Ибра?им Шинаси
(
осман
:
??????? ?????
;
5 тамыз
1826 жыл
?
13 ?ырк?йек
1871 жыл
) ? т?р?к журналист?, жазушы, баспагер?, а?ын ж?не драматург.
[1]
Ол т?р?к ?о?амында Танзиматты жариялаудан Ол б?рнеше салада жа?ашыл болды: ол осман пьесасыны? е? ал?аш?ы ?лг?лер?н?? б?р?н жазды, поэзияны француз т?л?нен т?р?к т?л?не аудару ?рд?с?н ынталандырды, осман т?р?кшес?н?? жазуын же??лдетед? ж?не ал?аш?ыларды? б?р? болды. ?алы? ж?ртшылы? ?ш?н арнайы жаз?ан османлы жазушылары.
Шинаси ≪
Тержуман-и Ахвал
≫ ж?не ≪
Тасвир-и Эфкар
≫ газеттер?н Танзимат д?у?р?нде Еуропалы? а?артушылы? идеяларын тарату ?ш?н пайдаланды ж?не сауатты Османлы ж?ртшылы?ын т?рбиелеуд? ?з?н?? жеке м?ндет?не айналдырды. Шинасид?? к?птеген жобалары ол ?айтыс бол?ан кезде ая?талма?анымен.
Шинаси империя Конституциясыны? ал?аш?ы жа?таушыларыны? б?р? болды.
[2]
?з?н?? ?р?птес? ж?не досы Намык Кемал Шинасимен б?рге, "Жас османды?тарды?" жетекш? жетекш?лер?н?? б?р? болды, Осман т?р?к зиялыларыны? ??пия ?о?амы Танзиматтан кей?н Осман империясында оны модернизациялауды ж?не жандандыруды жа?тап, оны Еуропаны? ?ал?ан б?л?г?не с?йкес келт?рд?.
Шинаси оларды? реформалы? ма?саттары ж?зеге асырыл?ан?а дей?н ?айтыс бол?анына ?арамастан, жас османды?тарды? к?ш-ж?гер? 1876 жылы империяда конституциялы? монархия ??руды? ал?аш?ы ?рекет?н тудырды, сол кезде ?ыс?а мерз?мд? ал?аш?ы конституциялы? д?у?р Осман Конституциясын жазу?а ж?не ??ру?а нег?з болды палаталы парламент.
Саяси ?айраткер ж?не ?з заманыны? к?рнект? ?деби ?айраткерлер?н?? б?р? рет?ндег? ж?мысыны? ар?асында Шинаси Османлы империясында?ы, содан кей?н ?аз?рг? Т?ркия Республикасында?ы ?аз?рг? ж?не кей?нг? реформаларды? нег?з?н ?алады.
Ибрахим Шинаси 1826 жылы Ыстамб?лда д?ниеге келген.
[3]
Шинасид?? ?кес? Османлы армиясында артиллерия капитаны болып ?ызмет еткен ж?не орыс-т?р?к со?ыстарыны? б?р?нде ?айтыс бол?ан. Анасы мен ту?ан-туыстарыны? ?олында ?скен ол жерг?л?кт? мектепте б?л?м ала баста?ан.
[4]
Шинаси ?скерде клерк болу ниет?мен бастауыш мектепке барды.
[5]
Ол араб, парсы ж?не француз т?лдер?нен саба? алып ж?р?п, ?ару-жара? ?оймасына ж?мыс?а орналасты.
[4]
Жас кез?нде ол ?йг?л? реформатор
М?стафа Р?ш?т пашамен
ты?ыз ?арым-?атынас орнатып, о?ан Парижде ?аржы саласы бойынша о?у?а мемлекетт?к грант алу?а к?мектест?.
[3]
Парижде бол?ан кезде Шинаси математиканы, ?ылымды ж?не тарихты зерттед?, б?ра? ол ?дебиетке ?м?р бойына жа?ын болатын н?рсен? дамыта бастады. Онда Шинаси француз ?дебиет?мен ж?не зиялыларымен танысады; ол а?артушылы? идеяларына т?нт? болды ж?не Ламартинмен, Эрнест Ренанмен ж?не бас?а француз зиялыларымен ?арым-?атынаста болды.
[4]
Бас?а н?рселермен ?атар, ол (
Societe Asiatique
) м?шес? болды. Парижде бол?ан кез?нде француз т?л?нен осман т?р?к т?л?не б?рнеше шы?армаларды аудар?ан.
Шинасид?? мемлекетт?к ?ызметкер рет?ндег? ?ыс?аша ж?мысы Б?л?м комитет?ндег? лауазымды ?амтыды. Б?л топ Османлы мектептер?н ба?алау мен ?айта ??рылымдау?а жауапты болды. Ол 1853 жылы Парижден орал?ан со? ж?мыстан шы?арыл?ан?а дей?н осы ?йымны? м?шес? болды.
Ол ?алпына келт?р?лд?, тек 1863 жылы ?айтадан ?ызмет?нен босатылады. Оны? ж?мыстан босатылуы оны? журналист?к белсенд?л?г?н?? артуы, бил?кт? сынап, ≪еуропалы?≫ идеяларды ал?а тартуыны? н?тижес? болса керек.
Шинаси б?л?м комитет?нен ек?нш? рет ж?мыстан босатылар алдында б?р к?н б?рын ол ≪?к?лд?кс?з салы? салу?а болмайды≫ деген ?а?иданы жа?тайтын ма?ала жазды. Мемлекетт?к ?ызметтен босатыл?аннан кей?н Шинаси Парижге ?айтып оралып, жазу ж?не лингвистикалы? зерттеулермен айналысады.
[6]
Мехмед Эмин ?ли паша ж?не Мехмед Фуад паша сия?ты кейб?р танзимат реформаторларымен ?а?ты?ыстар Шинасид? елден кетуге итермелед? деген болжам бар.
[5]
Шинасид?? реформалар?а, осман ж?не т?р?к м?дениет?не ?ос?ан зор ?лес? оны? т?лд? ?олдануыны? н?тижес? болды. Чинаси, Намы? Кемал ж?не Зия паша?а дей?н Османлы жазуы нег?з?нен элиталы? ?дебиет пен халы? ?дебиет? болып ек?ге б?л?нд?.
Элитаны? жазуы тек ?ана ?ата? формада?ы, метрл?к ж?не рифмада?ы поэзия (диван сири) болды. Ол ?атал т?рде Осман-т?р?к т?л?нде жазыл?ан, о?ан араб ж?не парсы т?лдер?нен енген ?арапайым халы? т?с?нбейт?н (?аз?рг? т?р?к т?л?не к?б?рек ??сайтын ≪т?р?ы т?р?к≫ (
kaba Turkce
) с?йлейт?н) с?зд?к с?здер к?рд?; ол ?арым-?атынастан г?р? к?ркемд?к шеберл?кке баса назар аударды. Элита ?арапайым халы? ?ш?н емес, б?р-б?р?не жазды. Элист?к ?дебиет те, халы?ты? ?дебиет те ислам д?ст?р?н?? элементтер?н ?амтыды, б?ра? танымал ?дебиет Османлыларды? Орта Азиялы? тамырларына к?п с?йенд?. Ол поэзияны да, прозаны да пайдаланды, б?ра? элита ?к?лдер? оны байыппен ?абылдамады.
[7]
Шинаси Осман империясында?ы жазу парадигмасын ?згерт?п, т?лд? же??лдет?п, сауаттылы?ы артып келе жат?ан ж?ртшылы?пен ?дей? т?келей араласып, ?алы? б??ара?а еуропалы? жа?а жанрларды енг?зд?. Шы?армасыны? мазм?ны мен стил?н тартымды ж?не т?с?н?кт? ету ?ш?н бас?а т?лдерден алын?ан с?здерд? алып тастап, таза т?р?к т?л?н (
oz Turkce
) жасау?а тырысты. Ол ?айтыс бол?ан кезде Чинаси т?лд? ресмиленд?руге к?мектесу ?ш?н ?р? т?р?к с?зд?г?н жасаумен айналысты. Ол сондай-а? араб нег?з?ндег? осман-т?р?к жазуын наск пен куфи каллиграфиясын б?р?кт?ру ар?ылы же??лдетед?, б?ра? ол ≪Мутеферрика ?з?н?? жазуын 112-ге дей?н ?ыс?арт?аннан бер? ?олданыста бол?ан бес ж?зден астам та?баны ?ана ?ыс?арту?а ?ол жетк?зд?≫.
[2]
Шинаси журналист?к ж?мысымен ?атар а?ын, аудармашы ж?не драматург болды. 1853 жылы ≪
Диван-и шинасы
≫ атты ?ле?дер жина?ын шы?арды. Оны к?б?несе ≪
османлы ?дебиет?н?? ?аз?рг? мектеб?н?? нег?з?н салушы
≫ деп атайды.
[8]
Ол б?л ата?ты т?р?к ?ле??н француз ?лг?с?не жа?сыра? сай ет?п ?згерту? ж?не к?птеген француз ?ле?дер?н т?р?к т?л?не аударуы нег?з?нде алды. ≪Ол Еуропа ?дебиет?не назар аударып, одан аудармалар жасау ?ажетт?г?н жариялап, ?аз?рг? т?р?к ?дебиет?н?? батыс ?дебиет? ?лг?лер?нде туады деген а?и?ат болжам?а айнал?ан сен?м?н тарат?ан≫.
[8]
Оны? поэзиялы? аудармалары А?артушы ойшылдарыны? француз т?л?нен т?р?к т?л?не аудармаларымен ?атар, бас?аларды еуропалы? ойшылдарды? ма?ызды шы?армаларын аудару?а ша?ырып, Осман империясыны? батыстануына ?лес ?осты.
[9]
Шинаси 1869 жылы Ыстамб?л?а оралып, онда ?аржылы? ?иынды?тар?а тап болды.
[6]
Ол баспахана ашып, ?з ж?мысын басып шы?ара бастады. К?п ?замай, 1871 жылы 13 ?ырк?йекте ол 45 жасында ми ?с?г?нен ?айтыс болды.
- Тержуме-и Манзуме (1859, Лафонтен, Ламартин, Гилберт ж?не Расинн?? француз т?л?нен поэзиясыны? аудармасы)
- Шаир Эвленмеси (1859, Османлы д?у?р?н?? б?р?нш? пьесасы ≪А?ынны? ?йлену?≫)
- Дуруб-и Эмсал-и Османие (1863, т?р?к ма?ал-м?телдер?н?? б?р?нш? к?табы)
- ≪Мунтахабат-и Эшар≫ (1863, ?ле?дер жина?ы)
- ↑
Ибра?им Ага Чубукчу, Т?р?к ойы тарихында?ы философиялы? ?оз?алыстар (басылым: 2, Т?р?к тарих ?о?амы баспас?з?, Анкара: 1991), шамамен. 174 - 1986 - 247 б.
- ↑
a
b
Т?ркияда?ы зайырлылы?ты? дамуы. Ниязи Беркес, Монреаль;
- ↑
a
b
Салж?? А?шын Сомел. т.б. Осман империясы А-дан З. Ланхам?а дей?н, MD: 2010. Басып шы?ару.
- ↑
a
b
c
Ибра?им Шинаси. ?м?рбаяны. NP, 2011 ж.
(т?р?к.)
.
- ↑
a
b
≪Ибра?им Шинаси [1826?1871]≫. ?аз?рг? Таяу Шы?ыс ж?не Солт?ст?к Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ш? басылым. К?лем?. 4. Нью-Йорк: Макмиллан аны?тамалы?ы, 2004. 2068?2069. Gale виртуалды аны?тамалы? к?тапханасы. Захари Карабелл.
- ↑
a
b
≪Ибра?им Шинаси≫. Ислам ?лем?н?? Оксфорд энциклопедиясында. Джон Л. Эспозито ??деген. 5-том. Нью-Йорк: Оксфорд университет?н?? баспасы, 2009 ж.
- ↑
Беррилл, Кэтлин Р.Ф. ≪?дебиет: т?р?к т?л?≫. ?аз?рг? Таяу Шы?ыс ж?не Солт?ст?к Африка энциклопедиясы. Ред. Филип Маттар. 2-ш? басылым. Т. 3. Нью-Йорк: Макмиллан аны?тамасы, 2004. 1437?1440. Gale виртуалды аны?тамалы? к?тапханасы. 2013 жыл?ы 16 желто?сан.
- ↑
a
b
≪Шинаси, Ибра?им≫. Мерриам Вебстер ?деби энциклопедиясы. Спрингфилд, MA: Merriam-Webster, 1995. Шекспирд?? онлайн сыны. Жел?. 2013 жыл?ы 16 желто?сан
- ↑
Каяли, Хасан. ≪Жас Османды?тар≫. ?аз?рг? Таяу Шы?ыс ж?не Солт?ст?к Африка энциклопедиясында. Ред. Филип Матер. 2-ш? басылым. К?лем?. 4. Нью-Йорк: Макмиллан аны?тамалы?ы, 2004. 2405?2407. Gale виртуалды аны?тамалы? к?тапханасы.