|
| Жай затты? сырт?ы бейнес?
|
|---|
|
м?лд?р (алмаз) немесе к??г?рт ?ара (графит)
 Графит (сол жа?та) ж?не алмаз( о? жа?та), к?м?ртект?? ек? аллотропы
|
| Атом ?асиет?
|
|---|
| Атауы, символ, н?м?р?
|
К?м?ртег?, 6
|
|---|
| Топ тип?
|
Бас?а
бейметалдар
|
|---|
| Топ
,
период
, блок
|
14, 2, p
|
|---|
Атомды? масса
(
молярлы? масса
)
|
(12,0096; 12,0116)
м. а. б.
(
г
/
моль
)
|
|---|
| Электронды? конфигурация
|
[He] 2s
2
2p
2
|
|---|
| ?абы?шалар
бойынша
электрондар
|
2, 4
|
|---|
| Атом радиусы
|
70
пм
|
|---|
| Химиялы? ?асиеттер?
|
|---|
| Ковалентт? радиус
|
77,0
пм
|
|---|
| Ван-дер-Ваальс радиусы
|
170 пм
пм
|
|---|
| Ион радиусы
|
16 (+4e) 260 (-4e)
пм
|
|---|
| Электртер?ст?л?г?
|
2,55 (Полинг шкаласы)
|
|---|
| Тоты?у д?режелер?
|
4
, 3
[1]
, 2, 1
[2]
,
0
,
-1
,
-2
,
-3
,
-4
[3]
|
|---|
| Иондалу энергиясы
|
1-ш?: 1085,7 (11,25)
кДж
/
моль
(
эВ
)
2-ш?: 2352.6
кДж
/
моль
(
эВ
)
3-ш?: 4620.5
кДж
/
моль
(
эВ
)
|
|---|
| Жай затты? термодинамикалы? ?асиеттер?
|
|---|
| Ты?ызды?
(
?.ж.
)
|
2,25 (графит) г/см³
|
|---|
| Сыни межел?
|
4600
[4]
К
, 10,8
[4]
МПа
|
|---|
| Молярлы? жылусыйымдылы?
|
8,54 (графит) Дж/(K·моль)
|
|---|
| Молярлы? к?лем
|
5,3
см
³/
моль
|
|---|
| Жай затты? кристаллды? торы
|
|---|
| Тор ??рылымы
|
алтыб?рышты (графит/графен), кубты? (алмаз)
|
|---|
| Тор параметрлер?
|
a=2,46; c=6,71 (графит); а=3,567 (алмаз)
A
|
|---|
| c/a ?атынас
|
2,73 (графит)
|
|---|
| Дебай температурасы
|
1860 (алмаз)
K
|
|---|
| Бас?а да ?асиеттер?
|
|---|
| Жылу?тк?зг?шт?к
|
(300 K) 1,59 Вт/(м·К)
|
|---|
К?м?ртег?
С
К?м?ртег?
(
лат
.
carboneum
;
С
) ? С ?рп?мен белг?ленген ж?не 6 атомды? н?м?р? бар химиялы? элемент.
К?м?ртек адамзат?а
к?м?р
, к?йе т?р?нде ерте
заманнан
белг?л?.
1780 жылы
А.Лавуазье к?м?ртект??
таби?атын
зерттед?. О?ан латынша ≪карбонеум≫ к?м?р деген атау
1827 жылы
бер?лд?.
Б?л жер ?ыртысыны? 0,84%-ын ж?не атмосфераны? 0,031%-ын ??райды.К?м?ртег?н?? жал?ыз элемент к?й? де,бас?а затпен ?осыл?ан к?й? де пайдалы болып табылады.
Гау?ар
,
графит
ж?не
к?м?р
к?м?ртег?н?? элементт? т?рлер?не жатады. К?м?ртег?
литосферада
минерал карбонаттары рет?нде де кездесед?.
[5]
К?м?ртек II период, IV топты? нег?зг?
топшасыны?
элемент?, ретт?к н?м?р? 6. Оны?
ядросында
6
протон
мен 6
нейтроны
бар,
электрондары
да алтау. Олар ек?
?абат?а
былай б?л?н?п орналасады: 1s
2
2s
2
2р
2
(к?м?ртект?? электронды?
формуласы
)
Органикалы? химия
к?м?ртект?? ?осылыстарын зерттейт?н бол?анды?тан, б?л
элементт?
толы?ыра? ?арастырайы?.
К?м?ртек
химиялы? элементтерд?? периодты?
ж?йес?н??
6-элемент?.
Aтом ядросында
6 протоны, 6 нейтроны ж?не энергетикалы?
де?гейлер?нде
6 электроны бар. Олар ек? энергетикалы? де?гейге б?л?н?п орналас?ан: 2е,
К?м?ртек
химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес?н?? ек?нш? периодында орналас?ан. Егер периодта?ы к?рш? т?р?ан
элементтерд?
салыстырса?, оларды? б?р?н?? б?р?нш? де?гейлер? б?рдей, ек? электроны бар (1s
2
), ал сырт?ы де?гейлер?ндег?
электрон
сандары ядро зарядыны? артуына байланысты ?р т?рл?.
Гибридтенуге к?м?ртек атомыны? т?рт орбитал? (б?р s ж?не ?ш р) ?атысады.
К?м?ртек
атомы ?ш т?рл? болып: sp
3
,sp
2
,sp гибридтенед?.
sp
3
гибридтену. Химиялы? байланыс т?з?лгенде, к?м?ртек атомыны? барлы? электрон б?лттары (б?р s пен ?ш р) араласып, б?р?г?п п?ш?ндер? б?рдей,
симметриялы
емес к?лемд?к сег?з т?р?зд? т?рт sp
3
- орбитальдар т?зед?. sp
3
гибридтенген орбитальдарды? электрон б?лттары осьтер?н?? арасында?ы б?рыш 109° 28' болып, б?р- б?р?нен м?мк?нд?г?нше алша?тап, ке??ст?кте
тетраэдрд??
т?бес?не ба?ытталып орналасады.
sp
2
- гибридтену. Б?л
жа?дайда
гибридтенуге б?р s- ж?не ек? р- орбитальдар (барлы?ы ?ш орбиталь) ?атысады. К?м?ртек атомыны? б?р р-орбитал? гибридтенуге ?атыспайды. Гибридтену н?тижес?нде ?ш sp
2
-гибридтенген орбитальдар т?з?лед?. Б?л орбитальдарды? бас?а к?рш?
атомдармен
жазы?ты?та т?зет?н ?ш байланысыны? арасында?ы б?рыш 120° шамасында болады.
sp - гибридтену. Егер гибридтенуге б?р s-ж?не б?р р- орбиталь ?атысса, онда ек? sp-гибридтенген орбитальдар т?з?лед? де, ек?р-орбитальдар гибридтенбей, таза к?й?нде калады. sp-гибридтенген
б?лттар
т?зет?н химиялы? байланыстар т?зу сызы? бойымен ба?ытталып, арасында?ы
б?рыш
180° болады.
К?м?ртек атомыны?
?асиеттер?
, гибридтенген орбитальдарды? ба?ытталуы, я?ни молекуланы? ке??ст?к п?ш?н? гибридтену тип?не
байланысты
.
?р т?рл? гибридтенген
к?йде
(sp
3
, sp
2
, sp) болу ?аб?лет? к?м?ртек атомыны? дара, ?ос, ?ш
байланыс
т?зу?не м?мк?нд?к беред?.
[6]
К?м?ртек бос к?й?нде
алмаз
,
графит
,
карбин
деп аталатын аллотропиялы? к?йлер?нде кездесед?. Таби?и
?осылыстары
карбонаттар (СаСО
3
? MgCО
3
-
доломит
, СаСО
3
-
м?рм?р
, MgCО
3
-
магнезит
). Байланыс?ан к?йде к?м?рде, м?найда,
таби?и газдарда
кездесед?. Бос к?й?нде к?м?ртек улы емес, ал оны? ?осылыстары CO - и?с газы, ССl
4
- т?рт хлорлы к?м?ртек, CS
3
?
к?к?ртт?
к?м?ртек улы заттар.
Аллотропиялы? т?резгер?стер?
кристалды?
торларыны? ?р т?рл?л?г?мен сипатталады.
Аллотропия
деген?м?з? химиялы? ?асиеттер? б?рдей, алайда физикалы? ?асиеттер? ?р т?рл?, т?р? де ?р?илы элементт?? ?асиет?. К?м?ртег?нде аллотропия ?асиет? бар. К?м?ртег?н?? ?р т?рл? т?рлер? к?м?ртег? аллотроптары деп аталады.Олар не кристалдар, не аморфтар болуы м?мк?н. Гау?ар мен графит кристалл аллотроптар?а жатса, к?м?р, кокс, а?аш к?м?р, ?ара к?йе, к?м?ртег? газы ж?не м?най коксы аморфты аллотроптар?а жатады.
К?м?ртег? ?осылыстар
?к?м?ртег?ден жасал?ан химиялы? ?осылыстар. Кейб?р к?м?ртег? ?осылыстары т?р? а?залар ?сер?мен таби?и т?рде пайда болса, кейб?реулер? жасанды т?рде жасалады.К?птеген к?м?ртег? ?осылыстарында к?м?ртег? атомдары б?р?б?р?не са?иналар немесе шынжырлар ар?ылы байланысады.
К?м?ртег? ?осылыстары к?ндел?кт? ?м?рде ?р т?рл? к?делерге жарайды. Крахмал, ?ант, мацлар, витаминдер ж?не протеиндер сек?лд? т?рл? тама? ?н?дер? к?м?ртег? ?осылыстарынан т?рады. ?а?аз, сабын, косметика, май, сырлар ж?не ма?та мата, ж?н мата, ж?бек ,зы?ыр, вискоза ж?не нейлон сек?лд? то?ыма ?нд?р?с заттарыны? ??рамында да к?м?ртег? ?осылыстары кездесед?. К?м?ртег? ?осылыстары а?аш, к?м?р, алкоголь ж?не жанармай сек?лд? жа?армайларды? да ??рамында болады.К?м?ртег? ?осылыстарын пайдаланатын бас?а заттар?а д?р?лер мен заласыздандыру ??ралдары, бояулар, ?т?р сулар, улы заттар, жарыл?ыш заттар мен газдар жатады.
Алмаз
е? ?атты
зат
,
графит
май
т?р?зд? жылтыр с?р т?ст? ж?мса? зат. Графит 2000°С-да, т?менг?
?ысымда
карбинге
айналады. Жа?адан алын?ан фуллерен деген т?р? де бар, ол
футбол
добы сия?ты
??рылысты
болады. К?м?ртект?? б?л т?р
?згер?стер?не
аморфты к?м?ртект? ?осу?а болады. Оны
а?аш
к?м?р?н, тас к?м?рд? ауа ?атысынсыз ??р?а? айдау ар?ылы алады. Сонда алын?ан к?м?рде ?з бет?не газдарды, с?йы?тарды с???рет?н
?асиет
(адсорбция)
пайда
болады.
К?м?ртек а?ашты
ауасыз
ыдырату ар?ылы,
органикалы? заттарды?
к?м?рлену?
н?тижес?нде
т?з?лед?.
К?м?ртек к?птеген жай заттармен о?ай ?рекеттесед?.
1) Жану
реакциясы
:
- a) 2С + О
2
= 2СО
- ?) С + О
2
= CO
2
2)
Хлормен
?рекеттескенде к?м?ртек тек
жары?
с?улес?н??
?сер?нен т?рт хлорлы к?м?ртек т?з?лед?:
- С + 2Cl
2
= CCl
4
(ба?алы ер?тк?ш)
?рт
с?нд?руде ?олданылады.
3)
Металдармен
?рекеттес?л
карбидтер
т?зед?:
- 2С + Са = СаС
2
(б?дан
ацетилен
алынады)
4)
К?к?ртпен
к?к?ртт? к?м?ртек т?зед?:
- С + 2S = CS
2
(ер?тк?ш)
5) Сутекпен ?рекеттескенде
метан
т?з?лед?:
- С + 2Н
2
→СН
4
(отын - ол таби?и газды? нег?зг?
??рам
бел?г?)
К?м?ртект??
к?рдел? заттармен
?рекеттесу?:
1) Сумен ?рекеттескенде газдар коспасы (су газы) б?л?нед?:
- С + Н
2
О = CO + Н
2
(су газы - ба?алы
отын
)
Алын?ан газдарды? екеу? жан?ыш бол?анды?тан
жылу
к?б?рек бел?нед?. Сонды?тан к?м?рд? жа??анда сулау ?ажет.
2) Концентрл? к?к?рт ж?не
азот ?ыш?ылдарымен
?рекеттескенде тоты?ады:
- С + 4HNО
3
(конц)=СО
2
+4NO
2
+2Н
2
O
3) С+ 2H
2
SО
4
(конц) = СО
2
+2SO
2
+2Н
2
O
Алмаз
- б?р?ылар жасау ?ш?н, ?ырлан?ан алмаздан
бриллиант
,
?шекейл?
зат ?з?рленед?.
Графит
- металды бал?ыту ?ш?н, ?арындаштар, тоттанудан ?ор?ау, майлау ?ш?н ж?не атомдарды? ыдырауы ?ш?н нейтрондарды баяулататын модератор рет?нде ?олданылады.
Кокс
(C) тоты?сыздандыр?ыш рет?нде металл ?нд?руде.
Активтелген к?м?рд?? адсорбциялы? ?асиет?
медицинада
ж?не газт?т?ыштар (
противогаз
) ?з?рлеуде ?олданылады.
[7]
- ↑
Fourier Transform Spectroscopy of the System of CP
(а?ыл.)
.
Басты дерекк?з?нен
м?ра?аттал?ан
16 а?пан 2008.
(?олжетпейт?н с?лтеме)
Тексер?лд?, 6 желто?сан 2007.
- ↑
Fourier Transform Spectroscopy of the Electronic Transition of the Jet-Cooled CCI Free Radical
(а?ыл.)
.
Басты дерекк?з?нен
м?ра?аттал?ан
16 а?пан 2008.
(?олжетпейт?н с?лтеме)
Тексер?лд?, 6 желто?сан 2007.
- ↑
Carbon: Binary compounds
(а?ыл.)
.
Тексер?лд?, 6 желто?сан 2007.
- ↑
a
b
Savvatimskiy, A (2005). "Measurements of the melting point of graphite and the properties of liquid carbon (a review for 1963?2003)".
Carbon
.
43
(6): 1115?1142. doi:10.1016/j.carbon.2004.12.027
- ↑
Кабашев Р.А. ж. б. Жылу техникасы: О?улы?/ Р.А. Кабашев, А.К. Кадырбаев, A.M. Кекилбаев. -Алматы: ≪Бастау≫ баспаханасы, 2008. - 425 б. Суреттер? 140 сурет. Библиографиялы т?з?м? 17.
ISBN 9965-814-30-9
- ↑
Химия: Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? жаратылыстану-математика ба?ытында?ы 11-сыныбына арнал?ан о?улы? / ?. Тем?рболатова, Н. Н?рахметов, Р. Ж?мад?лова, С. ?л?мжанова. ? Алматы: ≪Мектеп≫ баспасы, 2007. ? 352 бет, суретт?.
ISBN 9965-36-092-8
- ↑
Химия: Усманова М. Б., Са?ариянова ?. Н. Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 9-сыныбына арнал?ан о?улы?, 2-басылымы, ??делген, толы?тырыл?ан. - Алматы: Атам?ра, 2009. - 288 бет.
ISBN 9965-34-929-0