Траян
Марк Ульпий Нерва Траян
(53 ? 117) ? Рим императоры (93 ? 117). Антоний ?улет?нен шы??ан. 91 жылы
консул
, 97 жылы жо?ар?ы
Германияда
билеуш? мирас?ор болды. ?к?мет бил?г?н орталы?тандыру?а ?мтылды. Император бол?аннан кей?н Траян ?скер? 101 ? 102 ж?не 105 ? 106 жылдарда?ы со?ыста дактарды жаулап алды. 114 жылы ?лы Арменияны, кей?ннен
Парфияны?
астанасы Ктесифонды ж?не б?к?л
Месопотомияны
(Парсы шы?ана?ына дей?н) ба?ындырды.
[1]
107 жылы Траян алыс шы?ыс?а бет алып, Набатеаны жаулап алады. Сонымен ?атар ?ыс?а мерз?мге Таста?ты Арабияны? бил?г?н ?олына алады. 113 жылы Парфян патшалы?ына ?арсы жоры??а шы?ты. 116 жылы Сузы ?аласына дей?н жет?п, Рим империясын барынша ке?ейте т?ст?. Осыдан кей?н ол ?айтадан ??рылыс ж?мыстарын бастап, дамаск?л?к с?летш? ?р? инжинер ? Аполлодорды? ?лг?с?мен Дунай ?зен?н кес?п ?тет?н к?п?р салады. 106 жылы Дакия ел?н толы?ымен жаулап алады. Ол б?рнеше жа?а ?имараттар, емкертк?штер, сондай-а? Италия мен ?з?н?? ту?ан жер? ? Римд?к Испанияда к?птеген жолдар салды.
[2]
Траян Римнен тыс жерде д?ниеге келген ал?аш?ы император болды. Оны? отбасы оны? шы?у тег?н б?зд?? эрамыз?а дей?нг? 205 жылы Публий Корнелий Скипио Африканды? сарбаздар тобынан ?здейд?. e. испанды? Italica-?а к?шт?
?кес? Марк Ульпиус Траян а?са?ал (30 - 100-ге дей?н) отбасында Нерон кез?нде сенаторлы? иел?кке ?ол жетк?зген б?р?нш? адам болды. Ол Испанияда римд?к ?оныстанушылар отбасында д?ниеге келген. Оны? ?лкен ?пкес? Ульпия Марсиана Рим императоры Адрианны? ?кес? претор Публий Аэлиус Адриан Афраны? анасы бол?ан. 60 жылы ол Бетика прокуроры болып та?айындалды, 60-жылдарды? басында Корбуло бас?ар?ан легионны? командир? болуы м?мк?н, 67 жылы Иудеяны? сол кездег? прокуроры Веспасианны? ?олбасшылы?ымен X Фретенсис легионыны? легаты болып та?айындалды.70 ?арашадан бастап ол Кападокияда ?ызмет етт?, сол жылы ол консулды? алды, ал 73 жылды? к?з?нен бастап Сирияда парфиялы? шап?ыншылы? ?рекет?н?? алдын алды. 79/80 жылдары Азия провинциясыны? проконсулы болды. 117 жылы ?айтыс бол?аннан кей?н ол ≪divus Traianus pater≫ ??рметт? ата?ын алып, ??дай?а айналды.
Траянны? анасы римд?к сенатор Квинт Марций Бареа Сураны? ж?не Антония Фурнилланы? ?ызы Марсия (33-100) болды. Оны? ?пкес? Марсия Фурнилла император Титт?? ек?нш? ?йел? болды. Марсияны? ?кес? жа?ынан атасы Квинт Марциус Бареа болды, ол 26 ж?не ек? рет Африканы? проконсулы бол?ан.ж?не оны? анасы жа?ынан атасы Авлус Антоний Руфус, 44 немесе 45-те консул бол?ан. 48 жылы Марсия Траянны? ?пкес? Ульпия Марсиананы д?ниеге ?келд?. Марсияны? ??рмет?не Траян Солт?ст?к Африкада Colonia Marciana Ulpia Traiana Thamugadi деп аталатын Тамугади колониясын ??рды.
Траян 53 жылды? 15 ?ырк?йег?нде Улпиевтер отбасыны? к?п жер? бол?ан Севильядан алыс емес жерде орналас?ан Италика ?аласында д?ниеге келген. Траян ?з ?ызмет?н 74 жылы а?шалай триумвирмен (triumvir monetalis) бастады. Шамамен осы уа?ытта ол Немаусаны? (Нарбонна галлыны?) тумасы Помпей Плотинге ?йленд?. 75 жылы Сирияда?ы Латиклавиялы? трибуна болды, ал ек? жылдан кей?н Германияда орналас?ан легиондарды? б?р?нде сол ?ызметке ауыстырылды. 81 жылы ?а?тарда Траян квестор, 86 жылы претор болды. Келес? жылы ол Испанияны? Тарраконда?ы VII ?ос легионыны? легаты болып та?айындалды ж?не 89 жылы ?а?тарда Сатурнин ж?не оны? нем?с ода?тастары Хатт к?тер?л?с?н басу?а ?атысты, ол ?ш?н 91 жылы консулды? алды. Кей?н?рек Т?менг? Моезия мен Жо?ар?ы Германияда прокуратура болды.
96 жылы Домициан ?лт?р?лгеннен кей?н та??а ?арт сенатор Нерва келд?. Армия мен преторианды? гвардияда?ы наразылы? ж?не Нерваны? ?лс?зд?г? Сенатта саяси к?реске нег?з болды. Нерв бил?г?н?? е? басында преторийлер Домицианны? ?лт?руш?лер?н ?л?м жазасына кесуге ?ол жетк?зд?. Сенат императорды? ?л?м?не дайындала бастады, ал Нерва ?з ?к?летт?г?н?? к?п б?л?г?н жо?алтты.Н?тижес?нде 97 жылды? ?азанында Нерва?а ?арсы легионерлерд?? к?тер?л?с? басталды, олар жа?а императорды та??а к?теруге тырысты, ?аз?рд?? ?з?нде сарбаздар арасынан. М?не, сол кезде на?ыз бил?к ?ш?н к?рес басталды. Осы уа?ытта Сенатта ек? фракция ??рылды, олар ?здер?н?? протеждер?н Нерв м?рагер?не дей?н к?теруге тырысты. ?м?ткерлерд?? б?р? Нигрин Корнелиус Рим империясыны? е? ?уатты ?скерлер?н?? б?р? орналас?ан Сирия провинциясыны? губернаторы болды. Сенаторларды? та?ы б?р тобы Траянны? кандидатурасына бей?м болды. Б?л сенаторлар Секст Юлий Фронтин, Луций Юлий Урсус, Гней Домиций Талл, Луций Лициниус Сура ж?не Тит Вестриций Спуриан болса керек. Сол жылы Траян Нигринд? басып алу ы?тималды?ына ?арсы Жо?ар?ы Германия мен Т?менг? Моезияны? прокуроры болып та?айындалды. Б?л жа?дайда ?з к?ш?н?? ?аншалы?ты ?лс?з екен?н т?с?нген Нерва Рим империясыны? келес? ?асырда?ы г?лдену?н ?амтамасыз етет?н ж?йен? ойлап тапты - оны? айтуынша, император (Август деп те аталады) м?рагер мен те? билеуш?н? та?айындауы керек ед?. (Цезарь деп аталады) к?з? т?р?с?нде. Оны? ?ст?не Цезарьд? та?дау туысты? ?атынас?а ?арамастан, оны? жеке ?асиеттер?не ?арай ?ана ж?зеге асырылуы керек ед?.Цезарь бил?г?н ны?айту ?ш?н оны тамыз айында ?абылдады. Преторианды?тар Палатин т?бес?ндег? император сарайын басып ал?ан кезде, Нерва ?з?н?? кейб?р шенеун?ктер?н ??т?ара алмады. Б?ра? ол а?ылмен ?рекет ет?п, Траянды ?з?н?? те? билеуш?с? ж?не м?рагер? (я?ни Цезарь) етт?. Плинийд?? ма?тау с?здер?не с?йкес, б?л ??дайды? шабыты болды
97 жылды? ?ырк?йег?нде Траян Могонтякта бол?ан кезде Суевилерге ?арсы с?тт? жоры?ты ая?та?аннан кей?н Адрианнан оны Нерва асырап ал?аны туралы хабарды алды. Траян келес? жылы ?з?н?? ?с ж?з?ндег? те? билеуш?с? Нервамен б?рге консул болып сайланды. 27 к?ннен кей?н Римнен келген Адриан Агриппина колониясында (?аз?рг? Кельн) бол?ан Траян?а Нерваны? ?л?м? туралы хабарлады.Траян император ата?ын, кей?ннен (25 ?азан) проконсулды? (proconsulare imperium maius) ж?не трибуналы? (tribunicia potestas) бил?г?н алды; барлы?ы 21 рет трибуна болды, б?ра? ол Римге дереу оралмады, Германияда уа?ытша ?алу?а шеш?м ?абылдады. Онда Траян жо?ар?ы Рейн мен Дунай арасында?ы шекараларды ны?айтуды жал?астырумен айналысты. К?ктемде Траян Римн?? еск? жауы Декебалды? шап?ыншылы?ынан зардап шеккен Паннония мен Моезияны аралап, келес? жылды? ?ырк?йег?нде ?ана Римге оралды.Онда ол ?ала?а же??спен к?рд?. Б?р айдан кей?н Траян ал?аш?ы конгиарияны - оны? инаугурациясыны? ??рмет?не ?рб?р азамат?а а?шалай сыйлы?ты б?луд? ?тк?зд?.
Траян жалпы Рим ?скер?н?? ??рылымына елеул? ?згер?стер енг?зд?. ??рылды:
II легиондар ?ай?ысыз Тражанов пен ХХХ Же??мпаз Улпиев (екеу? де 105-те ек?нш? Дакиялы? жоры? ?ш?н, осылайша империя кез?ндег? легиондарды? жалпы саны максималды - 30-?а жетт?);
ала I Ulpia contariorum miliaria ж?не Ulpia dromedariorum, со?ыс т?йелер?нен, римд?к дактарды? б?рнеше б?рл?ктер?нен ж?не набаттарды? 6 к?мекш? когорттарынан т?рады;
Фракиядан, Паннониядан, Дакиядан ж?не Ретиядан бастап?ы к?ш? 500 болатын жа?а жыл?ы к?зетш?с? (equites singulares).
Фрументарий деп аталатындар Кастра Перегринорумда орналас?ан барлау б?л?м?не айналды. Дунай шекарасын ны?айту ?ш?н Тражанов б?л?г?н т?р?ызды. Медициналы? ?ызметте ?ш жа?а лауазым пайда болды - medicus legionis, medicus cohortis ж?не optio valetudinarii (ти?с?нше, легион ж?не когорта д?р?гер? ж?не ?скери госпиталь басты?ы).
Траян ?з бил?г?н?? басында Дунай шекарасында ?за? уа?ыт бойы ?лул? т?р?ан елеул? ?ау?пт? б?ржолата болдырмау?а арнал?ан Дакиялы? жоры??а дайындала бастады. Б?р жыл?а жуы? дайынды? ж?мыстары ж?рг?з?лд? ? Мозияны? таулы айма?тарында жа?а бек?н?стер, к?п?рлер мен жолдар салынды, Дунайда т?р?ан то?ыз легион?а Германия мен шы?ыс провинциялардан ша?ырыл?ан ?скерлер ?осылды. Виминацийдег? VII Клаудиан легионыны? нег?з?нде жалпы саны 200 мы? адам?а дей?н 12 легион, 16 ал ж?не 62 к?мекш? когортадан со??ы ж?дыры?ы жиналды.Осыдан кей?н, 101 жылы наурызда Рим ?скер? Домициан кел?с?м?н б?зып, ек? колонна?а (батыс?а Траян ?з? бас?ар?ан) б?л?н?п, Дунайдан понтон к?п?р? ар?ылы ?тт?. Б?л к?штерге Декебалды? шамамен 160 000 ?скер? (соны? ?ш?нде 20 000 ода?тастар ? бастарлар, роксоландар ж?не, м?мк?н, бурлар) ?арсы т?рды. Римд?ктерге ?атты со?ысу?а тура келд?; бас?ыншы Дунайды? Рим жа?ында табанды ?арсылы? к?рсет?п ?ана ?оймай, сонымен б?рге батыл ?арсы шабуыл?а шы??ан лайы?ты ?арсылас?а тап болды.
Тибискада ?скер ?айтадан б?р?г?п, Тапам?а ?арай жылжи бастады. Тапастар Дакияны? астанасы Сармисегетузен?? шет?нде орналас?ан, онда ?ырк?йекте ?ы?ырлы?пен ?арсылы? к?рсеткен дациялы?тармен шай?ас болды.
Декебалды? бейб?тш?л?к туралы ?т?н?ш?н ?абылдамай, Траян Дунайды? о?т?ст?г?ндег? шабуыл?а ?шыра?ан бек?н?стерге к?мекке келуге м?жб?р болды. Онда оны с?тт?л?к к?т?п т?рды - Т?менг? Моезия прокуроры Лабериус Максимус Декебаланы? ?арындасын ?рыс-кер?сс?з т?т?ын?а алды, Корнелиус Фуска же??л?ске ?шыра?аннан кей?н алын?ан олжалар ?айтарылды. 102 жылды? а?панында Адамклиси ма?ында ?анды шай?ас болды, оны? барысында Траян ?з ки?м?н та??ышпен жыртуды б?йырды. 4 мы??а жуы? римд?ктер ?айтыс болды. Осы пиррикалы? же??ст?? ??рмет?не Адамклисиде монументалды ескертк?штер, ?лкен кесене, ?лгендерд?? т?з?м? бар ?аб?р ??рбанды? ?стел? ж?не ша?ын ?ор?ан салынды. К?ктемде ?арсы шабуыл басталды, б?ра? римд?ктер к?п к?ш ж?мсап, дациялы?тарды таулар?а ?айта ла?тырды.
Траян та?ы да бейб?тш?л?к туралы б?рнеше рет ?т?н?шт? ?абылдамады ж?не к?зде Сармисегетуске жа?ындай алды. Траян кел?сс?здер ж?рг?зу туралы ?ш?нш? ?т?н?шке кел?ст?, ?йткен? оны? ?скер? сол кезде шай?астарда таусылды, б?ра? Дакиялы?тар ?ш?н ?те ауыр жа?дайлар болды. 102 жылды? к?з?н?? ая?ында болса да, Траян да, оны? ?олбасшылары да к?рест?? с?тт? ая?тал?анына сенбед?.Со?ан ?арамастан, желто?санда салтанат тойланды ж?не Дакия?а арматураны тез ж?беру ?ш?н Траян ?з?н?? инженер? Аполлодор?а Дробета бек?н?с?н?? жанында Дунай ар?ылы ?лкен тас к?п?р салуды б?йырды, б?ра? талаптар са?талма?анды?тан. кел?с?м-шарт, оны? ??рылысы жеделдед?, ал к?зет легион I ≪Италика≫ (легио I ≪Italica≫) легионына тапсырылды.
4 маусымда 105 Траян жа?а жоры? бастау?а м?жб?р болды, б?ра? азыра? к?штерд? ? 9 легион, 10 атты ?скер, 35 к?мекш? когорта (барлы?ы 100 мы?нан астам адам) ж?не Дунай флотилиясын ек? ж?мылдырды. Со?ысты? басында легиондарды Дакия?а жылдам жетк?зу ?ш?н Дунай ар?ылы та?ы б?р к?п?р салынды. Со?ыс н?тижес?нде римд?ктер ?айтадан Орастье тауларына ен?п, Сармисегетуза?а то?тады.Елорда Сармисегетуза?а шабуыл 106 жылы жазды? басында II к?мекш? легион мен IV ба?ытты флавиялы? легионны? ?атысуымен ж?не VI тем?р легионнан шы??ан вексиляциямен болды. Дациялы?тар б?р?нш? шабуылды тойтарып тастады, б?ра? римд?ктер ?аланы тез?рек алу ?ш?н су ??бырын ?иратты. Траян бек?н?ске айнал?ан астананы ?оршау?а алды. Ш?лдеде Траян оны алды, б?ра? а?ырында дациялы?тар оны ?ртеп ж?берд?, дворяндарды? б?р б?л?г? т?т?ын?а т?спеу ?ш?н ?з?н-?з? ?лт?рд?.
?скерлерд?? ?алды?тары Декебалмен б?рге тау?а ?ашты, б?ра? ?ырк?йекте оларды Тиберий Клавдий баста?ан Рим атты ?скер отряды басып алды. Декебал ?з-?з?не ?ол ж?мсады, ал Тиберий басы мен о? ?олын кес?п, оларды Траян?а ж?берд?, ол оларды Римге ж?берд?. 106 жылды? жазыны? ая?ында Траян ?скерлер? ?арсылы?ты? со??ы ?алталарын тал?андап, Дакия Рим провинциясына айналды. Сармисегетузадан алыс емес жерде Дакияны? жа?а астанасы - Ульпия Трайана (Colonia Ulpia Traiana Augusta Dacica) ??рылды.Жа?а жаулап алын?ан жерлер империяны?, нег?з?нен, оны? Бал?аннан ж?не жалпы шы?ыс шет?нен ?оныс аударушылармен су астында ?алды. Олармен б?рге жа?а жерлерде жа?а д?ни культтер, ?дет-??рыптар мен т?л ?стемд?к етт?. ?оныстанушыларды тамаша жерд?? байлы?ы, е? алдымен таудан табыл?ан алтындары ?ызы?тырды. ?скери д?р?гер Траян Тит Статилий Критон?а с?лтеме жаса?ан мар??м антиквариат авторы Джон Лиданы? айтуынша, 500 мы??а жуы? со?ыс т?т?ыны алын?ан.
Дакиялы? жоры?тарда Траян дарынды ?олбасшылар корпусын ??ра алды, оларды? ??рамына Луций Лициниус Сура, Люций Квиет ж?не Квинт Марциус Турбон к?рд?. Понтты? солт?ст?к жа?алауы (?ара те??з) римд?к ы?пал айма?ына т?ст?. Босфор?а ба?ылау ж?не ибериялы?тар?а саяси ы?пал к?шейд?. Императорды? салтанаты 107 жылы болды ж?не ?лкен болды. Ойындар 123 к?нге созылды, олар?а 19 мы?нан астам гладиаторлар ?атысты. Дакиялы? трофейлер бес миллион фунт алтын мен он миллион к?м?ст? ??рады. ?нд?станнан келген ??рметт? ?она?тар мерекеге салтанатты шара берд?.
Батыста империя ?з?н?? таби?и шекараларына ? Атлант м?хитына жетт?, сонды?тан Траян ?з?н?? сырт?ы саясатыны? ауырлы? орталы?ын Шы?ыс?а ауыстырды, онда Римн?? бай ж?не стратегиялы? ма?ызды, б?ра? ?л? де дамыма?ан аудандары са?талып ?алды.
Дакияны жаулап алу ая?тал?аннан кей?н Траян ?з?н?? со??ы патшасы II Рабель ?айтыс бол?аннан кей?нг? тартысты пайдаланып, Набатей патшалы?ын аннексиялады. 106 жылды? ая?ында немесе 107 жылды? басында Траян Сирия легаты Авлус Корнелий Пальма Фронтониан баста?ан ?скерд? Арабияны? астанасы Петраны басып алу ?ш?н ж?берд?. Аннексиядан кей?н б?рден Арабия жа?а Тас Арабия провинциясы болып ?йымдастырылды. Провинцияны? б?р?нш? губернаторы Ги Клавдий Север болды, ол б?р уа?ытта Египеттен к?ш?р?лген III Киренаика легионыны? ?олбасшысы ?ызмет?н ат?арды. 111 жылды? басында Клавдий Север Арабия ар?ылы о?т?ст?ктен солт?ст?кке апаратын жолды Нова Трайана ар?ылы сала бастады. Б?л жол Иорданияда ?л? ж?мыс ?стейд?. Ал осы уа?ыт?а дей?н мамандарды? та?данысын оны? ш?л даламен, я?ни аны?тамасы бойынша т?рш?л?к болуы м?мк?н емес аума?пен д?л сызыл?анды?ы себеп болды.Шын м?н?нде, б?л жол адамны? т?руына ?олайлы климатты? айма?ты ж?не сонымен б?рге шы?ыстан провинция мен империяны? шекарасын аны?тады. Траян Босрада?ы жа?а провинцияны? астанасын жасау?а шеш?м ?абылдады - ?ала Нова Трайана Бостра болып ?згерт?лд?.
Армян та?ына ?м?ткерлерге байланысты еск? жау Парфиямен кел?спеуш?л?ктер (парфиялы? протеге Партамасирис, Роман - Аксидар болды) жоры?ты? нег?зг? кезе??н дайындауды? ?йыт?ысы болды, оны? барысында шабуыл?а плацдармдар ба?ындырылды. 112/113 ж. ?азанда Парфия патшасы Хосроимен с?тс?з кел?сс?здерден кей?н Траян Италиядан кет?п ?алды, сонымен б?рге Дак гарнизондарынан ?осымша к?штер Шы?ыс?а ауыстырылды, осылайша барлы?ы 11 легион Парфия?а ?арсы ба?ытталды.
114 жылы 7 ?а?тарда Траян Парфия шап?ыншылы?ынан кей?н туында?ан т?рт?пс?зд?ктерд? жою ?ш?н Антиохия?а келд?, кей?н?рек Евфратты? жо?ар?ы а?ысында?ы Самосата ар?ылы солт?ст?к ?скерлер тобыны? жиналатын жер? - Сатала?а барды. Партамасирист?? Рим бил?г?н ресми мойындауын ?абылдамай, Траян тез арада Армян таулы жерлер?н басып алды. Солт?ст?кте Колхида, Иберия ж?не Албаниямен табысты кел?сс?здер басталды, римд?ктерге шы?ыс ?ара те??з айма?ын ?амтамасыз етт?. Арменияны? о?т?ст?к-шы?ысында?ы Парфия ?стемд?г?н жойып, ?скерлер б?рт?ндеп Атропатена мен Гирканияны басып алды. К?зде Арменияны? барлы? айма?тары мен Кападокияны? б?р б?л?г? Армения провинциясына б?р?кт?р?лд?.
115 жылы Траян солт?ст?к-батыс Месопотамия?а шабуыл жасады. Жерг?л?кт? князьдер, Хосроиды? вассалдары дерл?к ?арсылы? к?рсетпед?, ?йткен? ол патшалы?ты? шы?ыс б?л?г?нде оккупациялан?ан ж?не олар?а еш?андай к?мек к?рсете алмады. Нег?зг? ?алалар - Синтара мен Нисибист? басып ал?аннан кей?н жылды? со?ында Месопотамия да провинция болып жарияланды.115 жылы 13 желто?санда Антиохияда ек?нш? рет бол?ан Траян жой?ын жер с?лк?н?с? кез?нде б?р ?йд?? терезес?нен сек?р?п, ?ажайып т?рде ?ашып ??тылып, ипподромда б?рнеше к?н ашы? ауада болу?а м?жб?р болды. Армияны? б?л арт?ы базасыны? ?атты ?ирауы одан ?р? ?рекетт? ?иындатты, б?ра? келес? жылды? к?ктем?нде Евфратта?ы ?лкен флот ??рылысыны? ая?талуы жоры?ты? жал?асын тапты.
?скерлер Евфрат пен Тигр бойымен ек? колоннада ?оз?алды, оларды? арасында?ы байланыс Траян ?алпына келт?рген еск? арналар ар?ылы ж?рг?з?лд?. Вавилонды басып ал?аннан кей?н Евфрат ?скер?н?? кемелер? ??рлы? ар?ылы Тигрге жетк?з?лд?, сол жерде ?скер б?р?г?п Селевкия?а к?рд?. Хосрои ?с ж?з?нде ?шк? ?а?ты?ыстарды же?е алмады, ал Парфия астанасы Ктесифон к?п ?иынды?сыз алынды, н?тижес?нде патша ?ашу?а м?жб?р болды, б?ра? оны? ?ызы т?т?ын?а алынды.Кей?н?рек, Септимий Север парфия жоры?ынан кей?н Сенаттан о?ан ≪divi Traiani Parthici abnepos≫ - ≪Парфияны? ??дай Траяныны? ш?берес?≫ ата?ын беруд? с?рады.
Траян б?рын-со?ды болма?ан жет?ст?кке жетт?: Селевкия мен Ктесифон айма?ында та?ы б?р провинция ??рылды - Ассирия, Евфрат са?асында Мезен патшалы?ы алынды, флотилия Парсы шы?ана?ына дей?н т?мендед? ж?не Траян оны жылы ?арсы алды. Харакс порт ?аласы, ?нд?стан?а одан ?р? жылжуды жоспарлай бастады. А?ыздарды? б?р?нде ол те??зге шы?ып, ?нд?стан?а ж?з?п бара жат?ан кемен? к?р?п, Ескенд?р З?л?арнайын?а ма?тау айтып: ≪Егер жас болсам, ?нд?стан?а барар ед?м≫, ? депт?.