Ж?йке ж?йес? ? адам мен жануарлар а?заларыны? ?орша?ан орта?а бей?мделу?н реттейт?н ж?йе. Ж?йке ж?йес?н зерттейт?н морфологияны? б?л?м?н нейрология ( гр. neurologia ; neuron ? ж?йке, ж?йке жасушасы; logos ? ?л?м) деп атайды. Ж?йке ж?йес?н?? ?ызметтер? рефлекстер ар?ылы ?с ж?з?не асады.

Ж?йке ж?йес? жануарлар мен адам организмдег? органдар мен ж?йелер ?рекет?н б?р?кт?рет?н ж?не организмн?? т?рш?л?к ?рекет?н?? сырт?ы ортамен ?зд?кс?з ?арым-?атынасын ?амтамасыз етет?н ж?йке ?лпасы мен глеяны? жиынты?ы. Ж?йке ж?йес? ?шк? ж?не сырт?ы т?т?ркенд?рг?ш ?сер?н ?абылдайды, талдайды, ??дейд?, организм ?ызмет?н реттеп ?йлест?ред?. Б?ны? нег?зг? б?л?г? - аса ?оз?ыш ж?не ?озуды тез ?тк?зет?н ?с?нд?лер? бар ж?йке жасушасы (нейрон). Ж?йке ж?йес? филогенез процес?нде к?рдел? ?згер?ске ?шыра?ан.

?арапайымдарда (б?р жасушалылар) ж?йке ж?йес? болмайды, б?ра? инфузорияларды? кейб?р т?р?нде ?озулы жасушаны? бас?а б?л?ктер?не ?тк?зет?н торшасы болады.

Ж?йке ж?йес?н?? е? ?арапайым т?р? т?менг? сатыда?ы ?шек ?уыстыларды (гидра) диффузиялы т?рде болады. Б?л ж?йеде ?озу барлы? ба?ытта тарала алады. Ерк?н ?оз?алып т?рш?л?к етет?н ?шек ?уыстыларды ж?йке жасушалары топтанып, ж?йке т?й?н? (ганглий) т?зелген ж?не олар б?р-б?р?мен ?зын ?с?нд?лер? (ж?йке талшы?тары, нервтер) ар?ылы жал?асады. М?ндай диффузиялы т?й?нд? Ж?йке ж?йес?нде мамандан?ан ?абылда?ыштар - рецепторлар ?атар дамиды ж?не ж?йе ?озуды б?р ба?ытта ?ана ?тк?зет?н ?асиетке ие болады.

Буылты? ??рттар, буын ая?тылар, т?кен тер?л?лер, моллюск?лерде Ж?йке ж?йес?н?? т?й?н ??рылысты т?р? пайда бол?ан. Т?й?ндердег? ж?йкежасушалары, ж?йке талшы?тары ар?ылы б?р-б?р?мен ж?не ти?ст? рецепторлармен, орындаушы органдармен байланысады. Белг?л? б?р ?ашы?ты?тан ?сер ?абылдау ?аб?лет? дамып, дистантты рецепторлармен - сез?м органдарымен байланысты болып, организмн?? бас б?л?м?нде орналас?ан ж?йке т?й?ндер? ?лкей?п, к?рдел?лене, ерекшелене т?сед?.

Омырт?алы жануарлар ж?йке жасушалары нег?з?нен орталы? Ж?йке ж?йес?не б?р?ккен ж?лын мен мидан т?рады. Омырт?алыларды? эмбрионалды? дамуында Ж?йке ж?йес? сырт?ы ?ры? ?абы?шасы - эктодермадан (ал?аш?ы ж?йке пластинкасы т?р?нде) дамып, кей?н науашы?, ал одан ?р? ?ауыса кел?п т?т?кке айналады.

Ж?йке ж?йес? м?шелер?н нег?з?нен ж?йке ?лпасы ??райды. Ж?йке ж?йес? организмдег? орналасу орындары (топографиясына) мен ??рылысына с?йкес: орталы? ж?не шетк? б?л?мдер болып ек?ге б?л?нед?. Ж?йке ж?йес?н??

• орталы? б?л?м?не ми ж?не ж?лын ,
• ал шетк? б?л?м?не ? мидан ж?не ж?лыннан организмн?? шетк? аума?тарына таралатын м?шелер: ж?йке т?б?рш?ктер? , ж?йкелер , ж?йке тораптары , ж?йке т?й?ндер? (ганглийлер?) ж?не ж?йке талшы?тарыны? ?штары жатады.

Организмдег? ?ызметтер?не байланысты ж?йке ж?йес?н ?ш б?л?мге б?лед?. Олар: сомалы? (денел?к) , парасимпатикалы? (?шк? м?шел?к) , симпатикалы? (тамырлы?) .

Ж?йке ж?йес?н?? сомалы? б?л?м? - дене , я?ни т?рек-?имыл аппараты ж?не тер? жабыны м?шедер?н??, парасимпатикалы? б?л?м? ? ?шк? м?шелер мен бездерд??, симпатикалы? б?л?м? ? тамырлар ж?йес? м?шелер?н?? ?ызметтер?н реттейд?. Парасимпатикалы? ж?не симпатикалы? б?л?мдерд? б?р?кт?р?п, ж?йке ж?йес?н?? вегетативт?к б?л?м? деп атайды. ^[1]

Ми ? с?т?орект?лерде м?нез-??лы??а жауапты орталы? нерв? ж?йес?н?? ме?геру торабы. Ми баста басс?йек ?уысында орналасады. Ол мынадай б?л?мдерден т?рады: сопа?ша ми, ми к?п?р?, мишы?, орта??ы ми, аралы? ми ж?не ?лкен ми сы?арлары.

Миды пайда болу, ??рылымды? ж?не ?ызметт?к ерекшел?ктер?не байланысты ?лкен ?ш б?л?мге б?лед?: ба?аналы (сопа?ша ми, ми к?п?р?, мишы?, орта??ы ми), ?ыртысасты (аралы? ми, алды??ы миды? ми сы?арлары) ж?не алды??ы ми сы?арларыны? ?ыртысы. Миды? ба?аналы ж?не ?ыртысасты б?л?мдер? ертеден пайда бол?ан. Ал ми ?ыртысы кей?ннен пайда бол?ан б?л?м. Ми ?ры?ты? даму ерекшел?г?не байланысты 5 б?л?мнен т?рады:

1. сопа?ша ми ;
2. мишы? (арт?ы ми);
3. орта??ы ми ;
4. аралы? ми ;
5. алды??ы ми сы?арлары .

Миды? орташа салма?ы шамамен 1300-1400 г. Салма?ы б?л к?рсет?лгеннен к?б?рек болатын адамдар да кездесед?. Адамны? дарындылы?ы мен а?ылдылы?ы миды? салма?ына байланысты емес. Ми 20 жас?а дей?н дамиды. Оны б?лшы?еттер т?р?зд? ≪жатты?тыру?а≫ болады. Ойлау ж?ктемес?н о?у ар?ылы ?нем? жет?лд?ру н?тижес?нде нейтрондар ж?ктемес? ?сед? де ?ыс?а ?ск?ндер к?б?рек ?алыптасады, с?йт?п олар тарма?тала т?сед?. Т?ра?ты ш??ылдану н?тижес?нде есте са?тау, назар аудару, ойлау, к?з алдына елестету ж?не бас?а да жо?ары ж?йке ?ызмет?н?? ?дер?стер? жет?ле т?сед?.

Ж?лын - орталы? ж?йке ж?йес?не жатады. Ж?лын цилиндр п?ш?нд? омырт?а жотасыны? ?зег?нде орналас?ан, ?зынды?ы 42-45 см, салма?ы 34-38 г. Жо?ар?ы шет? сопа?ша мимен жал?асады, т?менг? шет? ек?нш? ар?а омырт?а?а дей?н созылын жатады. Ж?лынны? алды??ы ж?не арт?ы жа?ында ?зынынан созыл?ан т?к ж?лгелер? болады. Ол ж?лынды о? ж?не сол жа? жарты?а б?л?п т?рады. Ж?лынны? д?л ортасында ?ш? ж?лын с?йы?ты?ына толы ж?лын ?зег? бар. ?зект?? айналасында п?ш?н? к?белекке ??са?ан ж?лынны? с?р заты (нейронны? денес? мен ?ыс?а ?с?нд?лер?н?? жиынты?ы) бар. С?р затты? сыртын а? заты (нейронны? ?зын ?с?нд?с?н?? жиынты?ы) ?оршап жатады. Сонымен ж?лын ??рылысында а? заты сыртында, с?р заты ?шк? жа?ында орналасады.

Ж?лынны? с?р затыны? алды??ы, арт?ы б?й?р?нде ек?ден т?б?рлер? (?с?нд?) болады. Алды??ы т?б?р коз?алт?ыш ж?йке талшы?тарынан, арт?ы т?б?р сезг?ш ж?йке талшы?тарынан т?з?лед?. ?р омырт?аны? б?й?р т?сынан ж?лыннан ек? жа??а 31 ж?п ж?лын ж?йкелер? таралады. ?рб?р ж?лын ж?йкелер? алды??ы ж?не арт?ы т?б?рлерд?? ?осылуынан пайда болады. Т?б?рлер омырт?ааралы? тес?ктерден шы?ып, б?р?мен-б?р? ?осылып аралас ж?лын ж?йкелер?н т?зед?. Аралас ж?йке дейт?н себеб?: ж?йке талшы?тарыны? б?р тобы ?озуды орталы? ж?йке ж?йес?не, ек?нш?с? одан ?озуды шетк? м?шелерге ?тк?зед?. Ж?лыннан тарайтын ж?йкелерд?? ??рамында ?р? сезг?ш, ?р? ?оз?алт?ыш ж?йке талшы?тары болады. Ж?лын ж?йкелер? ?олды?, т?л?аны? ж?не ая?ты? ?а??а б?лшы?еттер?не таралады. Орталы? ж?йке ж?йес?не ?тет?н ?озу ж?лынны? тек арт?ы т?б?р? ар?ылы ?тед?. Ал одан келет?н козу ж?лынны? тек алды??ы т?б?р? ар?ылы ж?ред?. Егер ек? т?б?рден шы??ан ж?йке талшы?тарыны? б?р?мен-б?р? ?осыл?ан жер? жара?аттанса (кес?лсе), ж?йкелерд?? сезг?шт?г? де, ?оз?алт?ышты? ?рекет? де жойылады.

Ж?лынны? ?ызмет?: ж?лын ек? т?рл? ?ызмет ат?арады: рефлекст?к ж?не ?тк?зг?шт?к.

Рефлекс ? сырт?ы, немесе ?шк? орта ?серлер?не организмн?? жауап ?айтару реакциясы. Шартсыз рефлекс-тума, т?ра?ты, ж?лында, ми ба?анасында жасалады. Шартсыз рефлекстерд?? жасалуы ?ш?н еш?андай шартты? ?ажет? жо?. ?озу-?рт?рл? т?т?ркенд?рг?штерд?? ?сер? н?тижес?нде ж?йке ж?йес?н?? ?ызмет жасап т?р?ан белсенд? к?й. Шартты рефлекс-?м?рде жасалады, уа?ытша, шартты рефлекстер тек ми ?абы?ында жасалады.

Рефлекст?к ?ызмет?: ж?лынны? ?р жер?нде ж?йке орталы?ы бар. Ж?йке орталы?ы деп ж?лынны? т?рл? б?л?м?нде орналас?ан ?андай да болмасын м?шен?? ж?мысын реттейт?н ж?йке жасушаларыны? жиынты?ын айтады. Мысалы, т?зе рефлекс? орталы?ы ж?лынны? бел б?л?м?нде; з?р шы?ару орталы?ы сег?зк?з б?л?м?нде; к?з ?арашы?ын ?лкейтет?н орталы? ар?а б?л?м?нде ж?не т. б. орналас?ан. Ж?лынны? ж?йке орталы?тары рецепторлар ж?не м?шелермен ты?ыз байланысты. ?оз?алт?ыш нейрондары - дене, ая?-?ол б?лшы?еттер?, тыныс алу еттер?н?? жиырылуына ?сер етед?. Ж?лынны? ?атысуымен ?оз?алу рефлекс? ж?зеге асады. Ж?рек, тыныс алу, ?шк? м?шелер ж?мысында ?згер?стер болады.

?тк?зг?шт?к ?ызмет? орталы??а тебет?н (?рлеу, ?озуды ми?а жетк?зу) ж?не орталы?тан тебет?н (?озуды мидан ж?лын ар?ылы м?шелерге жетк?зу) ?тк?зг?ш жолдардан т?рады. Орталы??а тебет?н ?тк?зг?ш жолдармен ?озу ми?а бер?лед?. Орталы?тан тебет?н ?тк?зг?ш жолдар ар?ылы ?озу мидан ж?лынны? т?менг? б?л?мдер?не, одан м?шелерге ?тед?. Ж?лынны? ?ызмет? т?келей миды? ба?ылауында болады.

Ж?лынны? да, миды? да сыртын ?ш т?рл? ?абы?ша ?аптап жатады. Сырт?ысы - ?атты, орта??ысы - торлы, ?шк?с? - ж?мса? ?абы?-шалар деп аталады. Ми мен ж?лын ж?мса? ?абы?ыны? ?абынуынан к?б?не с?билер немесе жас балалар менингит - делбе деп аталатын ж??палы ауру?а шалды?уы м?мк?н. Ауруды? жалпы белг?лер?: бас ауырады, ??сады, ес?нен айырылады ж?не т. б. ^[2]

Динамикалы? стереотип - ?нем? ?айталанып отыратын т?т?ркенд?рг?штерге а?заны? т?селу?н, соны? н?тижес?нде ми ?абы?ында ?озу мен тежелу ж?йес?н?? жасалуы.

Иррадиация ??былысы - шартты рефлекстерд?? мида жойылып, оны? ?л? бер?к жасалма?ан кез?нде к?р?нед?.

1. ↑ Биоморфология терминдер?н?? т?с?нд?рме с?зд?г? / ? Алматы: ≪С?зд?к-Словарь≫, 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9
2. ↑ Биология:Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 8-сыныбына арнал?ан о?улы?. Алматы: ≪Атам?ра≫ баспасы, 2008. ISВN 9965-34-812-Х

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

Адам а?залары ж?йес? Ж?рек-?антамырлар ж?йес? ( ж?рек , тамырлар ) ? Лимфа ж?йес? ? Ас ?орыту ж?йес? ? Эндокринд?к ж?йе ? Иммунды ж?йе ? Сенсорлы? ж?йе ( соматосенсорлы? , к?ру ж?йес? , и?с сезу ж?йес? , есту ж?йес? , д?м сезу ж?йес? ) ? Тер? ж?йес? ? Ж?йке ж?йес? ( орталы? , шетк? ) ? Т?рек-?имыл ж?йес? ( ?а??а ж?йес? , б?лшы? ет ж?йес? ) ? Несеп-жыныс ж?йес? ( репродуктивт? ж?йе , з?р шы?ару ж?йес? ) ? Тыныс алу ж?йес?

Ж?йке ж?йес? Орталы? ж?йке ж?йес? Ми ?абы?тары ? Ж?лын ? Ми ( Арт?ы ми ( Сопа?ша ми ? Ми к?п?р? ? Мишы? ) ? Орта??ы ми ? Алды??ы ми ( Аралы? ми ( Торлы ?абы? ? К?ру ж?йкес? ) ? Со??ы ми ) ? Лимбика ж?йес? ) Шетк? ж?йке ж?йес? Соматикалы? Сезу ж?йкелер? ? ?оз?алу ж?йкелер? ? Ми ж?йкелер? ? Ж?лын ж?йкелер? Автономды? Симпатикалы? ж?йке ж?йес? ? Парасимпатикалы? ж?йке ж?йес? ? Энтерикалы? ж?йке ж?йес?