Тыва

	Ресей Федерациясыны? субъект?с?
	Тыва (Тыуа) Республикасы ; тыв. Тыва Республика ; орыс. Республика Тыва
Тыва туы	Тыва елта?басы
Елордасы	?ызыл
Жер аума?ы	21-ш?
Барлы?ы ; % су бет?	168 604 км² ; 0,5
Ж?рты	77-ш?
Барлы?ы ; Ты?ызды?ы	▲ 310 460 ( 2013 ) ; 1.84 адам/км²
ЖА?	80-ш?
Барлы?ы, а?ым. ба?а ; Жан басына ша??анда	30,6 млрд руб. ( 2010 ) ; 78,0 мы? руб.
Федералды округ	С?б?р
Экономикалы? аудан	Шы?ыс С?б?р
Мемлекетт?к т?л?	тываша , орысша
?к?мет басшысы	Шолбан Кара-оол
Тыва Республикасыны? ; Жо?ар?ы Хуралыны? т?ра?асы	Кан-оол Даваа
РФ субъект?с?н?? коды	17
ISO 3166-2 бойынша коды	RU-TY
Уа?ыт белдеу?	MSK+4 ( UTC+8 )

Координаттар : 51°47′ с. е. 94°45′ ш. б. / 51.783° с. е. 94.750° ш. б. / 51.783; 94.750 ^(G) ^(O) ^(Я)

Тыва Республикасы ( тыв. Тыва Республика ; орыс. Республика Тыва ) ? Ресей федерациясыны? ??рамында?ы субъект , Тываны? конституциясы (ата за?ы) бойынша ? Ресей Федерациясымен б?р?кт?р?лген демократикалы?-???ы?ты? мемлекет, Шы?ыс С?б?рд?? о?т?ст?г?нде орналас?ан.

Жер аума?ы 170,5 мы? км². 17 ауданнан, 2 ?аладан т?рады. Хал?ы 310 мы? адам (2003). Нег?зг? халы? тывалар 198,4 мы? (64,3%), о?ан ?оса орыстар 98,8 мы? (32%), ха?астар, украиндар , т.б. т?рады. Астанасы ? ?ызыл ?аласы. 2001 ж. 6 мамырда ?абылдан?ан конституциясы бойынша Тыва федеративт? шарт нег?з?нде ?з?н-?з? бас?аратын субъект. Республиканы халы? сайлауы нег?з?нде бил?кке келет?н ?к?мет т?ра?асы бас?арады. Жо?ары за? шы?арушы орган ? 2 палаталы Жо?ар?ы Хурал . Жерг?л?кт? бас?ару мекемелер? Ресей Федерациясы конституциясы нег?з?нде ??рыл?ан. ?с ?а?аздары тыва ж?не орыс т?лдер?нде ж?рг?з?лед?.

Тыва шы?ыста ж?не о?т?ст?кте Мо??олиямен , солт?ст?кте Красноярск ?лкес?мен , солт?ст?к-батыста Ха?асиямен , солт?ст?к-шы?ыста Бурятиямен ж?не Иркутск облысымен , батысында Алтай Республикасымен шектесед?.

К?лем? ? 168,6 мы? наршы ша?ырым (км²), Ресей ??рамында?ы жер к?лем? бойынша 24-ш? субъект .
Халы? саны ? 308,5 мы? адам ( 2006 ), халы? ты?ызды?ы ? 1,8 адам/1 км² ( 2006 ). ?алада?ы халы?ты? саны: 51,5% ( 2006 ).
Хал?ыны? ?лттар бойынша ??рылымы:

тывалар ? 77%
орыстар ? 20,1%
бас?алар ? 2,9% .

Ата за? ? Тыва Республикасыны? конституциясы

Географиясы

Республика аума?ы С?б?р мен Орта Азия ландшафттарыны? ?иылыс?ан жер?нде орналас?ан. Жер?н?? 82%-ын тау массивтер? (Батыс Саян таулары) алып жатыр. Елд?? батыс ж?не орта б?л?г?нде Тыва ?азанш???ыры орналас?ан. Жер? пайдалы ?азбалар?а бай: т?ст? ж?не сирек металдар, тас к?м?р , тем?р кентасы, алтын , сынап , т.б. Климаты ?ата? континентт?к. ?ысы суы?, ?за? температура ? 50 °C-?а дей?н жетед?. Жазы ?ыс?а, ысты?, 40 °C-?а дей?н болады. Жылды? жауын-шашын м?лшер? ?азанш???ырда 150 ? 400 мм, таулы аудандарда 400 ? 600 мм-ден 800 ? 1000 мм-ге дей?н. Республикада 430-?а жуы? к?л мен 12 мы?нан астам ?са? ?зен бар. ?зендер?н?? барлы?ы дерл?к Енисейге ??яды.

Таби?аты

Елд?? ойпатты айма?тарында нег?з?нен дала ?с?мд?ктер? ?ссе, шы?ыс жа?ында?ы тау а??арлары ? ?ара?айлы орман болып келед?. Жер?н?? 64%-ын орман ал?аптары алып жатыр. Аума?ын жан-жануарлар мен ??старды? к?птеген т?рлер? ( б?л?ын , б??ы , марал , аю , т.б.) мекендейд?. Оларды са?тап ?алу ?ш?н 2 мемлекетт?к ?оры? ?йымдастырыл?ан.

Тарихы

Тыва жер?н адам баласы ежелг? тас ?асырынан мекендей баста?ан. Б.з.б. 7 ? 3 ?асырларда мал шаруашылы?ы мен метал ??деу ?алыптасты. Б.з.б. 2 ? б.з. 1 ?асырлар аралы?ында б?л ?лке жауынгер ??н тайпаларыны? иел?г?нде болды. 6 ? 8 ?асырларда Т?р?к ?а?анды?ыны? ??рамында болса, кей?н ?й?ырлар , 9 ?асырды? 2-жартысынан ?ыр?ыздар ?стемд?к ??рды. 1207 жылдан Шы??ыс хан?а ба?ынып, 13 ? 14 ?асырларда Юань ?улет?н?? ??рамына к?рд?. 16 ? 17 ?-ларда мо??олдарды? Алтын хан мемлекет?не т?уелд? болды. 16 ?асырдан елге будда д?н? тарай бастады. 17 ?асырды? ая? кез?нен бастап жо??арлар?а ба?ынып, 1757 ? 58 ж. жо??ар мемлекет? жойыл?аннан кей?н 1912 жыл?а дей?н Цинь империясыны? ??рамына к?рд?. 1914 жылдан ?ран?ай ?лкес? деген атпен Ресейд?? протектараты болып жарияланып, ел аума?ында Трансс?б?р тем?р жол магистрал? салына бастады. 1917 ж. А?пан революциясынан кей?н 1918 ? 21 ж. елде Азамат со?ысы ?ызу ж?рд?. 1920 ж. 14 тамызда Тану ? Тува Халы? Республикасы ??рылды (1926 жылдан Тува Халы? Республикасы деп аталды). 1944 ж. 17 тамызда ТХР К?ш? хуралыны? т?тенше сессиясы КСРО-ны? ??рамына к?руге ?т?н?ш б?лд?р?п, сол жылы 13 ?азанда Тыва РКФСР ??рамына автономиялы? облыс рет?нде к?рд?. 1961 ж. 10 ?азанда ол РКФСР ??рамында?ы Тува АКСР-? болып ?айта ??рылды. 1990 ж. Ресей Федерациясы ??рамында?ы Тыва (Тува) Республикасы болып жарияланды.

Экономикасы

Ел экономикасы нег?з?нен ауыл шаруашылы?ы мен шик?зат шы?арудан т?рады. Ауыл шаруашылы?ына жер аума?ыны? 23%-ы ?ана жарамды. Басты сала ? мал шаруа, оны? ?ш?нде ?ой мен ?р? ?ара ?с?ру. Ег?н шаруа б?ршама дамы?ан. А? шаруашылы?ы ( б?л?ын , ондатр , ти?ндер , т.б.) жа?сы дамы?ан, тау-кен ?нерк?с?б? жо?ары де?гейде: де?гейде: т?ст? металдар , тас к?м?р , алтын ?нд?р?лед? . Же??л ?нерк?с?п пен ??рылыс материалдарын шы?ару да жа?сы жол?а ?ойыл?ан.