел?
са?тардан
?алыптас?ан. 6 ?асырда
Т?р?к ?а?анды?ыны?
??рылуына байланысты т?р?кт?? этникалы? ы?палы к?шейе бастады. 8 ?асырда
араб жаугерш?л?г?
кез?нде Орта Азияда Т?ж?ктерд?? ?ш этникалы? тобы болды: солт?ст?г?нде
со?дылар
, орталы?ында
фер?аналы?тар
, о?т?ст?г?нде
тохарлар
.
Бас?ыншылар?а ?арсы к?рес халы?ты? б?р этникалы? топ?а топтасуына ы?пал етт?. 9?10 ?асырларда
Самани ?улет?
мемлекет?н?? ??рылуымен т?ж?к хал?ыны? ?алыптасуы ая?талды. 10 ?асырды? ая? кез?нде
т?рк? тайпаларыны?
, ?ш?нара
мо??ол тайпаларыны?
к?ш?п кел?п ?оныстануы
отыры?шы
т?ж?ктерд?? т?рк?лену барысын тездетт?. Б?дан кей?н де т?рк? тайпаларыны? толассыз к?ш?п келу? жазы?та?ы т?ж?ктерд?? ?асырлар бойы т?рк?лену?не ?сер етт?. Тауда?ы ж?не ?алалы жерлерд?? т?рк?лену? баяу ж?рд?.
Т?ж?ктер ерте заманнан
суармалы ег?нш?л?кпен
,
бау
-
ба?ша
?с?румен айналысып келген.
Мал шаруашылы?ы
?осал?ы р?л ат?арды.
?ол?нер?
дамы?ан, ?с?ресе,
а?аштан
,
алебастрдан
(а?
гипстен
)
ою-?рнек
, т?рл? б?йым,
м?с?н
, с?нд?к заттарын жасау д?ст?р? ?рпа?тан-?рпа??а жал?асып келген.
[2]
Ма?та, ж?бек, ж?н ж?не ш??а маталар то?у (таулы аудандарда ер адамдар то?ы?ан), зергерл?к ?нер, к?зел?к, то?ыма то?у ж?не кесте кестелеу (?йелдер) к?с?птер? дамы?ан.
?йлер? нег?з?нен, балшы?тан со?ыл?ан (таулы аудандарда тас ?йлер де бар), шатыры жайпа?, кейде террасасы (айвон) бол?ан. Т?р?ын ?й ерлер ж?не ?йелдер б?л?ктер?не б?л?нген. ?она?тар?а арнал?ан ерекше б?лме (мехмонхана) т?н, онда еденге ки?з, ма?та ж?не ж?н алашалар, к?лемдер т?селген, оларды? ?ст?не ?йжайды? бойымен к?рпешелер (курпача) тастал?ан ж?не ортасына ? дастархан жай?астырыл?ан. ?абыр?аларын кестемен безенд?рген (сюзани).
Т?ж?к ?лтыны? м?дени м?расы мен салт-д?ст?р? ?те бай. Т?ж?ктерд?? салт-д?ст?р? ?м?рлер?н?? ед?у?р б?л?г?н ?амтиды: к?ндел?кт? т?рмысы мен мерекелер?не дей?н. ?алада да, ауылда да т?рмыс-т?рш?л?г?мен байланысты салт-д?ст?р мен ?дет-??рыптарды ?станады. Т?ж?кстанны? ?з?нде ауылдарда ж?не ша?ын ?алаларда ?лтты? ки?мдер?н ки?п ж?рет?ндерд? кездест?руге болады. ?йлену тойларында, бас?а да ?с-шараларда ?лтты? би мен музыкасы м?ндетт? т?рде ойналады.
Т?ж?к ?лтты? билер? ерте орта ?асыр?а дей?н пайда бол?ан. Олар т?рмысты? ма?ызды о?и?аларда: бала туу, отбасылы? мереке ж?не бас?а да ?с-шаралармен байланыстырылып отыр?ан. Ол б?рнеше стильге б?л?нед?: памирл?к, таулы?, б?харалы?, о?т?ст?к (Хатлон аудандарыны? тобы), Солт?ст?к Т?ж?кстанны? Гиссар а??ары. Оларды? ?р?айсысы т?рл? костюмдер?мен, ?имылдарымен ж?не ???р т?р?ындарына т?н м?нерлер?мен ?згешеленед?.
Т?ж?к ?лтты? би? келес? т?рлерге б?л?нед?: би-пантомима (е? к?не т?р?) жануарлар мен ??стар?а ел?ктеуге нег?зделген, жорал?ы би? ? раксхои маросими, пойамал би? Памир ауданында са?тал?ан. Сонымен ?атар салт билер?не ≪гилем≫ ? к?лем, ≪бофт≫ ? мата, ≪ошпаз≫ ? аспаз жатады. Ерлер би?не жауынгерлер би? жатады. Оларда?ы ?оз?алыстар ?кпек болып келед?: динамикалы?, жылдам, к?ш пен ?уатты бейнелейд?. Шамшербози ? ?ылышпен, кордбози ? пыша?пен, оташбози ? отпен билейт?н би. Музыкалы? аспаппен билейт?н ерлер мен ?йелдер би? ? ракс бо дутор (дутармен), ракс бо дойра (дабылмен), ракс бо гижжак (гиджак).
[3]
Таулы аудандарда?ы нег?зг? азы?-т?л?к ? тандыр
нан
,
с?т та?амдары
, к?р?штен жасал?ан та?амдар, к?к?н?с пен жем?стер. Нан тандыр пештерде п?с?р?лед?. ?ой ж?не сиыр ет?н жейд?. Жазы? жерлерде т?ратын т?ж?ктерд?? мерекел?к д?мдер? ?
палау
, таулы?тард?к? ? ?ой ет?нен п?с?р?лген к?же (шурбо).
Т?ж?ктерд?? д?ст?рл? ки?м?нде ?р этном?дени айма?ты? ?з?не т?н ерекшел?ктер? бол?ан, дегенмен орта? сипаттары бар. Ерлерде ? туника ?лг?с?нде п?ш?лген
к?йлек
, ауы ке?
шалбар
, ?аусырма шапан, орамал белбеу, та?ия, шалма мен табаны ж?мса? ет?к, басы ?шк?р келген тер? калош (оларды жеке киген, кейде ет?кт?? сыртынан киген), таулы жерлерде ? табанында тау со?па?тарында ж?руге ы??айлы болу ?ш?н жасал?ан ?ш б?рт?г? бар сабо ?лг?с?ндег? туфли киген. ?йелдерд?? ?ст?нде ? туника ?лг?с?нде п?ш?лген б?ртег?с матадан, ал таулы аудандарда, ?с?ресе Дарбаз бен Кулябта ? кестел? к?йлек бол?ан.
Ке? шалбарлар тобы?ты жауып т?р?ан. Бас ки?м ?
орамал
, та?ия (гиссарлы? т?ж?к ?йелдер?нде). ?алалы? ж?не жазы? жерлерде т?ратын т?ж?к ?йелдер? ?аусырма шапан, жерг?л?кт? ая?ки?м киген. Таулы?тарда шапан болма?ан. ?ыздар мен жас ?йелдер нег?з?нен ин?ш? бар к?йлек киген. Шалбарлары тарлау ет?п т?г?лед?, жас ?йелдерде тобы?тан айтарлы?тай жо?ары болып келед?. Ки?м т?рл? зергерл?к б?йымдармен м?ндетт? т?рде толы?тырылады: олар ? сыр?а, б?лез?ктер, ж?р?п келе жат?ан кезде ?оз?алып, металдарыны? жар?ылдап, тастарыны? жар?-ж?р? ет?п т?руы ?ш?н к?птеген салпынша?тары, шы?ыршы?тары бар шекел?ктер мен ал?алар.
[4]
1926 жыл?ы халы? сана?ы бойынша ?аза?станны? Сырдария губерниясында 7 579 т?ж?к т?ркелд?. Б?дан ?р? т?ж?ктер (т?ж?к диаспорасыны? 80%-?а жуы?ы) ?аза?станны? о?т?ст?к облыстарында, д?л?рек айт?анда, Т?рк?стан облысында т?руды ж?н к?рд?. ?аза?станны? т?ж?к диаспорасы саныны? жалпы динамикасы т?ра?ты ?су ?рд?с?н мынадай т?рде болды:
- 15 981 (1970 ж.),
- 19 293 (1979 ж.),
- 25 319 (1989 ж.),
- 25 659 (1999 ж.) адам.
- ↑
ЭТНОСАЯСИ С?ЗД?К: ?аза?стан этносаясаты мен т?ж?рибес?н?? терминдер? мен ??ымдары. Н?р-С?лтан, 2020. 163-бет.
ISBN 978-601-287-224-8
- ↑
?аза? Энциклопедиясы, 8-том
- ↑
?аза?стан хал?ы Ассамблеясы. Т?ж?ктерд?? м?дениет? мен т?рмыс салты. Н?рг?л Шатекова 22 ?араша, 2018 ж.
- ↑
ⓒ 2022 Восточно-Казахстанский областной архитектурно-этнографический и природно-ландшафтный музей-заповедник. Т?ж?ктер.