Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

С?улет - ??рылыс ж?не жобалау салу ?нер? . ^[1] Архитектура, с?улет ?нер? ? ??рылысты жобалау, салу, о?ан к?ркемд?к бейне беру ?нер?. (Архитектура латынша arch?tectura, ал грекше аrch?tekton, я?ни ??рылысшы деген ма?ынаны б?лд?ред?). Архитектура туындылары адамны? к?нбе-к?нг? т?рш?л?к ортасын ?алыптастырады. Олар: ?р т?рл? ?ажетт?л?ктерд? ат?ару?а арнал?ан ж?не адамны? эстетикалы? тал?амына жауап бере алатындай болып салын?ан т?р?ын ?йлер, ?о?амды? ?имараттар, ?нерк?с?пт?к кешендер. С?улет ?нер? ? техниканы?, ?ылымны? ж?не ?нерд?? то?ыс?ан жер?. Адамзат баласы к?не заманнан бастап ??рылыспен айналыс?ан. Адамдар неолит кез?нде ?йд? а?аштан, ?амыстан, талдан ж?не балшы?тан салды. Су айдынында, ?а?ыл?ан ?азы?ты? ?ст?не т?р?ызыл?ан ?йлер де бол?ан. Б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 2-мы?жылды?ты? ортасында ?р? тастардан ?алан?ан монументт? ??рылыстар: кромлехтер, менгирлер мен дольмендер пайда болды. Менгирлер т?г?нен ?ойыл?ан би?к тастар т?збег?нен т?рады. Дольмен ? ?атар ?ойыл?ан ек? тасты? ?ст? ?ш?нш? таспен жабылып, б?р?не-б?р? жал?асып келет?н д?л?з ?спеттес.

Ал ше?бер жасап, т?белер? жабыл?ан тас ??рылыстарды кромлех дейд?. Н?л , Евфрат , Тигр , ?нд? , Ганга , Чанзен ?зендер?н?? са?аларында к?не заманда Мысыр , Месопотамия , ?нд?стан ж?не ?ытай сия?ты ?р? мемлекеттер пайда болып, ?аламат с?улет туындылары д?ниеге келд?. Мардук атты ??дай?а арнал?ан Вавилон м?нарасы ?ргетасы 250 м би?к т??ыр?а орнатылды. Аны?ында б?л жет? ?абатты, ?шар басына ?арай баспалда?тап ж???шкере берет?н зиккурат ед?. Месопотамияда ежелг? заманны? ?з?нде-а? б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 5000 ? 1800 ж. каналдар, су ?оймалары, акведуктар, к?п?рлер мен бек?н?стер салынды. Тигр мен Евфратты ?ос?ан ?зынды?ы 400 км каналды техникалы? зор жет?ст?к деп айту?а болды. Б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 2700 ? 2200 ж. салын?ан Мысыр пирамидалары мен ?ибадатханалары зерттеуш?лер мен мамандарды ?л? к?нге дей?н та?дандырып келед?. Месопотамияда ?имараттар балшы?тан, к?йд?р?лген к?рп?шпен салынып, сырты ?апталып отырса, Мысырда олар сом тастан ?аланды. Б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 2200 ? 1500 ж. Фивы ?аласы астана бол?ан т?ста, жартас?а жартылай ??г?п салын?ан ?имараттар пайда болды. Жа?а патшалы? (б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 1500 ? 1100) кез?нде Карнак пен Луксорда?ы ?ибадатхана кешендер? салынды. Мысырда?ы е? ?лкен Карнак ?ибадатханасы пер?ауын Сети ? т?сында т?р?ызыл?ан.

С?улет ?нер?н?? дамуына зор ?лес ?ос?ан, елд?? б?р? ? Грекия . К?не грек архитектурасыны? е? к?шт? дамы?ан кез? ? б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 5 ?асырда?ы Периклды? бил?к ??р?ан т?сы. Алдымен, Афина ?аласыны? е? би?к жер?ндег? жартас?а ауданы 300Х130 м жерге Акрополь салынды. Ортасында с?улетш?лер Иктин мен Калликрат Парфенон ?ибадатханасын ?зынды?ы 70 м, ен? 31 м (б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 448 ? 438) т?р?ызды. ?имарат шатырын би?кт?г? он метрге жуы?, 136 (периметр?не ?ойыл?ан) ба?ана ?стап т?рды. ?ш?не Фидий жаса?ан Афина м?с?н? орнатылды. Грек с?улетш?лер?н?? д?ниеж?з?л?к архитектура?а ?ос?ан б?р жа?алы?ы ? архитектуралы? ордерлер ж?йес?. Ордерл?к ж?йе б?рнеше ??рамдас б?л?ктен т?рады ж?не оларды? ?зара орналасу т?рт?б? бар. Е? басты белг?с? ? ба?ана, оларды? ?шар басы капитель деп аталады. Ба?аналар ? антаблементт? (ар?алы?ты) к?тер?п т?рады. Ордерл?к ж?йен?? ?ш нег?зг? т?р? бол?ан: дори, ионика ж?не коринф ордерлер?. Рим с?улет ?нер? дамуды? ?ш кезе??нен ?тт?: патшалы? д?у?р (б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 8 ? 6 ?асырлар); республика кезе?? (б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 5 ? 1 ?асырлар) ж?не императорлы? д?у?р (б?зд?? заманымыздан б?рын?ы1 ?асыр ? б?зд?? заманымызды? 5 ?асыры). Римн?? д?р?лдеп т?р?ан кез?нде ту?ан ??рылыс ? Пантеон , ??дайлар ??рмет?не орнатыл?ан ?имарат. Оны с?улетш? Аполлодор Дамасский 118 ? 125 жылдары сал?ан. Диаметр? 43 м. д??гелек ?абыр?а т???ыш рет к?мбезбен жабылды. К?рп?ш аралас бетон ?абыр?а алтын т?ст? сар?ылт М?рм?р мен ?апталды. Пантеонны? диаметр? мен би?кт?г? б?рдей ? 43,5 м. Жары? жо?арыдан диаметр? 9 м тес?ктен т?с?п т?рады. Римн?? та??аларлы? ??рлыстарыны? б?р? ? 80 мы? адам сиятын Колизей амфитеатры , онда ордерлер ж?йес? ?олданылды. Термы моншалар кешен? салынды. Каракаллы моншасына ?ш мы? адам б?рден к?ре ал?ан. Римд?ктер тамаша тас жолдар, су ??бырларын, акведуктар ж?не к?п?рлерд? сала б?лд?. Еуропа елдер?нде бес т?рл? архитектуралы? стиль б?р?нен со? б?р? орын алмастырды. Олар: роман стил? , готика , ренессанс , барокко , классицизм . Роман стил?н?? дамуына Франция к?п ы?пал етт?. М?ны? басты ерекшел?г? ? ?абыр?алары сом со?ыл?ан б?теу, салма?ты болып келед?. Терезелер? енс?з, тар, бек?н?ске ??сайды. Готика стил?н?? ерекшел?г? ? ??рылыс композициясы жо?ары созылып, салма? к?терет?н ??рылыс ?а??асы к?рдел? болып келед?, терезелер? с?й?р ет?п ойылады, к?мбез? ?иы? болып келед? де ?ырлары б?р?лед?. ?иы? к?мбезд?? ар?асында салма? ??рылыс ?а??асына т?сед?. Сыртта?ы т?реулер ар?ылы ?абыр?а?а т?сет?н салма? азаяды. Готиканы? ал?аш?ы туындысы Париждег? Нотр-Дам соборы (12 ?асырды? 2-жартысы ? 13 ?асырды? басы). Б?р келгенде 9 мы? адам сияды. ?рб?р тет?г?нде готика?а т?н ерекшел?ктер са?тал?ан. Готиканы? г?лденген ша?ы ? 13 ?асыр. 100 жыл бойы салын?ан Реймс соборы (1212 ? 1311) соны? д?лел?. Соборды? б?р де бос жер? жо?, б?р?не м?с?ндер ?ойыл?ан. Терезелердег? т?рл?-т?ст? витраждар к?зд?? жауын алады. Ренессанс стил? 15 ?асырда Италияда пайда болды, оны ежелг? д?у?р ?нер?н?? ?айта жа??ыруы деп ?арау?а болады. Ренессанс , я?ни ?айта ?ркендеу д?у?р?нде архитектураны? алатын орны ерекше болды. Б?нда ??рылыс тым би?ктет?лмей айнала ке??ст?кке бауыр жазды. Ренессанс архитектурасы ежелг? д?у?р архитектурасынан ордерл?к ж?йен? ?ана ал?ан.

Еуропа елдер?нде 17 ?асыр мен 18 ?асырды? 1-жартысына дей?н дамы?ан барокко стил?н?? басты ерекшел?г? с?улетт?к туынды т?п-т?к, та?тадай жазы? болмайды, оны? ?р ?ыры м?с?нд?к, болмаса ?шекейл? ?лем?штермен ?рнектелед?, с?улетш? м?с?нш? сия?ты ке? тыныспен, ?иял?а ерк?н бер?л?п ж?мыс ?стейд?. Еуропа елдер?нде 17 ? 19 ?асырларда классицизм стил? дамыды. Б?л ба?ыт, ежелг? д?у?р архитектурасы мен ренессансты? архитектураны? композициялы? ?д?стер? мен т?рлер?н жет?лд?руден ту?ан. Шы?ыс архитектурасыны? тарихы б?зд?? заманымыздан б?рын?ы мы?ыншы жылдардан басталады. ?нд?станда м?нажат ?йлер?н?? с?улетт? н?с?алары: ступалар, ??г?р-?ибадатханалар ж?не жер ?ст? ?имараттары салынды, з?ул?м сарай кешендер? пайда болды. ?нд? архитектурасы композициясыны? байлы?ымен, т?р?н?? ?семд?г?мен ж?не м?с?нд?к бейнелерд?? ?серл?л?г?мен к?з тартады. Олар: б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 1000 ж. салын?ан Каджурахода?ы, 14 ?асырда салын?ан Танджорда?ы ?ибадатханалар. ?ытай архитектурасыны? басты ерекшел?г? ?з ел?н?? сен?м-нанымынан туып, т?рмыс-т?рш?л?г?не ж?не таби?атына сай келед?. Жал?ан монументалшылды? пен бос ?лем?штер кездеспейд?. ?р тет?к лайы?ты орнында т?рады, бар н?рсен?? ?олданыс табуы а?ыл?а сыйымды. ?лемге ?йг?л? ?лы ?ытай ?ор?аны б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 3 ?асырда салын?ан, Цзяюйганьнан (Ганьсу провинциясы) Ляодун шы?ана?ына дей?н созыл?ан. Ежелг? Жапония архитектурасыны? жет?ст?ктер? ?ибадатхана кешендер?мен байланысты. Атап айт?анда олар: Нарада?ы (к?не астана) Хорюдзи (7 ?асыр), Якусидзи (7 ? 8 ?асырлар), Удзидег? Бедоин (11 ?асыр), Киото ?аласыны? т?б?ндег? Дзиседзи (15 ?асыр) ?ибадатханалары. Б?л к?не ??рылыстарды? кейб?р композициялы? ??рылымы 14 ? 18 ?асырларда ?з жал?асын тапты. 19 ?асырды? 2-жартысынан бастап, 20 ?асырды? басында ?лемде ?нд?р?ст?? жа?а т?рлер?н?? пайда болуына байланысты фабрикалар, зауыттар, электр стансалары, вокзалдар, а??арлар, гараждар, элеваторлар салынды ж?не банктер, биржалар, фирмалар ж?мыс ?стей бастады. ?алаларда к?п ?абатты ?йлер бой к?терд?, театрлар, музейлер, ауруханалар, ?ылым ж?не о?у ?имараттары салынды. ??рылыс техникасыны? дамуына байланысты б?л кезе?де металл, ?йнек, тем?р-бетон ке??нен пайдаланылды. ?лкен ке??ст?ктерд? жаба алатын, з?ул?м ?йлер т?р?ызу?а м?мк?нд?к берет?н жа?а ж?йелер мен т?с?лдер туды (?р? блокты, ?р? панельд? ?абыр?алар, та?ия-к?мбездер, вантты? ??растырмалар, т.б.). Инженер Александр Эйфель металдан 1889 ж. би?кт?г? 312 м Эйфель м?нарасын орнатты. Америкада к?п ?абатты з?ул?м ?йлер пайда болды. Ал?аш?ы би?к ?й 1880 ж. салынды. 55 ?абат ≪Булворт-билдинг≫ 1913 ж., 77 ?абат ≪Крайслер ? Билдинг≫ 1932 ж. салынып б?тт?. 30-жылдарда?ы е? би?к (380 м) 102 ?абат ≪Эмпайр стейт билдинг≫ ?за? уа?ыт би?кт?г? жа?ынан 1-орында т?рды. 1971 ? 73 ж. Нью-Йоркте архитектор Минору Ямасакид?? жобасы бойынша Халы?аралы? сауда орталы?ыны? призма тектес ек? ?й? ?ске ?осылды (би?кт?г? 412 м, 110 ?абат). ?аз?рг? ?лемдег? е? би?к ?имарат ? ≪Сирс-Орбак≫ Чикагода, би?кт?г? 442 м, 109 ?абат. Д?ние ж?з? архитектурасыны? дамуында к?птеген ба?ыт болды: конструктивизм, функционализм, метаболизм, модерн, халы?аралы? стиль, органикалы? архитектура, рационализм. 20 ?асыр архитектурасыны? дамуына зор ?лес ?ос?ан Огюст Перре б?р?нш? болып ?а??алы? ??рылымдарды, тем?р-бетонды ?олданды, ??рылыс?а стандарттауды ж?не ?нерк?с?пт?к ?д?стерд? к?рг?зд?. Италия инженер? ?р? архитектор Пьер Нерви армоцементт? ойлап тауып, тем?р-бетонды ти?мд? ж?не к?ркемд?к тап?ырлы?пен пайдаланды. Ол Римде Спорт сарайын, Флоренцияда е?сел? би?к стадионды салды. Функционализмн?? нег?з?н ?алаушылар Вальтер Гропиус пен Мис ван дер Роэ ≪Баухауз≫ к?ркем ??рылыс мектеб?н бас?арды, архитектуралы? формаларды? ?алыптасу за?дылы?ын зерттед?. Америка архитекторы Франк Райт органикалы? архитектураны? (Пенсильванияда?ы ≪Су ?ст?ндег? ?й≫, Нью-Йорктег? ≪Гуггенхейм≫ музей?) нег?з?н ?алады. Француз Ле Корбюзьен?? архитектура тарихында алатын орны ?те зор (Роншанда?ы капелла, Марселдег? т?р?ын-?й, Чандигархты? жобасы, онда?ы т?р?ын ж?не ?о?амды? ?йлер). Жапон с?улетш?с? Кэндзо Тангэ жас кез?нде Ле Корбюзьен?? ?сер?нде бол?ан, кей?н ?з жолын, шеберл?к арнасын тапты. Оны? Олимпиялы? спорт кешен? ≪Йойоги≫ 22 мы? адам сиятын стадионнан, т?рт мы? адамды? жабы? спорт залынан т?рады. Б?л спорт кешен? м?с?нд?к с?лулы?ымен, батыл инженер-конструкторлы? шеш?м?мен, к?лем?н?? динамикасымен ерекше к?зге т?сед?. Тарихшыларымызды? айтуынша ?аз?рг? уа?ытта ?аза?стан жер?нде 600-ден астам неолит ж?не энеолит д?у?р?н?? ескертк?штер? м?л?м. Неолитт?к т?ра?тар орналасу сипатына ?арай ? б?ла?, ?зен, к?л, ??г?р т?ра?ы деп т?рт т?рге б?л?нед?. Орталы? ?аза?станда да кромлехтер, менгирлер, дольмендер бол?ан. Б?ларды? ?ойылу рет?нде де Мысырда?ы, Орталы? Америкада?ы ??рылыстар сия?ты астрономиялы? за?дылы?тар ескер?лгенд?г?, сол кездег? д?ни-нанымдар?а орай салын?анды?ы бай?алады. ?аза?стан жер?нде б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 1-мы?жылды?та тиграхауда са?тары тайпаларыны? ?лкен тобы ?оныстан?ан. Олар ?аза?стан жер?н?? о?т?ст?к-шы?ысы мен о?т?ст?г?н толы? игерген. Сырдария , ?ле, Талас, Лепс?, Ес?к, Шелек, Шарын, Кеген ?зендер? а??арларында к?птеген ?лкенд?-к?ш?л? обалар шо?ырлан?ан. Би?кт?г? 20 м-ге дей?н жетет?н ≪патша≫ обалары Жет?су мен О?т?ст?к ?аза?станда ?те к?п. Б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 5 ?асыр?а жататын Бесшатыр ?орымынан (≪са? пирамидаларынан≫) б?ренелерден т?р?ызылылып, жа?сы са?тал?ан ?р? ??рылыстар табылды. Б?лар Орта Азия мен ?аза?станда а?аштан салын?ан с?улет ?нер?н?? е? ежелг? б?регей ескертк?штер? болып табылады. Бесшатыр ?орымы ?ле ?зен?н?? о? жа?асында. Ол 31 обадан т?рады, оларды? 21-? таспен, ал 10-ы ?иыршы? таспен ж?не топыра?пен жабыл?ан. ?лкен обаларды? диаметр? 45 м-ден 105 м-ге, би?кт?г? 6 м-ден 18 м-ге дей?н жетед?. ≪Алтын адам≫ табыл?ан Ес?к обасы ?лкен ?орымны? о?т?ст?к шет?нде орналас?ан. Б?зд?? заманымызды? 6 ? 7 ?асырларында керуен жолыны? ?ст?нде, ?аза?стан жер?нде Тараз, ??лан, Сайрам (Исфиджаб) Отырар, Сы?ана?, ??мкент, Соза?, Алмалы? сия?ты ?р? ?алалар, А?ыртас, Баба Ата, А?с?мбе сия?ты ?ор?ан-бек?н?стер бол?ан. О?т?ст?к ?алалары бек?н?с, ша?ристан, рабаттан т?р?ан, су ??бырлары бол?ан. Тор?ай, Жыланшы?, Ке?г?р, Жезд?, Сарысу ?зендер? бойынан 10 ? 11 ?асырларда ?м?р с?рген алпыс?а жуы? ?алашы? орындары аны?талды. Бабаджа хатун к?мбез? , Айша Биб? мазары , Ж?бан ана к?мбез?, с?улет ?нер?н?? к?рт дамы?анын к?рсетед?. ?арахан ?улет? т?сында Алаша хан к?мбез? , Жошы хан к?мбез? , Ая??амыр к?мбез? , ?ожа Ахмет Иасауи кесенес? 10 ? 14 ?асырларда?ы ?аза?станда?ы с?улет ?нер?н?? жо?ары де?гей?н танытады. ^[2]

1. ↑ Орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?к: Механика / Жалпы редакциясын бас?ар?ан э.?.д., профессор Е. Арын ? Павлодар: ≪ЭКО≫ ??Ф. 2007 жыл.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0
2. ↑ Биекенов К., Садырова М. ?леуметтануды? т?с?нд?рме с?зд?г?. ? Алматы: С?зд?к-Словарь, 2007. ? 344 бет. ISBN 9965-822-10-7