Пайдалы ?азбалар ? техниканы? ?аз?рг? жа?дайында халы? шаруашылы?ына таби?и к?й?нде немесе байыт?аннан кей?н пайдалан?анда жетк?л?кт? экономикалы? н?тиже бере алатын жер ?ойнауында кездесет?н таби?и минералды? заттар. ?з?н?? физикалы? ?асиет? бойынша пайдалы ?азбалар ?атты, с?йы? ж?не газ т?р?здес болып ?шке б?л?нед?. Пайдаланылуына байланысты олар мынадай топтар?а бел?нед?:

жан?ыш ? к?м?р , м?най , жан?ыш газдар мен та?татастар;

??рылысты? ? гранит , мрамор , утас, ??м та?ы бас?алар;

химиялы? шик?зат ? к?к?рт , калий т?зы , апатит , графит та?ы бас?алар;

от?а т?зг?ш шик?зат ? ?ара, т?ст? ж?не сирек металл кендер? та?ы бас?алар;

Орналасу жа?дайы бойынша б?л ?абатты?, жел?л?к та?ы бас?алар болып б?л?нед?.Жерд?? минералды ресурстарын, я?ни шик?зат пен энергия ?орларын пайдалану, адамзат ?ркениет?н?? барлы? сатыларында дамуыны? нег?з?.

Таби?и ресурстар ?алпына келет?н ж?не ?алпына келмейт?н деп ек?ге б?л?нед?:

• Б?р?нш? ? ?алпына келет?н ресурстар?а К?ннен алынатын жылу ж?не жары? энергиясы, жа?быр суы , жел энергиясы, ?с?мд?к ж?не жануардан алынатын ?н?мдер жатады.
• Ек?нш? ? к?м?р, м?най, металдар мен ??рылыс материалдарыны? миллионда?ан жылдар бойы ?алыптас?ан ш?г?нд?лер? ?аз?рг? т?тынушылар ?ш?н ?алпына келмейт?н ресурстар?а жатады. Оларды? к?пш?л?г?, мысалы, к?м?р мен м?най да К?н энергиясыны? ?сер?нен т?з?лген. Сонды?тан ?алпына келмейт?н ресурстарды ?алпына келет?н ресурстар?а ?ара?анда ти?мд? пайдалану ?ажет. Ж?бер?лген ?ателерд?? салдары орасан к?п зиян келт?ру? м?мк?н.

К?птеген ?осылыстар мен материалдарды? ?нд?р?с? ?ш?н нег?зг? шик?заттардан бас?а, со??ы ?н?мн?? ??рамына к?рмейт?н, б?ра? ?нд?р?ст?к процеске белсенд? ?атысатын ?осымша заттар: отын , су , атмосфералы? ауа , ?рш?тк?лер, ер?тк?штер , бал?ымалар , т?ра?тандыр?ыштар, тежег?штер ж?не т.б. ?ажет. Оларды ?олдан?аннан кей?н де ?ске жарату?а болады.

Химиктер ?ш?н кендер ж?не бос жыныс ??ымдарыны? ма?ызы ерекше. Кен орындарында?ы пайдалы ?азбаларды? ??рамында ба?алы минералдар мен бос жыныстар болады. Б?ра? кейде б?р минералды? ?з? (минералды? ?осылыс) пайдалы компонент немесе бос жыныс болуы м?мк?н. Мысалы, флюорит , оптикалы? ?нерк?с?пт?? шик?заты ?ш?н пайдалы, ал т?ст? металдар кендер?нде ? бос жыныс минералы болып табылады.

Кен ж?не бос жыныста б?где заттар мен сер?ктес элементтер болады. Оларды пайдалы ж?не зиянды деп ек?ге б?лед?. Пайдалы б?где заттар ба?алы компоненттермен б?рге концентраттар?а ?т?п, оларды? ??нын к?теред?.

?айта ?нд?ру процес?нде ?олданылма?ан, сол ?алпында с?раныс?а т?спейт?н шик?затты ?алды?тар деп атайды. Олар к?б?несе, ек?нш?л?к ресурстарды т?зед?. ??деуге ж?не ?нд?р?сте ?олдану?а ?ажетт? жа?дай?а жарамды жина?тал?ан ек?нш?л?к ресурстарды ? техногенд?к кен орындары деп атайды. Шик?затты максималды ?олдану?а ж?не ?алды?тарын ?нд?р?ст?? ?осымша ?н?мдер? ма?сатында ?ске жарату?а ба?ыттал?ан шик?заты ??деу технологиясын ?алды?сыз технология деп атайды . Шик?затты ж?не оны? компонеттер?н ??деу кез?ндег? шы?ын технологиялы? т?рт?п пен ?нд?р?с м?дениет? к?рсетк?штер?н?? б?р? болып табылады.

Халы? шаруашылы?ында ?олданылатын таби?и минералды заттар пайдалы ?азбалар деп аталады, ал оларды? жер ?ыртысында немесе жер бет?нде жина?талуы ? кен орындары деп аталады. Пайдалы ?азбалар физикалы? ??рылымына ?арай б?рнеше типке б?л?нед?:

1. ?атты (?р т?рл? рудалар, к?м?р, м?рм?р, гранит, т?з);
2. С?йы? (м?най,минералдысулар);
3. Газ к?й?дег? (жан?ыш таби?и газдар, гелий, метан).

Оларды ?олдану саласы бойынша 5 топ?а б?лед?:

• I топ ? отын-энергетикалы? минералды заттар (к?м?р, м?най, таби?и газ, шымтезек , та?татас, уран );
• II топ ? металдар кендер?: ?ара ( тем?р ) , т?ст? ( мыс , алюминий , мырыш , ?алайы , сирек ж?не асыл ванадий , германий ж?не т.б.);
• III топ ? химиялы? шик?зат: к?к?рт , калий т?здары, апатиттер, фосфориттер ж?не т.б;
• IV топ ? ??рылыс материалдары, жасанды ж?не ба?алы тастар ( гранит , м?рм?р , яшма , агат , алмаз ж?не т.б.);
• V топ ? гидроминералды пайдалы ?азбалар (жерасты т?щы сулары ж?не минералды сулар ).

Кен орныны? ?нерк?с?пт?к ??ны минералды? ??делу к?рдел?л?г?не ж?не б?где заттарды? сипатына т?уелд?. Геологиялы? ж?не географиялы? жа?дайлар?а байланысты аны?талатын кен орындарыны? ?олайлы орналасуыны? ?лкен ма?ызы бар. Кен орныны? ма?ызды сипаттамаларыны? б?р? ≪ш?гу тере?д?г?≫ болып табылады. Бетт?к ж?не онша тере? емес кен орындары салыстырмалы т?рде арзан ашы? карьерл? жолмен ??делед?. Тере?де орналас?ан кен орындарын игеру ?ш?н ?ымбат шахта ?ондыр?ылары ?ажет. Кен орныны? экономикалы? ??ндылы?ы климат жа?дайына, жол торабыны? болуына ж?не т?тынушыдан ?ашы?ты?ына байланысты. ?нерк?с?пт?к ?н?мдерд?? ?нд?р?с?не ?олданылатын таби?и материалдар ≪шик?зат≫ деп аталады. ?р т?рл? кен орындарында?ы шик?заттарды? таби?и сапасы б?рдей емес, сонды?тан б?л?нет?н пайдалы компоненттерд?? ба?асы да ?р т?рл?. К?птеген ?нд?р?стерде шик?зат рет?нде бас?а ?нд?р?стерд?? ?алды?арын немесе ?н?мдер?н ?олданады.

Жасалыну эволюциясына байланысты барлы? пайдалы ?азба магмалы?, жауынды? ж?не метаморфты? болып б?л?нед?. Оларды? Жер бет?нде орналасуында да белг?л? б?р за?дылы? бар. Б?р мекенде жина?ы к?йде табылатын пайдалы ?азбалар магмалы? болып есептел?нед?. Б?л руданы? магмадан ж?не одан б?л?нет?н ысты? су ?оспасынан ?алыптасатынын б?лд?ред?. Магма Жер ?ыртысына дей?н к?тер?л?п, ?атты к?йге ?згер?п отырады. Магманы? ?оз?алыс?а ену?, я?ни жер бет?не к?тер?лу? тектоникалы? ?оз?алыс ты? ?сер?нен болады. На?тыра? айтар болса?, Жер ?ыртысыны? ?р ?абатынан б?ркелк? к?тер?ле, Жер бет?не жа?ындайды.

Пайдалы ?азбаларды ?нд?р?п алуды? б?рнеше жолы бар. Б?р?нш?, ашы? т?рде руда табыл?ан мекенд? ал?ап?а айналдырып, ?азып алу. Б?л экономикалы? т?р?ыдан ?те ?немд? т?с?л болып келед?. Себеб? б?л жолмен ?азу?а салыстырмалы т?р?ыдан к?п техникалы? жабды?тар ?ажет болмайды. К?м?р ?азып алуда?ы шахта т?с?л? б?ршама к?п ?аржыны талап етед?. Сонды?тан к?м?рд?? ба?асы ?ымбаттау болып келед?. Ал м?найды алу т?с?л? де ?те ти?мд? ойластырыл?ан. Оны мамандар труба ар?ылы сорып Жер бет?не шы?арады. Одан б?лек, сораппен (насос) шы?ару жолы да ке? ?олданыс?а енген. Айта кетсек, пайдалы ?азбаларды ?нд?руде ?олданылатын ерекше ?д?с-т?с?лдер де бар. Оларды? б?р? геотехнологиялы? ?д?с деп аталады. Атал?ан ?д?с к?б?не руданы ?нд?руде ?олданылады.

Пайдалы ?азбалар?а деген с?раныс к?н ?ткен сайын артып келед?. Сонымен ?атар, минералды шик?заттар да к?ндел?кт? ?нерк?с?пте ти?мд? пайдаланылып жатыр. Дегенмен, пайдалы ?азбалар ?айта ?алпына келмейт?н шик?зат бол?анды?тан, оларды? тек ?ажет кез?нде ?ана ?нд?р?п ал?ан д?рыс болады.

Ол ?ш?н:

1. ?азып алу кез?нде ?азбаларды? шы?ынын азайту;
2. Барлы? компонентт? ?амтитын рудаларды ?ана ?азу?а р??сат ету;
3. Пайдалы ?азбаларды? жан-жа?ты ?олданыс?а ену?не жол беру;
4. Б?р жерден ?азып ала бермей, ?зге кен орындарын табу?а тырысу.

Осы жолдармен, пайдалы ?азбаларды? ?нд?р?лу к?лем?н алда?ы уа?ытта артуына емес, ти?мд? ?олдануына м?н беру керек. Себеб? шамадан тыс пайдалы ?азбаларды? ?нд?р?лу? Жерд?? тартылу к?ш?не де ?з ?сер?н бермей ?оймайды. Айта кетсек, Жер бет?ндег? ?лкен бол?ан кен орындар нег?з?нен солт?ст?к жартышарда орын тепкен. Демек, к?п ?тпей ек? полюст?? тепе-те?д?г?н са?тап т?р?ан Жерд?? салма?ы ?згеру? м?мк?н. Ал Жерд?? салма?ы ?згетер?н болса, гравитацияны? ауыт?ып кету? де ы?тимал.

• Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во ≪Наука≫, 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
• Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? жаратылыстану-математика ба?ытында?ы 10-сыныбына арнал?ан о?улы?.
• http://massaget.kz/okushyilarga/uy_tapsyirmasyi/22934/