М?са ?
араб. : ???? ‎
Ту?ан к?н?	Б. з. д. XV ?асыр
Ту?ан жер?	Ежелг? Мысыр
?айтыс бол?ан к?н?	Б. з. д. XIV ?асыр
?айтыс бол?ан жер?	Синай ш?л?
?ызмет?	Пай?амбар
?кес?	Имран
Анасы	Юхабед
Ж?байы	Саффура

М?са пай?амбар ( ивр. ?????? ?, Грекше : Mω?σ?? , Арабша : ????? ) ? Ибра?имд?к д?ндерд? тар?атушы пай?амбарларды? б?р?. ^[1] К?п ?алымдар М?саны шынайы бол?ан тарихи адам емес, а?ыз кей?пкер? деп ?арайды. ^{[2] [3] [4]}

Еврейлер Библиясы бойынша, оны Египет ханшайымы ??т?арып алып, асыра?ан екен, кей?н?рек ол Мысыр?а ??л болып ж?рген еврейлерд? ??т?арушы ж?не олар?а за? т?р?ызушы к?сем болады. Ол Тораны? (Т?уратты?) авторы. Ол ??дайды? 10 ?сиет за?ын еврейлерге т?с?ред?. Сондай-а? еврей д?н? бойынша оны "Еврейлерд?? ?стазы" (?????? ????????) деп д?р?птелед?. Иудаизмде ол аса ма?ызды пай?амбар, ал христиан ж?не ислам д?ндер?нде, Бахаи д?н?нде, бас?а да Ибра?имд?к д?ндерде ол ма?ызды пай?амбар.

М?са еврейлерд?? д?ни к?таптары бойынша израильд?ктер Египетте ??л болып, ?орлы? к?р?п жат?анда туылады. М?саны? еврей анасы Жокебед (Jochebed) еврей балаларды ?ырыу?а б?йры? бергенде ??пия туып, Н?л дариясына а?ызып ж?беред?. Баланы тауып ал?ан Египет ханшайымы оны ордада а?с?ек ет?п ?с?ред?. Б?р еврейд? сабап жат?ан ??л иес?н ?лт?р?п ?ой?ан М?са ?ызыл те??зден ?т?п Мидия?а ?ашып кетед?. Сонда ??дайды? пер?штелер? о?ан жанып т?р?ан тау болып к?р?н?п, оны? еврей екен?н айтып беред?. ^[5]

??дай М?саны? Египетке барып Израильд?ктерд? ??лды?тан ??т?аруын талап етед?. М?са ?з?н?? жатты? с?йлей алмайтынын айтады, ??дай о?ан ?н?с? Hаронны? (Aaron) с?йлесуш? болуына р??сат етед?. Он апаттан кей?н, М?са Израильд?ктерд? Египеттен алып шы?ып, ?ызыл те??зд? кес?п ?т?р?п, Синей тауына ?оныс тебед?. Синей тауыны? т?бес?нде ол ??даймен кездес?п, с?йлес?п, одан он ?сиетт? (the Ten Commandments) алады. Оны? хал?ы 40 жыл ??мда сандалады, сосын ??дай у?де еткен жер? Небо тауына (Mount Nebo) жет?п, сонда М?са ?лед?.

Ислам д?н?нде, М?са ??ранда е? к?п атал?ан т?л?а болып, ол т???ыш Шарикат за?дарын жасаушы пай?амбар рет?нде д?р?птелед?.

Еврейлер Иудаизм? М?саны? шамамен б.з.д. 1391?1271 жылдар аралы?ында жаса?анын айтады. ^{[6] [7]} Ал, James Ussher оны? б.з.д. 1571 туыл?анын айтады. ^{[8] [9] [10]}

Ибра?имд?к д?ндерд?? айтуынша [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ислам ма?алалар т?збег?н?? б?л?г? ??ранда?ы Ислам пай?амбарлары

Елш?лер мен пай?амбарлар

Адам ? ? Ыдырыс ? Н?х ? ? ??д ? ? Салы? ? Ибра?им ? ? Л?т ? Ысмайыл ? ? Ыс?а? ? Жа?ып ? ? Ж?с?п ? ?йюб ? Ш??айб ? ? М?са ? ? ?ар?н ? Зул-Кифл ? ? Д?у?т ? ? С?леймен ? ? ?лияс ? ?л-Йаса ? ? Ж?н?с ? З?к?рия ? ? Жа?ия ? Иса ? М?хаммед ? к   ?   т   ?   ?

Ибра?имд?к д?ндер бойынша, М?са Имранны? ?лы. Жа?ып Пай?амбарды? немерес? - Лауиден тарайды. Мысыр пер?ауыны (патшасы) Уалид ибну Мусхап заманында д?ниеге келген. Риуаятта Пер?ауын жаман т?с к?ред?. ≪Баитл Мухаддас жа?тан шы??ан ?рт Мысыр?а жет?п, Мысырды? к?лл? ?имараттарын, жерг?л?кт? ?ыбтиларды (халы?ты) ?ртеп, к?л ?ылып тастапты дейд?. Б?ра?, б?ни Исраил аман ?алыпты≫.

Пер?ауын ба?сы , балгер , си?ыршы , ж?лдызшыларды жинап т?с жорытады. ≪Б?ни Исраилден д?ниеге б?р ?л келед? екен, - депт? жорушы. - Мысыры? да, та?ы? да соны? ?олынан к?л-тал?ан болады екен. ?з??д? ел??мен б?рге мекен??нен ?уып шы?ып, д?н??д? ?згертед? екен. Ол ?л сен?? т?р? кез??де туады екен≫ . Пер?ауын Исраилден ту?ан ?лды т?гел ?лт?руге ?м?р етед?. Исраил ?ш?не ба?ылаушы ?ояды. Бала к?терет?н аналарды? б?р? ?м?рден бас тарта алмайды. ?ыздар т?р? ?алып жатады. Жазалаушылар ек? ?абат ?йелдерд? ?инап, т?с?к тастатады.

?лкендер ?л?п,жастар ?осылмай, елде еркек ??рып бара жатады. ?ыбтиды? а?са?алдары пер?ауын?а кел?п, ≪?улет ??ру?а айналды. Ауыр ж?мыс ?арттар?а ?алды. Т?рш?л?кт? к?м жал?астырады≫ , - деп арыз айтады. Пер?ауын енд? ?лдарды жыл аралатып ?лт?руге жарлы? шы?арады. Осылайша, ?лдарды ?лт?рмейт?н б?р жылы М?са туады. Жасырын к?тер?п, ту?ан ана Пер?ауыннан ?ор?ып, б?бег?н ма?та?а орап салып, санды?ты бек?тед? де Н?л дариясына а?ызып ?оя беред?. М?саны? ?пкес? санды??а ер?п, Н?лд? жа?алай беред?.

Санды? а?ып, Пер?ауын сарайыны? т?сына жеткенде оны су алу?а келген к??дер к?ред? де ?ш? тол?ан ?азына екен деп, аузын ашпастан Пер?ауыннын ?йел? ?сия?а алып келед?. Санды? ?ш?нен а? сазандай ?л шы?ады. ??д?рет ?сияны? мей?р?м?н ?л?а аударып, ем?рент?п ж?беред?.

Пер?ауын жендеттерге: ≪?лды ?лт?р??дер≫, - деп ?м?р етед?. ?сия ара т?сед?. С?йт?п, бала т?р? ?алады. ?сия енд? оны ем?зет?н ≪с?т ана≫ ?здетед?. К?мд? ?келсе де бала шырылдап, оны? емшег?н аузына алмайды. ?сия с?т ананы енд? ?з? ?здеп шы?ады. М?ны сырттай ба?ылап т?р?ан М?саны? ?пкес? ?асына келед? де ≪Мен б?р сен?мд? с?т ананы б?луш? ед?м≫, - дейд?.

≪Ша?ыр≫, - дейд? ?сия, - ≪егер бала оны? емшег?н емсе, сый-сияпат?а б?лейм?н≫. Ол - М?саны? ?з анасы ед?. Бала ем?рен?п емед?, ана мей?рлен?п ем?зед?. ?сия ?уанады. Сарайда т?рып, баланы ба?у?а б?йырады. С?т ана Сарайда т?руды ?олайсыз к?р?п, ?й?нде асырауды ?т?нед?. Тек, к?нде ?кел?п к?рсет?п т?ру шартымен баланы ?йге беред?. Емшектен шы??ан со? М?са Пер?ауын ?й?нде ер жетед?. Есейе келе Пер?ауынны? Исраилге ?стеген з?лымды?ынан т???лед?, ?р? б?реуге болысамын деп, о?ыстан адам ?лт?р?п алады да Мысырдан ?ашып, Медиян ?аласына кет?п ?алады. Медиянда Ш??айып Пай?амбар?а жалданып ?ой ба?ады. Жа?сы жалпы?а Пай?амбар ?ызыны? б?реу?н ?осады. 10 жылдан со? ?ожасынан р??сат с?рап, ?йел? екеу? Мысыр?а ?айтады. Жолда адасады, шаршап-шалды?ады. ?бден да?дар?ан с?тте Т?р тауы жа?тан жылтылдап от к?р?нед?. М?са со?ан жа?ында?анда ≪Ей, М?са, мен Алламын, Менен бас?а ??д?рет жо?. Ма?ан ?ибадат ?ыл≫ - деген дауыс ест?лед?. Б?л - М?са?а Пай?амбарлы? ?келген ?н ед?. Алла Та?ала М?саны Пер?ауын?а барып, оны ??дай?а ??лшылы??а ша?ыру?а м?ндеттейд?.

М?са ?з?не ж?рдемш? ет?п, туыс?аны ?арунды ?осып беруд?, о?ан да иман дарытуды ?т?нед?. ?йткен? М?садан г?р? ?арун с?зге шешен, ?р? тап?ыр ед?. Ол т?лект? ?абылдайды ж?не д?л осы жерде ек? т?рл? му?жиза беред?. Б?р? - тастай салса, айда?ар болып шы?а келет?н тая?ы (ол М?саны? ?ой ба??ан, к?н к?рген тая?ы болатын). Ек?нш?с? - ?олдарынан шашырайтын н?р ед?. Пер?ауын М?са Пай?амбарды? насихатын ты?дамады. Оны? м??жижасын ≪си?ырлы?≫ деп санады, ?з си?ыршылары мен б?секелест?рд?. Си?ыршылары М?саны? м??жизасын мойындап т?убе етт?. Пер?ауын оларды? ?ол-ая?тарын кес?п, креске байлап жазалады. Си?ыршылар сонда да бет?нен ?айтпай, Алланы мойындап к?з ж?мды.

З?лымды?ы бар?ан сайын ас?ын?ан Пер?ауын ?ауымына жаза рет?нде Алла Та?ала су апатын, шег?ртке, бит, ба?а апаттарын ж?бер?п, ескерту жасады. Пер?ауын апат келгенде Алла?а сыйынатын, имандылар?а со?ты?пайтын болып, апат ?ткен со? ?мытып кетет?нд? шы?арды. М?са оны т?зей алмайтын, Пай?амбар?а ол да маза бермейт?н бол?ан со? М?са?а Исраил ?ауымын алып, Мысырдан шы?ып кетуге ?м?р етт?. Балаларды ?оспа?анда, М?са (а.с.) 600 адамды алып, т?н ?ш?нде Мысырдан шы?ып кетт?. Пер?ауын ?апта?ан ?олмен (1 миллион 600 мы? десед?) со?ына т?с?п, та? ата ?ызыл те??з жа?асында ?уып жетед?. Алда - су, артта - жау. ?ауым ?ысыл?ан т?ста Алла ≪Тая?пен те??зд? ?р≫ дейд?. Тая?пен ?р?анда те??з ?а? б?л?н?п, то?тай ?алады. Исраилдер ?т?п кетед? де Пер?ауындарды те??з ?айта басып ?алады. Жан ал?ым?а келгенде пер?ауын бая?ыдай та?ы да ≪М?саны?, Исраил ?ауымыны? Алласына иман келт?рд?м≫ , - деп жалынады. ≪Алламен алысып-алысып, жан ал?ым?а келгендег? т?убе? ?абылданбайды≫ , - деп пер?ште оны су?а батырып ж?беред?.

М?са Пай?амбар Баитл М?хаддаска к?р?п, онда?ы ?айсанилер ?алды?ы Жабабилерд? ?уып тастама? болады. Б?ра?, Исраилдер ?ор?а?ты? жасап, со?ыс ашудан бас тартады. Осы керба?анды?ы ?ш?н Алла? Та?ала оларды ш?лге шы?арып, 40 жыл бойы ?а??ыртып ж?беред?. Баитл Мухаддас?а исраилдер 40 жылдан сол ?айта оралады. М?са Пай?амбар ж?з жастан асып, Синада ?айтыс болады. Оны? ес?м? ??ранда 136 жерде кездесед?. ^[11]

?арсы п?к?р [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Моисей (Муса) Еврей, Араб д?н?ндег? ?йг?л? пай?амбар рет?нде аты жи? айтыл?анымен, оны? ?м?рде бол?анына ?арсы п?к?рлер де бар. Оларды? нег?зг? ойжел?с? былай:

Моисей (Мозес,Моше) м?лдем ?м?рде болма?ан. Моисей к?не Мысыр ??дайлары аты Ра- Мосес,Тут-Мосес, (Рамзес ,Тутмос)сек?лд? ??дай атарын енш?леген. Еврейлерде м?ндай ат жо?. Бас?ы ек? ?р?пт? алып таста?ан. Сондай-а? сол М?саны? ??т?ару о?и?асы кезе??нде яхудейлер (еврей ) Мысырда болма?ан дейд? Египет зертеуш?лер?.

Ежелг? Египеттег? жазба деректер мен археологиялы? олжаларында М?са туралы еш?андай а?парат жо?, м?ны египтологтар раста?ан.

К?не Библия к?табында к?не Мысыр с?здер? кездесед?, оны Мысыр зереуш?лер? д?лелдеген. Егер Библия Элохимнан т?ссе, онда мысыр с?з?не м??таж болды ма деген с?ра? туады. Ислам д?н? бойынша да ??ранны? алдын?ы Тора?а (Таурат ) сену?? керек, сенбесе? к?н?хар боласын.

Моисей Мысыр жер?нен ?уыл?анда Синай жазы?ы, тауы ж?не ??м даласы ар?ылы к?шкен, ??м далада ?ыры? жыл т?р?ан деп келед?, д?н к?таптарда. Кей деректерде еврейлер ол кезде шамамен 500-600 мы? адам деп келед?. ?алымдар, археологтар, тарихшылар, д?н зертеуш?лер? м?ны м?мк?н емес, ?йткен? ?андайда б?р ?з ?алу керек ед? дейд?.

Та?ы Моесей туыл?ан кез?нде су?а а?ызып ж?бер?лген дел?нде, оны Пер?аун ?ызы ба?ып алады. Б?л а?ыз Шумер-Аккад патшасы Сарагонда бол?ан о?и?аны ?айталайды. Шумер ?аласы Урден(Урук) ?уыл?ан осы о?и?аны еврей д?ндарлары к?ш?р?п ал?ан болуы м?мк?н дейд?, зертеуш?лер.

Сарагон (Шаррукин) Шумер-Аккад патшасы, б.з.д 2316?2261 жж. аралы?ында Аккад ?улет?н?? нег?з?н ?алаушы.

Саргонны? о?и?алары клинопись (сына) жазуларында са?тал?ан,оны? шы??ан жер? кей?нг? шы?ыс семитт?к айма?. Сарагон туралы Шумер т?л?нде жазыл?ан сына жазбасы Лондонда?ы Британ м?ражайында са?тал?ан, Саргонны? д?ниеге келу? ж?не Киш патшасы Ур-Забабамен бол?ан жанжалы айтылады. Еск? Вавилон кезе?? Париж Лувр м?ражайларында са?тал?ан. Саргоны? же??мпаз стеласын к?птеген зерттеуш?лер осы патшаны? портретт?к бейнес? рет?нде таны?ан.

А?ыз бойынша, Саргон кедей, ж?пыны к?шпел? тумасы болып, анасы ??пия т?рде баланы д?ниеге ?кел?п, оны ?амыс ж?ш?кке салып, эфрат ?зен?не а?ызып ж?берген. ?зен жа?асында корзинканы ?амыс ?стап ?алып, Шумер патшасыны? ?йел? тауып алып асырап ал?ан.

Иракты? (к?не ?аласы) Ниневиден шы??ан Саргон маскасы е? танымал образ. Оны Британ м?ражайыны? Ниневидег? Иштар ?ибадатханасында?ы экспедициясы ?азба ж?мыстар кез?нде аш?ан. Ол шамамен Б.з.д. 23 - 22 ?асырлар?а жатады. Саргонны? маскасы деген атауды артефактт? аш?ан британды? археологтар берген. Артефакт Ба?дад музей?нде са?талуда, б?ра? А?Ш шабуылынан кей?н Иракта к?п артефакт?лер ?рлан?аны м?л?м.

Енд? осы айтыл?андарды т?пс?рлейт?н болса?, Библияда?ы ж?не Ислам д?н?ндег? М?са ?м?р? жай а?ыз болуы м?мк?н. Ол б?лк?м М?са заманынан ?лде?айда б?рын ?м?р с?рген Саргон о?и?асыны? ?айталануы болуы м?мк?н. Деректер бойынша М?са шамамен 3600-3800 жыл б?рын ?м?р с?рген. Ал Сарагон о?и?асы 4500-4700 жыл б?рын бол?ан.

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1. ↑ Miller II Robert D. Illuminating Moses: A History of Reception from Exodus to the Renaissance  ? BRILL. ? P. 21. ? ISBN 978-90-04-25854-9 .
2. ↑ Miller II Robert D. Illuminating Moses: A History of Reception from Exodus to the Renaissance  ? BRILL. ? P. 21. ? ISBN 978-90-04-25854-9 .
3. ↑ William G. Dever What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It?: What Archeology Can Tell Us About the Reality of Ancient Israel  ? Wm. B. Eerdmans Publishing, 2001. ? P. 99. ? ISBN 978-0-8028-2126-3 .
4. ↑ Avraham Faust Israel's Exodus in Transdisciplinary Perspective: Text, Archaeology, Culture, and Geoscience  ? Springer, 2015. ? P. 476. ? ISBN 978-3-319-04768-3 .
5. ↑ Douglas K. Stuart Exodus: An Exegetical and Theological Exposition of Holy Scripture ? B&H Publishing Group, 2006. ? P. 110?13.
6. ↑ Seder Olam Rabbah, November 2012
7. ↑ Jerome gives 1592 BCE,Jerome's Chronicon (4th century) gives 1592 for the birth of Moses and James Ussher 1571 BCE as his birth year.
8. ↑ The 17th-century Ussher chronology calculates 1571 BC ( Annals of the World , 1658 paragraph 164)
9. ↑ Saint Augustine of Hippo records the names of the kings when Moses was born in the City of God (book) :

   • "When Saphrus reigned as the fourteenth king of Assyria, and Orthopolis as the twelfth of Sicyon, and Criasus as the fifth of Argos, Moses was born in Egypt,..." St Augustine of Hippo. The City of God. Book XVIII. Chapter 8 - Who Were Kings When Moses Was Born, And What Gods Began To Be Worshipped Then.

10. ↑ Orthopolis reigned as the 12th King of Sicyon for 63 years, from 1596?1533; and Criasus reigned as the 5th King of Argos for 54 years, from 1637?1583. http://cgca.net/coglinks/wcglit/hh_cmpndm1.txt Compendium of World History, The Faculty of the Ambassador College, Graduate School of Theology, 1962, 1967
11. ↑ Ислам. Энциклопедиялы? аны?тамалы?. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1