Татар-мо??ол тайпаларыны? саяси жа?ынан басын б?р?кт?р?п, мо??ол феодалды? мемлекет?н?? нег?з?н салушы Темуж?н болды. Ол 1155 ж. ?р? ноян Есугей батыр отбасында ту?ан.

Темуж?н ер жете келе ?ол астына мо??олдарды? барлы? тайпаларын б?р?кт?ред?. 1206 ж. к?ктемде Онан ?зен? жа?асында Темуж?нд? жа?таушы мо??ол а?с?йектер?н?? ??рылтайы болып оны Шы??ыс хан деген атпен мо??олдарды? ?м?рш?с? ет?п жариялайды. Шы??ыс хан ?скери-?йымдастыру принцип?н мемлекетт?к ??рылысты? нег?з? ет?п алады. Елд?? б?к?л жер? мен хал?ы он ?анат (барун?ар), сол ?анат (жо??ар) ж?не орталы? (гол) атты ?ш ?скери ?к?мш?л?к округке б?л?п, ?рб?р округте он мы? адамнан т?ратын б?рнеше т?мгелер (т?мендер) болды. Олар ?з кезег?нде ≪мы?ды?≫, ≪ж?зд?к≫, ≪онды?тан≫ т?рды.

1207 ? 1208 жж. ?ысында Шы??ыс ханны? ?лкен баласы Жошы Енесей ?ыр?ыздарын ж?не С?б?рд?? о?т?ст?г?ндег? бас?а да ≪орман халы?тарын≫ ба?ындырды. 1208 - 120 9 жж. Шы??ыс хан ?скерлер? т?т?иылдан шабуыл жасап, танп?тты? Си ся мемлекет?н к?йретт?. Шы??ыс ханны? ?ахарынан сескенген ?аз?рг? Шы?ыс Т?рк?стан айма?ында?ы ?й?ырлар мо??олдар?а ?з ерк?мен бер?лд?. 1211 ж. Шы??ыс хан ?олы Солт?ст?к ?ытай?а бет алды. 1215 ж. олар сол кезде Цзинь мемлекет?н?? астанасы бол?ан Чжундуды ( Бейж??д? ) ба?ындырды.

?ытайда мо??олдар со?ыс ?с?н?? сол заманда?ы жо?ар?ы техникасымен танысты. ?ытайдан к?птеген ?ару-жара?, ?амал б?затын машиналарын, оны пайдалана б?лет?н адамдарды ал?ан Шы??ыс хан жауынгерл?к дайынды?ын к?шейте берд?.

С?йт?п, ол Шы?ыс Еуропа мен Алды??ы Азия?а жол ашатын Орта Азия мен ?аза?станды жаулап алу?а дайындалды. Б?л ?ш?н ол м?сылман к?пестер?нен, бос?ындардан м?л?мет жинады.

Сурет:Mongols1300.gif

Мо??ол шап?ыншылы?ы

Шы??ыс хан ?аза?стан мен Орта Азия?а жоры?ты Жет?су ар?ылы ж?рг?збекш? болды. ?з басыны? жауы бол?ан найманны? ханы К?шл?к ханды тал?андап, бай ?алалары бар Жет?суды ?з?не ?арату ?ш?н о?ан Жебе ноян баста?ан ?скер ж?берд?. Жет?суды Шы??ыс хан к?п ?арсылы?сыз басып алды. Оны ба?ындыр?аннан кей?н Шы??ыс ханны? М?уереннахр?а , сол кезде Орта Азияны билеп отыр?ан Хорезм мемлекет?не ?арсы жол ашылды. 150 мы? адамды? ?ол Орта Азияны ба?ындыру?а аттанды. мо??олдар Отырар?а таяп келгенде мо??олдарды? басшысы Ша?атай мен ?гедей бастапан б?рнеше т?менд? ?аланы ?оршау ?ш?н ?алдырып, ?скерлерд?? Жошы бастапан бас?а та?ы б?р шо?ыры Сыр бойымен т?мен ба?ыттады. ?ш?нш? шо?ыр?а Сырдарияны? жо?ар?ы а?ысы бойында?ы ?алаларды ба?ындыру м?ндет?н ж?ктед?. Шы??ыс хан ?лы Т?лемен б?рге ?скер?мен Б?хар?а беттед?. Хорезм шахы М?хаммед мо??олдар?а ?арсы т?ру?а дайын емес ед?. Ол ?скери к?штерд? ?р ?ала?а б?л?п ?стап отырды. М?ны? ?з? Шы??ыс хан?а ?алаларда т?р?ан ша?ын шо?ырды о?ай ??ртып ж?беруге м?мк?нд?к берд?.

1219 ж. к?з?нде Шы??ыс хан зор армияны Жет?су ар?ылы М?уереннахр?а аттандырды. О?т?ст?к ?аза?стан хал?ы ?атты ?арсылы? к?рсетт?. Мысалы Отырар 6 ай бойы ( 1219 ж. ?ырк?йек ? 1220 ж. а?паны ) ?арсыласты. Алайда ?скер басыларыны? б?р? ?араджа т?н ?ш?нде ?а?паны ашып ж?бер?п, мо??олдар?а ?т?п кетт?. ?скер осы ?а?па ар?ылы ?ала?а к?р?п, оны тал?андады. С?йт?п Отырар ?амалын жермен-жексен еткен Ша?атай мен ?гедей бастапан ?скер Шы??ыс хан?а ?осылды. Б?л кезде Шы??ыс хан Б?хара мен Самар?анд арасында?ы жолда болатын Сы?ана? ?аласы да, ашнас та ерл?кпен ?ор?анды. 1220 ж. 4 с?у?рде мо??олдар Жентт? алды. Сыр бойында?ы ?алаларды же?геннен кей?н Шы??ыс ?скерлер? Орта Азияны? ?ш?не к?рд?. Халы? ерл?кпен ?ор?анды. Б?хар, Самар?анд , ?рген?ш ?лкен ?арсылы?пен алынды. 1219 ? 1221 жж. Шы??ыс хан ?скер? Орта Азияны ойрандады. 1221 ж. к?ктем?нен бастап со?ыс хорасан, Ау?анстан ж?не Солт?ст?к ?нд?стан мемлекеттер?н?? жер?не ауысты.

мо??ол ?скерлер?ны? басшылары Жебе мен С?бедей нояндар бас?ар?ан 30 мы?ды? жаса? Солт?ст?к Иранды басып алды. 1222 жылы Кавказ?а к?рд?. Мо??олдар аландарды, ?ыпша?тарды, ?алка ?зен?нде орны??ан орыстарды же?д?. Олар орыс жер?н?? о?т?ст?к айма?ын ойрандап, Дешт?-?ыпша? даласы ар?ылы 1224 жылы Шы??ыс ханны? Ерт?стег? ордасына ?айтып оралды.

Сонымен, 1219 ? 1224 жж. шап?ыншылы? салдарынан ?аза?стан мен Орта Азия Шы??ыс империясыны? ?ол астына к?рд?. Шы??ыс жаулап алын?ан жерлерд? балаларына б?л?п берд?. Шы??ыс хан Ерт?стен Орал тауларына дей?нг?, онан батыс?а ?арай ≪мо??ол атыны? т?я?ы тиет?н жер≫, о?т?ст?кке ?арай Каспий мен Арал те??з?не дей?нг? жерд? ?лкен ?лы Жошыны? бил?г?не берд?. Орта Азияда?ы иел?ктер?нен Жошы ?лысына ? Амуды? т?менг? жа?ында?ы аудандар (Солт?ст?к Хорезм) мен Сырдария к?рд?. Жошыны? ордасы Ерт?с ал?абында болды.

Шы??ыс ханны? ек?нш? баласы Ша?атайды? ?лес?не М?уереннахр , Жет?су мен ?аш?ар к?рд?. Оны? ордасы ?ле ал?абында болды.

?ш?нш? баласы ?гедейге Батыс Мо??олия мен Тарба?атай жер? ?арады. Оны? ордасы ?аз?рг? Ш?уешек ?аласы ма?ы.

К?ш? ?лы Т?ле , Шы??ыс хан ж?рты Мо??олияны иеленд?.

Сонымен ?аза?стан жер? мо??олды? ?ш ?лысыны? ??рамына: ?лкен (далалы?) б?л?г? ? Жошы ?лысыны? , О?т?ст?к ж?не о?т?ст?к-шы?ыс ?аза?стан ? Ша?атай ?лысыны? , Жет?суды? солт?ст?к-шы?ыс б?л?г? ?гедей ?лысыны? ??рамына к?рд?.

1227 ж. Шы??ыс хан ?айтыс болды. Ол ?лгеннен кей?н 1235 ж. ?ара?орымда ?ткен мо??ол а?с?йектер?н?? ??рылтай жиналысы Шы?ыс Еуропа?а жа?а жоры? жасау?а шеш?м ?абылдады. Оны Жошыны? ?лы Бату бас?аратын болды. Бату хан ?скер? ер?кс?з тайпалар ?к?лдер?нен ??ралды. Бас?ару ?ызметтер?н мо??ол феодалдары иеленд?. Бату хан ?скер? 1236 жылы Камада?ы Б?л?арды , Мордваларды тал?андап, 1237-1240 жж. орыс жерлер?не келд?. Рязань, М?скеу, Владимир т?б?нде к?шт? шай?астар болды.

1239 ж. басында мо??олдар Ед?л ?зен?н?? ту сыртынан орыс жер?не ек?нш? жоры??а аттанды. 1240 ж. к?зде Киев алынды. мо??олдар Польша, Венгрия, Чехияны талады. Енд? мо??ол жер? батыста -Днестрге, шы?ыста Ерт?ске, о?т?ст?кте Солт?ст?к Кавказ?а дей?н жетт?. Бату хан иел?ктер? ??рамына о?т?ст?к-шы?ыста Солт?ст?к хорезм мен Сырды? т?мен жа?ында?ы жерлер енд?. Орыс к?н?зды?тары да Бату хан?а т?уелд? бодан болды.

Осындай аса зор мемлекет шы?ыс деректемелер?нде К?к Орда , орыс жылнамаларында Алтын Орда деп атанды. Ал?ашында Алтын Орда Мо??олия империясына оны? б?р ?лысы рет?нде енген ед?, ал 15 ?. 1460 жж. кей?н ол дербес ел болып б?л?нд?. Алтын Орда хал?ы этникалы? жа?ынан б?ркелк? бол?ан жо?. Отыры?шы айма?тарда Ед?л б?л?арлары, ?ала ?ыпша?тары, орыстар, армяндар, ежелг? хазарлар, хорезмд?ктер т?рды. Ал далалы? айма?ында ?ыпша?, найман, ?о?ырат т.б. мекендед?. Дешт?-?ыпша? пен Ед?л бойына ?оныс аудар?ан мо??олдар жерг?л?кт? халы?пен с???с?п кетт?. Алтын Орданы? орталы? айма?ы ? Ед?л бойы ( Сарытаудан (?аз?рг? Саратов) Аштарахан?а дей?н) астанасы Берке сарайы немесе Сарай-?л-Жадид немесе Сарай-Ж?к ), нег?зг? ?скери к?ш? ? ?ыпша?тар.

Алтын Орда ?з?н билеген хандары:

• Бату хан 1241 ? 1256 ;
• Берке ? 1257 ? 1266 ;
• М??ке-Тем?р ? 1266 ? 1280 ;
• Т?де-М??ке ? 1280 ? 1287 ;
• Т?ле-Б??а ? 1287 ? 1291 жж,
• То?а хан ? 1291 ? 1312 жж;
• ?збек хан ? 1312 ? 1342 ;
• Ж?н?бек хан ? 1343 ? 1357 жж. к?шейе т?ст?.

Егер Жошы мен Бату хан Мо??олияда?ы ?лы хан?а ба?ынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары ?здер?н т?уелс?зб?з деп есептед?. Батыс Еуропамен , Мысырмен , Анадолымен , ?нд?станмен , ?ытаймен сауда ж?рг?зд?. Ислам д?н? ?збек хан т?сында ?стем д?нге айналды. Мемлекет ??рылысы ?скери нег?зде болды, шет айма?тарда ?скери ?к?мш?л?к билед?. ?арулы к?штер о? ?ол, сол ?ол?а б?л?н?п, оларды ханзада ? о?ландар, т?мен басы, мы? басы, ж?з басы, он басы бас?арды. ?ала мен ба?ынышты айма?ты ?стау ?ш?н дару?абектер, бас?а?тар та?айындалды.

Алтын Орда ?ш?нде азатты? к?рестер де, феодалдарды? ?зара к?рес? де к?шейд?. 1238 ж. Б??арда ?ол?нерш? Махм?д Тараби баста?ан к?тер?л?с болды. 10 мы? мо??ол жауынгер? ?лт?р?лд?. Б?ра? осы ?рыста Махм?д Тараби де ?аза тапты. мо??олдар к?тер?л?ст? басып тастады. 1240 ? 1241 жж, 1270 ж. Кама бул?арлары к?тер?лд?. Б?л Алтын Орданы ?лс?ретт?. 1250 ж. ?лы Новгородта , 1262 ж. Ростовта , Суздальда]], Ярославльде бол?ан к?тер?л?стен Алтын Орда ?ргес? шай?алды.

1377 ж. М?скеуд?? ?лы кн?зы Дмитрий мен Суздаль-Нижегород кн?зыны? ?скерлер? ?азан?а жоры? жасады. Рязань кн?зды?ына шабуыл жаса?ан татарларды 1378 ж. орыстар Вожа ?зен? бойында (Оканы? о? саласы) тал?андады.

1380 ж. Алтын Орда нояны Мамай ?лкен ?скер к?ш?мен орыстар?а ?арсы шабуыл?а шы?ты. Орыс кн?зды?тарыны? б?р?ккен к?штер? Непрядва (Донны? о? сапасы) ?зен? жа?асында, Куликово даласы деп аталатын жерде 1380 ж. 8 ?ырк?йекте Мамай ?скер?н?? тас-тал?анын шы?арды. Б?л Алтын Орданы? ??лауын тездетт?.

Оны? ?ст?не 14 ?. со?ында, я?ни 1391 ж?не 1395 жылдары А?са? Тем?р Алтын Орда?а бас к?тертпей ек? рет со??ы берд?. Осыдан кей?н ел ыдырай бастады. 15 ?. басында То?тамыс ханмен Ед?ге бид?? ?зара таласы Алтын Орданы ?зара ?ажытты. 15 ?. 1 жартысында онан б?л?арлар, ?азан мен ?ырым б?л?н?п шы?ты. 1480 жылы орыс кн?зды?тары мо??олдардан толы? т?уелс?зд?к алды. Сол шамада ?азан, ?ырым, Аштархан (Но?ай), ?аза?, С?б?р ханды?тары ??рылды.

мо??ол шап?ыншылы?ы кез?нде мо??олдарды? жа?а жерлерге ?оныс аудар?андары да болды. Батыс, солт?ст?к ?аза?стан?а олар келд?. Б?раз уа?ыттан кей?н мо??олдар т?рк? т?лдес халы?пен с???с?п кетт?. мо??олдар жаулап ал?ан елдер?н у?к?лдер-дару?ашылар, мен там?ашылар ар?ылы бас?арды. мо??ол шонжарлары жерг?л?кт? т?лде с?йлей бастады. Ежелг? д?ст?р бойынша тек Шы??ыс ?рпа?ы ≪алтын ру≫ ( т?ре ) ?к?л? ?ана хан бола алатын ед?. Шы??ыс ?улет?нен тара?ан с?лтандар Алтын Орда ??лап, жа?а мемлекеттер ??рыл?аннан кей?н де халы??а бил?к ж?рг?зу ???ын са?тап ?алды.

?аза?стан жер?не мо??олдар Шы??ыс ханны? ???ы? нормаларын ≪ ?лы жаса?≫ енг?зд?. Ол бойынша жерг?л?кт? халы? со?ыс?а ?атысу ?ш?н ?рб?р 10 ?йден б?р жауынгер беруге ти?с ед?. К?шпел? малшылар копчур деп аталатын салы? т?лед?. Оны? м?лшер? ж?з бас малдан б?р бас мал беру. Ег?нш?лерден де асты?тай салы? алынды. ?рб?р 10 тугар (т?т?н) ег?стен ?азына пайдасына б?р тугарды? ?н?м?, кейб?р жерлерде харадж (жер салы?ы) алынды.