|
Жай затты? сырт?ы бейнес?
|
---|
Аморфты т?р?нде ? ?о?ыр ?нта?,
кристалда ? ?ара с?р, с?л жылтыр
|
Атом ?асиет?
|
---|
Атауы, символ, н?м?р?
|
Кремний, 14
|
---|
Топ тип?
|
Металлоидтар
|
---|
Топ
,
период
, блок
|
14, 3, p
|
---|
Атомды? масса
(
молярлы? масса
)
|
[28,086]
м. а. б.
(
г
/
моль
)
|
---|
Электронды? конфигурация
|
[Ne] 3s
2
3p
2
; в соед. [Ne] 3s 3p
3
(гибридизация)
|
---|
?абы?шалар
бойынша
электрондар
|
2, 8, 4
|
---|
Атом радиусы
|
111
пм
|
---|
Химиялы? ?асиеттер?
|
---|
Ковалентт? радиус
|
111
пм
|
---|
Ван-дер-Ваальс радиусы
|
210
пм
|
---|
Ион радиусы
|
42 (+4e), 271 (?4e)
пм
|
---|
Электртер?ст?л?г?
|
1,90 (Полинг шкаласы)
|
---|
Электродты потенциал
|
0
|
---|
Тоты?у д?режелер?
|
?4, 0, +2; +4
|
---|
Иондалу энергиясы
|
1-ш?: 786,0 (8,15)
кДж
/
моль
(
эВ
)
2-ш?: 1577.1
кДж
/
моль
(
эВ
)
3-ш?: 3231.6
кДж
/
моль
(
эВ
)
|
---|
Жай затты? термодинамикалы? ?асиеттер?
|
---|
Термодинамикалы? фаза
|
?атты дене
|
---|
Ты?ызды?
(
?.ж.
)
|
2,33 г/см³
|
---|
Бал?у температурасы
|
1414,85 °C (1688 K)
|
---|
?айнау температурасы
|
2349,85 °C (2623 K)
|
---|
Бал?у жылуы
|
50,6 кДж/моль
|
---|
Булану жылуы
|
383 кДж/моль
|
---|
Молярлы? жылусыйымдылы?
|
20,16 Дж/(K·моль)
|
---|
Молярлы? к?лем
|
12,1
см
³/
моль
|
---|
?аны??ан бу
?ысымы
P
(
Па
)
|
1
|
10
|
100
|
1000
|
10 000
|
100 000
|
T
(
К
)
|
1908
|
2102
|
2339
|
2636
|
3021
|
3537
|
|
Жай затты? кристаллды? торы
|
---|
Тор ??рылымы
|
кубты?, алмас
|
---|
Тор параметрлер?
|
5,4307
A
|
---|
Дебай температурасы
|
645?±?5
K
|
---|
Бас?а да ?асиеттер?
|
---|
Жылу?тк?зг?шт?к
|
(300 K) 149 Вт/(м·К)
|
---|
Юнг модуль?
|
130?188 ГПа
|
---|
Жылжу модуль?
|
51?80 ГПа
|
---|
Пуассон коэффициент?
|
0.064?0.28
|
---|
Моос ?аттылы?ы
|
6.5
|
---|
CAS н?м?р?
|
7440-21-3
|
Кремний
(
лат
.
S?l?c?um
;
S?
) ? элементтерд??
периодты? ж?йес?н??
?V тобында?ы элемент. Т?ра?ты 3
изотопы
?
28S?, 29S? ж?не 30S?
бар.
Жер ?ыртысында?ы
м?лшер? 29,5%. Таби?атта
оттектен
кей?нг? к?п тара?ан элемент.
[1]
Кремнийд? ал?аш рет
1811
жылы Гей-Люссак пен Л.Ж. Тенар аш?ан.
1824
?
1825
жылдары швед химиг? Я.Берцелиус фторлы кремнийд? калиймен тоты?сыздандырып, ал
1865
жылы орыс ?алымы Н.Н. Бекетов т?рт хлорлы кремний мен
мырышты
?рекеттест?р?п жеке б?л?п ал?ан.
Кремнийд?? т?с? к??г?рт-с?р, шайырдай жылтыр, ты?ызды?ы 2,32 г/м
3
, бал?у t 1420С, ?айнау t 2600С-?а жуы?.
?нерк?с?пте
Кремний кремнеземд? ?ыздырып, кокспен тоты?сыздандыру, ал таза кремний т?рт хлорлы кремнийд? мырыш буымен
тоты?сыздандыру
ар?ылы алынады.
?ыздыр?анда
сутектен
бас?а кез келген бейметалмен ?осыла алады. Т?менг? температурада
инертт?
. Таза кремний
тем?р
,
мыс
,
алюминий
,
?ор?асын
?орытпаларында ?олданылады. Ол м?ндай ?орытпаларды?
?ыш?ылдар?а
т?з?мд?, мы?ты,
электрл?к
ж?не
магнитт?к
?асиеттер?н арттырады.
Кремний тау
хрустал?
немесе кварц (Si0
2
) ??рамында болады; ол (Si) ?иын бал?итын, металды? жылтыры бар, с?р т?ст? ?атты зат. Оны? каттылы?ы
алмаздан
т?мендеу.
Аморфты
кремний ко?ыр т?ст? ?нта?,
реакция?а
т?су? о?ай зат.
- Si + 0
2
= Si0
2
(кремний оксид?)
- Si + 2F
2
= SiF
4
(кремний фторид?)
- Si + C = SiC (карборунд)
- Si + 2Mg = Mg
2
Si (магний силицид?)
С?лт?н?? ер?т?нд?с?мен ?ыздыр?анда ?рекеттесед?.
Si + 2NaOH + Н
2
0 = Na
2
Si0
3
+ 2Н
2
↑
- Техникада
шала ?тк?зг?штер рет?нде пайдаланылады.
- Si - электроникада жартылай ?тк?зг?ш рет?нде ?олданылады.
- SiC карборунд - б?р?ылар, тег?стег?ш заттар жасауда,
стоматологиялы?
??ралдар ?нд?р?с?нде, от?а, ?ыш?ыл?а т?з?мд? заттар алады.
[2]
.
- Кремний ?с?мд?ктер мен жануарлар ?ш?н ?ажет. Диатомдар т?р?зд? кейб?р су организмдер? оларды? ?а??аларын ??растыру ?ш?н элементт? пайдаланады.
- Адамдар сау тер?, шаш, тырна? ж?не с?йектер ?ш?н кремнийд? ?ажет етед?.
- Кремниймен диеталы? ?оспалар с?йек ты?ызды?ын арттырады ж?не остеопорозды? ?ауп?н азайтады.
- зертханада
Si0
2
+ 2Mg = Si + 2MgO
- ?нд?р?сте
Si0
2
+ 2C = Si + 2CO
Кремнийд?ц оттект? ?осылыстары. Кремний оксид?
[
??деу
?|
?айнарын ??деу
]
Кремний оксид? - ??м Si0
2
, 0 = Si = О
силикагель
Si0
2
- бал?у температурасы жо?ары, электр тогын ?тк?збейт?н зат.
Кремний оксид?
кремнезем
,
кварц
, т. б. к?й?нде таби?атта ке? тарал?ан.
??м суда ер?мейд?, б?ра? ?ыздыр?анда с?лт?мен ж?не содамен ?ыш?ылды? оксид рет?нде ?рекеттесед?:
- Si0
2
+ 2NaOH = Na
2
Si0
3
+ Н
2
0
- Si0
2
+ Na
2
CO
3
= Na
2
Si0
3
+ C0
2
↑
- Si0
2
+ 4HF→ SiF
4
+ 2H
2
0 (шыны?а ?рнек салуда ж?рет?н реакция).
H
2
Si0
3
- метакремний ?ыш?ылы
H
4
Si0
4
- ортокремний ?ыш?ылы
Метакремний ?ыш?ылы
?рк?лдек
(
коллоид
)
к?й?нде болады.
Т?зынан к?шт? ?ыш?ылмен б?л?п алу?а болады.
- Na
2
Si0
3
+ H
2
S0
4
(конц.) = H
2
Si0
3
↓+ Na
2
S0
4
- H
2
Si0
3
- ек? нег?зд?, ?лс?з, т?ра?сыз ?ыш?ыл.
Ек? сатыда диссоциацияланады; т?здары
силикаттар
деп аталады.
- NaHSiO
3
- натрий гидросиликаты
- Na
2
Si0
3
- натрий силикаты
- Na
2
Si0
3
+ H
2
0 + 2C0
2
= 2NaHC0
3
+ H
2
Si0
3
↓ а? т?нба
Осы?ан ?ара?анда кремний ?ыш?ылы к?м?р ?ыш?ылынан да ?лс?з ?ышкыл.
- Н
2
Si0
3
о?ай айырылады.
- H
2
Si0
3
= Н
2
0 + Si0
2
- Na
2
Si0
3
, K
2
Si0
3
- ер?мтал т?здар, оларды
с?йы? шыны
деп атайды, жел?м рет?нде ?олданылады.
Шыны алуда мына реакдиялар ж?ред?:
- Na
2
C0
3
+ Si0
2
= Na
2
Si0
3
+ C0
2
↑
- CaC0
3
+ Si0
2
= CaSi0
3
+ C0
2
↑
К?д?мг? шыныны? ??рамын былай ?рнектеуге болады:
- Na
2
0 ? СаО ? 6Si0
2
Химиялы? шыныны? ??рамы:
- К
2
0 ? СаО ? 6Si0
2
. Ол ?иын бал?иды.
Ла?ыл (
рубин
) шыныда Сr
3+
ионы болады. Таза ??мнан кварц
шыны ?нд?р?лед?, ол
медицинада
(ультрак?лг?н с?улелерд? ?тк?зет?нд?ктен), химиялы? ыдыстар жасауда ?олданылады.
Цемент енд?р?с?н?? нег?з?нде мына реакциялар жатыр:
- Аl
2
0
3
? 2Si0
2
? 2Н
2
0 = Аl
2
0
3
? 2Si0
2
+ 2H
2
0
- СаС0
3
= СаО + С0
2
↑
- СаО + Si0
2
= CaSi0
3
Цемент, бетон, тем?р-бетон, ?ожбетон - ??рылыс материалдары.
?аза?станда
силикат
енерк?с?б?н?? к?с?порындары т?мендег?дей болып шо?ырлан?ан:
- ↑
Химия: Усманова М. Б., Са?ариянова ?. Н. Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 9-сыныбына арнал?ан о?улы?, 2-басылымы, ??делген, толы?тырыл?ан. - Алматы: Атам?ра, 2009. - 288 бет.
ISBN 9965-34-929-0
- ↑
"?аза? энциклопедиясы"