С?т?орект?лер ?азбалы? ау?ымы: 225–0 Ma (Kemp) or 167–0 Ma (Rowe) See discussion of dates in text ПреК К О С Д Кр П Т Ю Б Пг Н
С?т?орект?лер. 1 ?атар: common vampire bat , Virginia opossum , eastern grey kangaroo . 2 ?атар: Tasmanian devil , humans , northern elephant seals . 3 ?атар: fox squirrel , tree pangolin , African elephants . 4 ?атар: platypus , colugo , reindeer . 5 ?атар: humpback whale , star-nosed mole , giant panda . 6 ?атар: giant armadillo , plains zebras , black and rufous elephant shrew .
?ылыми топтастыруы
Эукариоттар Жануарлар Хордалылар С?т?орект?лер

С?т?орект?лер ( лат. Mammalia ) ? жануарларды? хордалылар тип?не жататын, ??рылысы жо?ары сатыда?ы омырт?алы жануарлар класы. С?т?орект?лерге ?рпа?ын т?р? туып, с?т?мен асырайтын жылы?анды жануарлар жатады. ?аз?рг? кезде с?т?орект?лерд?? 5000-?а жуы? т?рлер? жер шарыны? барлы? айма?тарында ке??нен тарал?ан. Олар т?рл? таби?и орта жа?дайларында (суда, аспанда ?шып ж?р?п, жер астында, ??рлы?та, а?аш басында) т?рш?л?к етед?. С?т?орект?лерд? зерттейт?н зоология ?ылымыны? саласын ≪маммалогия≫ ( лат. ≪маммалис≫ - емшек+ гр. ≪логос≫ - ?ылым), кейде ≪териология≫ (грекше ≪терион≫ - а?, + ≪логос≫ - ?ылым) деп те атайды. Алайда олар ?р т?рл? ортада ? ??рлы?та болсын, суда болсын, ауада болсын ? кез келген жа?дайда, кез келген климатта ?м?р с?руге бей?м келед?. Оларды? миы (дене м?шелер?н?? ?згелер?не ?ар?анда) бас?а жануарлармен салыстыр?анда ?лкен болады. С?т?орект?лер ?атарынан ??рлы? пен те??зд?? е? ?лкен жануарлары ? м?хитта киттер ж?не ??рлы?та п?лдер болып табылады. ^[1]

Омырт?алылар эволюциясында С?т?орект?лерд??

• бас с?йег?н?? ??рылысы же??лдей т?скен ж?не ол ауыз омырт?амен бер?к жал?ас?ан;
• т?стер? мен ая?тары жет?ле т?скен;
• дене температурасы б?ркелк? т?ра?ты;
• ж?рег? 4 камералы;
• ?ан ?ызыл т?й?рш?ктер?н?? жет?лгендер? ядросыз;
• ес?ту аппараты ?шк?, орта??ы, сырт?ы ??ла?тан т?рады, к?б?н?? ??ла? ?ал?аншасы жа?сы дамы?ан.
• К?рек т?с, ит т?с, азу алды ж?не азу т?стер? болады, азу т?стер?нен бас?асы б?р рет (кейде б?рнеше рет) алмасады.

С?т?орект?лер Жер бет?нде б?дан 200 млн. жыл б?рын пайда бол?ан. С?т?орект?лерд?? ар?ы тег? пермде т?рш?л?к еткен а?т?ст? ?арапайым ?са? бауырымен жор?алаушылар ( Theriodontia ). Ал?аш?ы С?т?орект?лерд?? ?алды?тары жо?ар?ы триас жыныстарынан табыл?ан. Олар бор кезе??н?? ая? шен?нде жойылып кеткен. К?пб?дырт?ст?лер ( Multituberculata ) мен б?ртес?кт?лер осы кезде т?рш?л?к еткен. Юра кезе??нде пантотерийлер пайда болып, б?лардан на?ыз а?дар ( Theria ) шы??ан, олар ?алталылар мен ?ры?жолдасты жануарларды? нег?з? болды.

Оларды? т?р?ы 4 см, салма?ы 1,2 грамды?, сондай-а? т?р?ы 33 м, салма?ы 150 тонна тартатындары да бар. Денес? т?кпен ?аптал?ан, алды??ы ми сы?арларыны? сыртында ми ?ыртысы жа?сы дамы?ан.

С?т?орект?лерд?? тер? жабыны бас?а омырт?алылар?а ??сас ек? ?абаттан т?рады. Тер?де май, тер, с?т, и?с шы?аратын бездер? болады. Т?к, м?й?зд? тырна?, м?й?з ж?не т?я?тар - тер?н?? ?осал?ы б?л?мдер?не жатады. Тер? бездер? мен тер бездер? зат алмасуын, дене температурасын реттейд? ж?не тер? бездер?н?? и?ст? затыны? жауынан ?ор?ануда, ?й?рге т?скенде б?р?н-б?р? табуда, ел?ктетуде ма?ызы ?лкен.

?а??асы басс?йек, омырт?а жотасымен [кеуде ?уысы], иы? белдеу? мен алды??ы ая?тардан ж?не жамбас белдеу? мен арт?ы ая?тардан т?рады. С?т?орект?лерд?? мойын омырт?асы - 7. Басс?йекке асты??ы жа?с?йек ?оз?алмалы (буын ар?ылы) байланыс?ан. Басс?йектег? бас?а с?йектер б?р?мен-б?р? ж?ктес?п, т?тасып кеткен.

Омырт?аларыны? бет? жалпа? (платицельд?). Мойын омырт?асы 7 (6 болуы сирек, тек кейб?р те??з сиырларда) не 8-9 (жал?ау а?ны? кейб?р т?р?). К?б?н?? ая?ы бес сауса?ты, б?ра? к?б?не ?атты ?згерген, мысалы, та? т?я?ты (жыл?ы), ескек т?р?зд? (итбалы?, кит), ?анат т?р?зд? (жар?анат). Кейб?р т?р?н?? арт?ы ая?тары жойылып кеткен (рудимент т?р?нде ?ана са?тал?ан). Кеуде ?уысы мен ??рса? ?уысын к?к ет (диафрагма) б?л?п т?рады.

С?т?орект?лерд?? б?лшы?еттер? жа?сы дамы?ан. ?с?ресе алды??ы, арт?ы ая?тарында?ы б?лшы?еттер т?рл? ба?ытта орналас?ан. Басс?йектег? шайнау б?лшы?еттер?н?? б?р? асты??ы жа?с?йекпен байланысады. С?т?орект?лерде кеуде мен ??рса? ?уыстарын б?л?п т?ратын к?кет (диафрагма) пайда бол?ан. К?кет тыныс￢ты? ?оз?алыстар?а (тынысалу, тынысшы?ару) ?атысады.

С?т?орект?лерд?? ас?орыту ж?йес? к?рдел?лене т?с?п, етт? ер?ндер пайда бол?ан. Езуден шы?шыт?а дей?нг? жа?с?йект? иекпен жал?астырып, т?тастыратын б?лшы?ет дат деп аталады. ?ст??г? ж?не асты??ы жа?с?йектерд?? ?яшы?тарында т?стер орналас?ан. Олар ??рылысына, ат?аратын ?ызмет?не с?йкес к?рек, сойда?, к?ш? ж?не ?лкен азу т?стер деп б?л?нед?. Алдымен с?т т?стер? ?с?п, кей?н т?с?п, орнына т?ра?ты т?стер шы?ады. Ауыз ?уысына 3-4 ж?п с?лекей бездер?н?? ?зектер? ашылады. Ауыз ?уысы - ж?т?ынша?пен, ол ??еш ар?ылы ?арынмен жал?асады. ?арында?ы к?птеген ?са? бездер ?арын с?л?н б?лед?. К?й?с ?айыратын жануарларды? (?с?ресе сиырда) ?арны к?п ?уысты. Оны ?лкен ?арын (таз ?арын), ж?мырша? (та?ия ?арын), ?атпарша? (?ыры? ?атпар) ж?не ?лтабар деп 4 б?л?мге б?лед?.

Ауа ?тет?н м?шелер мен ?кпеден тыныс ж?йес? ??ралады. Ауа ?тет?н м?шелерге танау тес?ктер?, ж?т?ынша?, к?мекей , ке??рдек, ауатамырлар жатады. С?т?орект?лер ?кпес?н?? ?ш? к?птеген перделер ар?ылы ?уыстар?а б?л?нген. Оларды ?кпе к?п?рш?ктер? ( альвеолдар ) деп атайды. ?кпе к?п?ршектер?н?? сыртын ?ылтамырлар торлайды да, сол жерде газ алмасу ж?ред?. Кеуде ?уысыны? кейде ке?ей?п, кейде тарылуына с?йкес ?кпеге ауа енед? ж?не кер? шы?ады.

?анайналым ж?йес? - ??стар?а ??сас, ж?рег? толы? т?рт ?уысты. Артерия ?аны мен вена ?аны араласпайды. С?т?орект?лерд?? ??стардан айырмашылы?ы - сол жа? ?арыншадан басталатын ?ол?а тамыры сол жа? ?ол?а до?асын ??райды. ??старда о? жа? ?ол?а до?асы болады. ?ан денеде газ бен ?орект?к заттарды тасымалдайды.

Ек? б?йрек, 2 несепа?ар т?т?г? , сы?ар ?уы? ж?не з?ршы?ару ?зег?нен з?ршы?ару ж?йес? т?з?лед?.

Ж?йке ж?йес? - к?рдел? ??рылыста. ?с?ресе миды? к?лем? ?лкен. Алды??ы ми ай?ын ми сы?арларына б?л?нген. Ми сы?арларыны? сыртында?ы к?птеген и?р?м, сайшалар ми ?ыртысыны? к?лем?н ?л?айтады. С?т?орект?лерд?? к?рдел? ?оз?алыс ?рекет?не байланысты мишы?ы да жа?сы жет?лген. Мишы?ты? сыртында сайшалар, и?р?мдер к?п.

Миыны? ?лкен жартышарлары жа?сы дамы?ан.

С?т?орект?лерд?? и?с сезу? ?те жа?сы дамы?ан. Олар и?с сезу? ар?ылы ?орег?н ?здеп табады, жауынан ?ор?анады, ж?п ??рады. Тек суда т?рш?л?к етет?н киттерде и?с сезу? ?те нашар дамы?ан. К?пш?л?к с?т?орект?лерде есту м?шес? жа?сы жет?лген. С?т?орект?лерде сырт?ы ??ла??а жататын ??ла? ?ал?аны пайда бол?ан. Дыбыс тол?ындарын сол ар?ылы ?абылдайды. Тек суда, жер астында т?рш?л?к етет?н с?т?орект?лерде ??ла? ?ал?аны болмайды. Сырт?ы ж?не орта??ы ??ла? арасы дабыл жар?а?ымен б?л?нген. С?т?орект?лерд?? орта??ы ??ла? ?уысында балва, т?с, ?зе?г? с?йектер? болады. ?осмекенд?лерде, жор?алаушыларда ж?не ??старда б?р ?ана ?зе?г? с?йег? болатынын еске т?с?р??дер. Жар?анаттар, т?лендер, дельфиндер ?здер?нен шы?ар?ан ?те ?лс?з дыбыс жа??ыры?тарын ?айта ?абылдай алады.

С?т?орект?лер - дара жынысты. Олар ?штей ?ры?танады. ?ры? аналы? жыныс м?шес? - жатырда дамып жет?лед?. Жатырды? ?абыр?асында ?ры? пен аналы? а?заны? арасында арнайы м?ше ≪?ры? молдасы≫ ( плацента ) пайда бол?ан. Ол зат алмасуды реттеп отырады. Оны малды? шуы деп те атайды. Сонды?тан жо?ары сатыда?ы с?т?орект?лерд? ≪?ры?жолдастылар≫ деп атайды. Жатырды? ?абыр?асында ?ры?ты? дамып жет?лу?, с?т?орект?лерд?? жеке т?рлер?не байланысты т?рл? мерз?мд? ?амтиды. Мысалы, ?й?оянны? буаз болу мерз?м? б?р ай. Жабайы ?оян - 45-51 к?н, б??ылар - 8-9 ай, жыл?ы - 10 ай, т?йе 12-13 айда т?лдейд?. Халы? ??ымында ≪12 т?йе, 10 жыл?ы, 9 сиыр, 5 ешк?, 1,5 ?оян, 3 т?лк?, таба алмаса?, б?л к?лк?!≫ деген ж?мба?та ?рб?р жануарды? буаз болу мерз?м? на?ты айтыл?ан.

Алды??ы ми сы?арларында и?р?мдер миды? к?лем?н арттырып, с?т?орект?лерд?? шартты рефлекстер?н?? т?з?лу?не же??лд?к жасайды. Сырт?ы ортадан келген сансыз хабарлар?а орай алуан т?рл? шартты рефлекстер ?алыптасады, т?рш?л?к ортасыны? ?згер?с?не бей?мделу ар?ылы жануарларда жа?а байланыстар пайда болады. Мысалы, с?т?орект?лерд?? баласы д?ниеге кел?с?мен анасыны? с?т?н ?орек етед?, ата-енес?н?? бауырында ж?р?п, ата-енес? пайдаланатын азыпен ?оректенуге бей?мделед?. Егер жытр?ышты? баласы болса-етпен, ал ?с?мд?к?орект? жануарды? баласы- ?с?мд?кпен ?оректенуд?? ?д?с?не ?йренед?. ^[2]

С?т?орект?лер бас?а жануарлармен салыстыр?анда т?рл? таби?и орта жа?дайларын жа?сы бей?мделген. Жер шарында ке??нен тарал?ан. Олар ??рлы?та, ауада, а?аш басында, жер астында, т?рл? су айдындарында т?рш?л?к етед?. ?р т?рл? орта жа?дайларында т?рш?л?к ету?не байланысты с?т?орект?лерд? б?рнеше экологиялы? топтар?а б?лед?:

• ??рлы?ты мекендейт?н с?т?орект?лер - Антарктидадан бас?а ??рлы?тарда ке??нен тарал?ан ж?не к?птеген т?рлерд? ?амтиды. Олар ашы? жерлерде, б?та мен а?аш арасында, кейде а?аш басында кездесед?. Ашы? жерлерде сарш?на?тар, суырлар, ?осая?тар мекендейд?, Т?я?ты с?т?орект?лер: ??лан, жолат, а?б?, ?ара??йры?, ар?арлар да ??рлы? а?дары. Б?та мен а?аш арасынан б??ы, б?лан, аю, с?леус?н, б?л?ындарды кездест?руге болады.
• Жер астында т?рш?л?к етет?н с?т?орект?лер - к?ртыш?андар, со?ыр-тыш?андар, ?алталы к?ртыш?андар жатады. Олар т?рш?л?г?н?? к?п б?л?г?н жер астында?ы ?ндер?нде ?тк?зед?. Алды??ы ая?тары мен к?рек т?стер? жа?сы жет?лген. Топыра? арасында?ы ж?нд?ктермен ?оректенед?.
• Суда т?рш?л?к етет?н с?т?орект?лерд?? т?рш?л?г? т?келей сулы орта?а байланысты. О?ан ??ндыздар, ж?партыш?андар, ондатрлар, к?мшаттар, т?лендер, киттер, дельфиндер жатады. Т?лендер к?бею, т?лдеу кез?нде ?ана ??рлы??а (су бет?ндег? ?ат?ан м?з?а) шы?ады. ?ал?ан уа?ытта суда т?рш?л?к етед?. Киттерд?? барлы? т?рш?л?г? су ?ш?нде ?тед?.
• ?шатын с?т?орект?лерге ?ол?анаттылар (жар?анаттар) жатады. ?те ?зын 2-5 сауса?тарыны? арасында, денес?н?? ек? ?апталында ж??а тер?л? жар?а?ы болады. Олар жар?а?ты ?анатты? к?мег?мен ауада ?те жылдам ?шады.

С?т?орект?лер Жер шарында ке? тара?ан. С?т?орект?лерге гоминидтер де жатады. ?аз?рг? кезде с?т?орект?лер класы 2 класс тарма?ынан: ??рамында ж?мырт?а салушылар отряды бар ал?аш?ы а?дар класс тарма?ынан ж?не ??рамында ?алталы жануарлар мен ?ры?жолдастылар инфракласы бар на?ыз а?дар класс тарма?ынан т?рады. С?т?орект?лерд?? 4,5 мы?нан астам т?р? белг?л?. Жылы ?андылы?ы, ?рпа?ына ?ам?орлы? жасауы, жо?ар?ы ж?йке ж?йес?н?? болуы с?т?орект?лерге жер шарыны? Солт?ст?к полюс?нен бастап, Антарктида жа?алауларына дей?нг? барлы? жерд? мекендеуге м?мк?нд?к берд?. ?аза?станда с?т?орект?лерд?? 8 отряды (ж?нд?к жег?штер, ?ол?анаттылар , кем?рг?штер , ?оянт?р?зд?лер, жырт?ыштар , ж?пт?я?тылар , та?т?я?тылар ж?не ескекая?тылар ), 31 т??ымдасы ж?не 180-нен астам т?р? кездесед?. ?с?ресе, ?осая? , аламант?р?зд?лер , ?уысм?й?зд?лер , жертесерлер , т.б. т??ымдастарыны? т?рлер? ?те к?п. Жеке ж?р?п ( к?рп? , жертесер , сусар , аю , т.б.), топталып (ша?ылда?, сарыш?на?, суыр), табын, ?й?р болып ( ар?ар , таутеке , а? б?кен ) т?рш?л?к етед?. С?т?орект?лерд?? кейб?реулер? (суыр, ?лкен ??мтыш?ан, т.б.) ?орег?н к?нд?з, бас?а т?рлер? (то?алт?с, кейб?р жырт?ыштар, т.б.) ???рде не т?нде, ал ?ш?нш? б?реулер? к?нд?з-т?н? аулайды. Аю, жанат, жанатт?р?зд? ит , борсы? , т.б. ?ыста ?за? ?й?ы?а кетед?. К?птеген с?т?орект?лер ( ?ара??йры? , а? б?кен, т?лк? , ?ас?ыр , ?ол?анаттылар, т.б.) маусым сайын ?оныс аударып отырады. С?т?орект?лерд?? к?пш?л?г? жылына 1 рет, кейб?р т?рлер? (кем?руш?лер, ж?нд?к?орект?лер , т.б.) 2 ? 3 рет балалайды. Буазды? мерз?м? де ?р т?рл?, мысалы, тыш?ант?р?зд?лерде ? 12 к?н, борсы? пен жыл?ыда ? б?р жылдай. Кейб?реулер? 1 айда (сары то?алт?с), ал кейб?реулер? ( ??лан , марал , б?лан ) жынысты? жа?ынан 2 жасында жет?лед?. Т?рш?л?к ету ?за?ты?ы 14 ? 18 айдан (то?алт?с) 20 ? 30 жыл?а (б?лан, марал, жыл?ы) дей?н созылады.

С?т?орект?лерд?? шаруашылы? ма?ызы зор. Жабайы а?дардан мамы? тер?, был?ары , ет, май, панта (д?р?л?к м?й?з), мускус, т.б. ?н?мдер алынады. Б?ларды? б?р?атар т?рлер? (суыр, ти?н , ондатр , т?лк?, б?кен, т.б.) к?с?пт?к ж?не ?уес?ойлы? ма?сатта ауланады. Кейб?р с?т?орект?лер (кем?руш?лер, жырт?ыштар) адам мен мал арасына т?рл? аурулар ( оба , аусыл , ??тыру , туляремия, сарып) таратады. Тыш?ан, то?алт?с, егеу??йры?, т.б. ? а?дар ж?не орман ш-тарыны? зиянкестер?. Республикада?ы аса бай с?т?орект?лерд?? фаунасы мал шаруашылы?ыны? аса ба?алы генофондысына айналды. Биязы ж?нд? ?ой мен ар?арды будандастыру н?тижес?нде жа?а ?ой т??ымы ? ?аза?ты? ар?ар-мериносы, ?й шош?асын жабайы шош?амен будандастыру ар?ылы ? жет?су шош?асы шы?арылды.

?аз?рг? кезде т?рш?л?к етет?н с?т?орект?лер 2 класс тарма?ына ж?ктелед?. Олар: ?лк?а?дар ж?не ?аз?рг? а?дар.

• ?лк?а?дар (ал?аш?ы а?дар) немесе ж?мырт?а салатын с?т?орект?лер - ж?мырт?а салады. ??стар?а ??сас клоакасы болады. О?ан Австралия ж?не сол айма?та?ы аралдарда кездесет?н ?йрект?мсы?, т?рп? (ехидна), т?рп?тек (проехидна) жатады.
• ?аз?рг? с?т?орект?лер немесе а?дар ек? топ?а (т?менг? ж?не жо?ары сатыда?ы а?дар) б?л?нед?. Т?менг? сатыда?ы а?дарды ≪?алталы с?т?орект?лер≫ деп те атайды. Оларды? басым к?пш?л?г? Австралияда, азда?ан т?рлер? О?т?ст?к Америкада тарал?ан. ?рпа?тары ?те к?ш? ?р? ?лжуаз. ?рпа?ын аналы?тары ??рса?ында?ы ?алтасына салып, оны? ?шк? жа?ында?ы с?т бездер?нен б?л?нет?н с?т?мен асырайды. ?алталы с?т?орект?лер б?дан 140 млн жыл б?рын пайда бол?ан.

?аз?рг? кездег? с?т?орект?лерд?? к?пш?л?г?н?? ?ры?ы аналы?тарыны? жатырында дамып жет?лед?.

Со??ы кездерде халы? шаруашылы?ыны? ?ар?ынды дамуына байланысты ?орша?ан орта?а т?нген экологиялы? апаттар жан-жануарлар д?ниес?н?? азаюына, т?пт? кейб?р т?рлер?н?? жойылып кету?не ?сер етуде. Республикада с?т?орект?лерд?? 40-тан астам т?р? ?ор?ау?а алынып, ?аза?станны? “ ?ызыл к?табына ”, ал соны? ?ш?нде ж?партыш?ан , ?ызыл ?ас?ыр , ?абылан , ?ара?ал , барыс , ??лан , Мензбир суыры Халы?аралы? таби?ат ?ор?ау ода?ыны? “?ызыл к?табына” енг?з?лген. Зоология ?ылымыны? с?т?орект?лерд? зерттейт?н саласын териология деп атайды.

С?т?орект?лер мен жор?алаушыларды? дене ??рылысында, т?рш?л?к ?рекет?нде к?птеген ??сас белг?лер (м?й?зд? ?абырша?тар, тырна?тар) к?п. ?ры?тарыны? дамуы да ??сас. Б?л белг?лер оларды? туысты? жа?ын екен?н к?рсетед?. Б?дан 250?180 млн жыл б?рын а?т?ст? кес?рткелер т?рш?л?к еткен. Оларды? т?стер? ?аз?рг? кездег? с?т?орект?лерге ??сас к?рек, сойда?, азу т?стерге ж?ктелген. Б?рте-б?рте оларды? денес?н?? сыртында т?кт? жабын пайда болып, дене температурасы т?ра?тан?ан. С?т?орект?лерд?? к?птеген т?рлер? ?с?мд?ктермен ?оректенуге к?шкен. Жырт?ышты? жолмен ?оректенет?ндер? де бар. Жо?ары сатыда?ы с?т?орект?лерд?? сан алуан т?рлер? б?дан 90?70 млн жыл б?рын жер бет?нде ке??нен тарал?ан.

С?т?орект?лер - к?пш?л?г?н?? денес?н т?к ?апта?ан, дене температурасы т?ра?ты, ?рпа?ын с?т?мен ?оректенд?рет?н, жо?ары жаратылымды жануарлар. Миы жа?сы жет?лген, сонды?тан ?алыпты жа?дай ?згергенде м?нез-??лы?ын да ?згерт?п, жа?а жа?дай?а о?ай бей?мделед?. Жылы?анды ж?не ?анайналымыны? ек? ше?бер? толы? ажыра?ан. ?кпес?нде ?кпе ?яшы?тары бол?анды?тан, газ алмасу бет? ?л?ай?ан. Сонды?тан зат алмасу ?дер?с? жо?ары де?гейде ?тед?. Аналы? денес?нде ?рпа?ын к?теруге м?мк?нд?к бол?анды?тан ж?не оны с?т?мен ?оректенд?ре алатынды?тан, с?т?орект?лер ?зге а?залардан ерекшеленед?. ?аз?рг? с?т?орект?лер нег?зг? ек? класс тарма?ына б?л?нед?. Олар ?лк?а?дар (немесе ж?мырт?а салатын с?т?орект?лер) ж?не ?аз?рг? а?дар (немесе ?алталылар ж?не ?а?ана?тылар) класс тарма?ы деп аталады. Ж?мырт?а салатын, ?шатын, суда ж?з?п ?м?р с?рет?н, ??рлы?та мекендейт?н с?т?орект?лер бар. Б?ларды? к?пш?л?г? т?рт ая?пен ж?ред?. ^[3]