Жанартау ? т?бес?нде ш???ыр?а ??сас кратер? не ойысы бар, к?б?несе конус немесе к?мбез т?р?здес болып келет?н геологиялы? т?з?л?м. Ол тере?д?к магмалы? оша?тардан жер бет?не лавалар , ысты? газдар мен булар , сондай-а? тау жыныстарыны? сыны?тарын ат?ылап т?ратын жер ?ыртысында?ы каналдар мен жары?тарды? ?ст?нде пайда болады. Жанартау жылына жер бет?не 5 ? 6 кm³ жанартаулы? материалдар шы?арады, оны? 80%-ы су асты жанартауларына, 20%-ы ??рлы?та?ы жанартаулар?а тиес?л?. ^[1] Лаваны? сырт?а шы?ып ?ату н?тижес?нде пайда болады.

Этимологиясы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жанартау, латынша лат. vulcanus ? ≪от≫, ≪жалын≫ деген ма?ынаны б?лд?ред?. Б?л с?з ежелг? римд?ктерд?? мифологиясында?ы от ??дайы ??ымынан шы??ан.

Жанартауларды? ж?ктелу? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ат?ылау каналдарыны? п?ш?н? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ат?ылау каналдарыны? п?ш?н?не с?йкес жанартауларды

• орталы? ж?не
• жары?ты? деп б?лед?.

М?ны? екеу? де ?рекетт?, тыныштан?ан ж?не с?нген болуы м?мк?н.

Типтер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жанартаулы? ат?ылауды? тип?, магманы? м?лшер? мен ??рамы жанартауды? п?ш?н? мен би?кт?г?н аны?тайды. Оны? е? к?п тара?ан типтер?:

• конус т?р?здес жанартау (ат?ыламасында сыны? материалдар басым кез?нде),
• к?мбез т?р?здес жанартау (т?т?ыр лаваны? сы?ымдалуы кез?нде) ж?не
• к?лбеу ?ал?ан т?р?здес жанартау (с?йы? лава а??ан кезде).

Ат?ылау саны [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ат?ылау санына байланысты:

• Жанартауды? б?р рет ?ана ат?ылауы кез?нде пайда бол?ан т?з?л?мд? моногенд?к жанартау ,
• б?рнеше рет ат?ылаудан пайда бол?ан т?з?л?мд? полигенд?к жанартау деп атайды.

Орналасуы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Орналасуына байланысты:

• Су асты жанартауы: 3 ? 4 км тере?д?ктег? лавалы? жары?тардан тыныш к?йде шы?ып жатады, б?ра? оларды т?келей ба?ылау м?мк?н емес.
• Жер ?ст? жанартаулары атпа ?н?мдер?нен ??ралады, ол орталы? кратер? бар конус п?ш?нд? тау т?р?нде болады.

Белсенд?г? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Белсенд?г?не байланысты:

• с?нбеген жанартаулар ( е? жо?ары салыстырмалы би?кт?г? ? м?хиттарда 9 км, аралдарда 6 км, таулы ???рлерде 3 км-ге жетед?. Жердег? с?нбеген жанартауларды? орташа би?кт?г? 1750 м, к?лем? 85 кm³)
• потенциалды с?нбеген,
• шартты т?рде с?нген ж?не
• с?нген болып ж?ктелед?.

С?нбеген жанартау?а со??ы 3500 жыл?ы тарихи кезе?де ат?ыла?ан не ысты? газдар мен су шы?ар?ан жанартаулар жатады, оларды? жалпы саны 947 (2008).

Потенциалды с?нбеген жанартау?а 3500 ? 13500 ж. ?ш?нде бай?ал?ан голоцен д?у?р?н?? жанартаулары жатады, оларды? саны 1343. Голоцен д?у?р?нде еш?андай ?рекет к?рсетпеген, б?ра? ?з?н?? сырт?ы п?ш?н?н са?тап ?ал?ан жанартаулар шартты с?нген жанартаулар?а жатады. Эрозия?а шалын?ан, жартылай ?г?л?п, б?л?нген ж?не кей?нг? 100 мы? жылдан астам уа?ытта еш?андай ?рекет жасама?ан жанартаулар с?нген жанартау деп аталады.

Шы?у жолдары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жанартау шы?у жолдарына байланысты:

• орталы? ж?не
• жары?ша?ты болып б?л?нед?.

Шы?у тере?д?г? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Магманы? шы?у тере?д?г?не ?арай жанартау:

• мантиялы? (30 ? 70 км ж?не одан да тере?),
• ?ыртысты? (5 ? 45 км) ж?не аралас болып б?л?нед?.

Б?р?нш? жа?дайда базальт жынысы, ек?нш? жа?дайда басым к?пш?л?г? андезит, дацит, липарит тау жыныстары, ?ш?нш?с?нде барлы? жанартаулы? тау жыныстары шы?ады.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Жанартау ат?ылауы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жанартауларды? ат?ылауы - Жер ?абы?ында?ы жары?тар мен каналдар бойымен ысты? газдарды?, су буыны?, тау жыныстары сыны?тарыны?, к?лд?? ж?не лаваны? Жер ?ойнауынан аспан?а атылуы. Жанартау ат?ыла?ан кезде аспан?а атыл?ан ша?нан атмосфера ?арауытады. К?н радиациясы б?сендейд? ж?не жары? азаяды. Ауа а?ыстарымен атмосфераны? жо?ар?ы ?абаттарында тарал?ан жанартаулы? ?лпа ша?дардан (к?лден) оны? атыл?ан т?сында ?ана емес, т?пт? одан ?те шал?ай жерлерде аспанда шапа?ты? бас?аша ?ызыл т?ст? оптикалы? ??былысы болады. Жанартауларды? ат?ылауынан стратосфера мен мезосферада?ы б?лттар пайда болады. ^[1]

Жанартауларды? ат?ылауы ?за? (б?рнеше онда?ан, ж?здеген жыл) ж?не ?ыс?а (б?рнеше са?ат) мерз?мд? болады. Ат?ылау алдында жерд?? с?лк?ну?, дыбыс шы?аруы, магнит ?р?с?н?? ?згеру?, т.б. ??былыстар бай?алады. Жанартау ат?ылауы, ?детте газ бен суы? лава кесектер?н ат?ылаудан басталады. Кейде б?л ат?ылаулар лава (жанартау ?сер?нен Жер бет?не т?г?лет?н отты-с?йы? бал?ыма) а?уымен ?атар ж?ред?. ?опарылыс к?ш?не байланысты к?л мен лава кесектер? ?лескен ысты? газ бен бу 1 ? 5 км ж?не одан да ?лкен (мысалы, 1956 ж. Камчаткада?ы Безымянный жанартауыны? ?н?мдер? 45 км би?кт?кке к?тер?лген) би?кт?кке к?тер?лед?. Атыл?ан заттар айнала б?рнеше км-ден мы?да?ан км-ге дей?н шашырайды. Жанартау ат?ылауынан шы?атын жанартаулы? ?н?мдер газ т?р?зд? (жанартаулы? газдар), с?йы? (лава) ж?не ?атты (жанартаулы? тау жыныстары) болады.

Ат?ылау сипатына ж?не магманы? ??рамына ?арай жанартау бет?нде би?кт?г? мен п?ш?н? ?р т?рл? геологиялы? ??рылымдар пайда болады. Жанартауды? с?йы? заттары кремнезем м?лшер?не ?арай ?ыш?ыл, орта ж?не нег?зг? ??рамды лавалардан т?рады. Жанартау орталы? кратерден ж?не беткейлер?ндег? ?осал?ы кратерлерден ат?ылайды. Жанартауды? ?те жо?ары ?ысымда?ы б?р рет ат?ылауынан маар деп аталатын т??кер?лген конус п?ш?нд? ойыс, ал аса к?шт? ат?ылау кез?нде жанартау конусы мен оны? ма?айыны? опырылуынан диаметр? кейде онда?ан км-ге жетет?н кальдера деп аталатын ?лкен ойыстар пайда болады. Жанартау ?рекет?н?? себептер? жер ?ыртысында?ы к?шт? тектоникалы? ?оз?алыстармен, магманы? массасымен, к?шт? ?атпарлану процесстер?мен байланысты. Жер ?ыртысында?ы аса тере? жарылыстар магманы? жо?ары к?тер?лу?не жол ашады, ?зд?кс?з тектоникалы? ?оз?алыстар оны? жер бет?не шы?уына м?мк?нд?к беред?. ?аз?рг? ?рекетт? жанартаулар к?шт? тектоникалы? ?оз?алыстар бай?алатын ?зынды?ы ж?здеген, мы?да?ан километр жас тау жоталары мен аса ?р? тере? жарылымдар бойында ж?не м?хит т?б? мен до?алы аралдарда орналас?ан. Жанартауларды? 2/3-с? Тыны? м?хитты? жа?алары мен аралдарында (Тыны? м?хитты? жанартаулы? белдеу?нде), Жерорта те??з? ма?ы мен Атлант м?хиты айма?ында кездесед?. Жанартау ?те ?атерл? таби?и ??былыс бол?анды?тан, оларды алдын-ала болжау ?ш?н зерттеу ж?не ба?ылау ж?мыстары ?зд?кс?з ж?рг?з?лед?.

Жанартау ат?ылауынан пайда бол?ан тау жыныстары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жанартаулы? тау жыныстары, вулканиттер ? жанартау ат?ылауынан пайда бол?ан тау жыныстары . Ат?ылау сипатына байланысты жыныстарды? 2 тип? т?з?лед?: эффузивт? тау жыныстары ж?не пирокласты жыныстар (жанартау к?л?, ??м, туфтар, туфты брекчий). Жанартаулы? тау жыныстары ?алыптасу жа?дайына ?арай эффузивт?, экструзивт?, жанартаулы?-кесект?, жанартаутект?-ш?г?нд? болып ажыратылады. Эффузивт? тау жыныстары магманы? лава к?й?нде жер бет?не а?ып шы?ып ?атаюынан ?алыптасады. Оларды? п?ш?н? лаваны? т?т?ырлы?ы мен сол ауданны? жер бедер?не байланысты к?мбез, конус т?р?зд? т?белер болып ?алыптасады. Экструзивт? жыныстар т?т?ыр магманы? сы?ылып шы?ып, к?мбез п?ш?нд? болып ?атаюынан пайда болады. Эффузивт? жыныстарды? сырт?ы п?ш?н? ?атты ?згерген к?не т?рлер? палеотипт?, ал п?ш?н? са?тал?ан жасыра?тары кайнотипт? жыныстар деп аталады. Жанартаулы?-кесект? жыныстар эффузивт? кесект?, эксплозивт? кесект? ж?не ш?г?нд? жанартау кесект? болып б?л?нед?. Эксплозивт? кесект? жыныстар т?гелдей жанартауды? ат?ылау ?н?мдер? ? пирокластардан т?рады. Жанартаулы? тау жыныстары ?аза?станны? барлы? айма?тарында ке??нен тара?ан: олармен тем?рд??, полиметалды?, мысты? , марганецт??, к?к?ртт??, алтынны? ж?не бас?а да элементтерд?? кендер? б?рге кездесед?. ??рылыс материалы рет?нде ке??нен ?олданылады.

Жанартаутект? ш?г?нд? жыныстар ? жанартаулы? ж?не ш?г?нд? материалдардан т?ратын тау жыныстары. Олар жанартаукесект? ш?г?нд? жыныстар , тефроидтар ж?не жанартаутерригенд? жыныстар болып ?шке б?л?нед?. Жанартаутект? ш?г?нд? жыныстарда яшма , фосфорит, боксит , тем?р, марганец, боратты? кендер? кездесед?. Жанартаутект? ш?г?нд? кендер ? те??здерд?? т?б?нде жанартаутект? ш?г?нд? жыныстарды? ш?гу?нен т?з?лген кендер. М?нда?ы минералды заттар жанартауды? ысты? газы мен суынан б?л?н?п, жанартау лавасы мен к?л?не с??ед?. Кей?н суын?ан лава мен к?л те??з суыны? ?сер?нен ?р т?рл? б?лшектерге ыдырай бастайды. Ал жанартау ?рекет? ?айталанып, жа?адан б?л?нген газдар мен с?йы? ер?т?нд?лер ?айта ?сер еткенде олар ерид?, с?лт?с?зденед?, тоты?ады, жа?а химиялы? ?осылыстар, минералдар т?з?п, ш?гед? ж?не су массасымен б?рге б?р орыннан ек?нш? орын?а к?шед?. С?йт?п, жанартау ат?ылауымен жерд?? тере? ?абаттарынан келет?н заттар ыдырап, жер бет? суымен тасымалданады. Жанартаутект? ш?г?нд? кендерге силикаттар мен карбонаттардан, оксидтер мен гидроксидтерден т?ратын тем?р мен марганецт?? аса ?алы? ?абаттары, ??рамында тем?р, мыс, мырыш, кейде ?ор?асын сульфиттер? ж?не барит пен гипс болатын колчедан кентастары жатады. М?ндай кендер барлы? геологиялы? ж?йелерде кездесед?. Жанартаутект? ш?г?нд? кендерге Орталы? ?аза?станны? тем?р-марганец, Кенд? Алтайды? полиметалл кен орындары жатады.

Жанартау шынысы, обсидиан ? жанартау лавасыны? жер бет?нде тез суып, кристалданбай ?атаюынан пайда болатын тау жынысы. Химиялы? ??рамына ?арай ультранег?зд?, нег?зд?, орта, ?ыш?ыл, с?лт?л? болып б?л?нед?. Жанартау шынысы химиялы? ??рамына, суу ортасына байланысты ажыратылады. ??рамында кремний оксид?н?? (S?O2) м?лшер? к?п, ?те т?т?ыр, ?ыш?ыл риолит лава т?рлер?н?? ?атаюы кез?нде обсидиан деп аталатын жанартау шынысы т?з?лед?. Ал сирег?рек кездесет?н S?O2-ге кедейлеу базальтты? лавалар шыны т?р?нде ?атып, м?лд?р емес ?ара базальтты жанартау шынысы ? тахилит т?зед?. Лава сулы ортада ?ат?ан жа?дайда жанартау шынысыны? ??рамында (мысалы, пехштейн, я?ни шайыртас) су к?птеу болады. Кеуект? жанартау шынысы пемза деген атпен белг?л?. Перлит жанартау шынысыны? ??рамында 3 ? 5%-?а дей?н байланыс?ан су болады, ол ?нерк?с?пте ?олданылады. Жанартау шынысы шыны ?нд?р?с?нде ж?не ??рылыс материалы рет?нде ?олданылады. Кендер? Солт?ст?к ?аза?станда (Тор?ай), Шы?ыс ?аза?станда (Семейтау, Тарба?атай, Зайсан), Алматы (Жоламан, Малайсары), О?т?ст?к ?аза?стан , Жамбыл облыстарында белг?л?. ^[2]

Жанартау ат?ылаулары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

XXI ?асырда [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

• 2013 ж. 13 желто?сан ? Безымянный жанартауы, Ресей
• 2011 ж. 12 маусым ? Набро жанартауы, Эритрея
• 2011 ж. 5 маусым ? Пуеуэ жанартауы, Чили
• 2011 ж. 21 мамыр ? Гримсвотн жанартауы, Исландия аралы
• 2011 ж. 3 ?а?тар ? Этна жанартауы, Сицилия
• 2010 ж. 26 ?азан ? Мерапи жанартауы, Индонезия , Ява
• 2010 ж. 21 наурыз ? Эйяфьядлайёкюдль м?зды?ты ма?ында?ы жанартау, Исландия

XX ?асыр [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

• 2000 ж. желто?сан, Мексика , Попокатепетль жанартауы ^[3]
• 2000 ж. 14 наурыз, Ресей , Камчатка, Безымянный жанартауы ^[3]
• 1997 ж. 30 маусым, Мексика , Попокатепетль жанартауы ^[3]
• 1991 ж. 10-15 маусым, Филиппины , Лусон , Пинатубо жанартауы ^[3]
• 1985 ж. 14-16 ?араша, Колумбия , Невадо-дель-Руис жанартауы ^[4]
• 1982 ж. 29 наурыз, Мексика , Эль-Чичон жанартауы ^[4]
• 1980 ж. 18 мамыр, А?Ш, штат Вашингтон , Сент-Хеленс жанартауы ^[4]
• 1956 ж. 30 наурыз, КСРО, Камчатка жартыаралы , Безымянный жанартауы ^[4]
• 1951 ж. 21 ?а?тар, Жа?а Гвинея , Ламингтон жанартауы ^[4]
• 1944 ж. маусым, Мексика , Парикутин жанартауы ^[4]
• 1944 ж. наурыз, Италия , Везувий жанартауы ^[4]
• 1931 ж. 13-28 желто?сан, Индонезия , Ява , Мерапи жанартауы ^[4]
• 1911 ж. 30 ?а?тар ? Филиппины , Тааль жанартауы ^[4]
• 1902 ж., 24 ?азан ? Гватемала, Санта-Мария жанартауы ^[4]
• 1902 ж., 8 мамыр ? Мартиника аралы, Монтань-Пеле жанартауы ^[4]

Е? ?р? жанартаулар [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жанартау атауы	Орналас?ан орны	Би?кт?г?, м	Айма?
Охос-дель-Саладо	Чили Андылары	6893	О?т?ст?к Америка
Льюльяйльяко	Чили Андылары	6725	О?т?ст?к Америка
Сан-Педро	Орталы? Андылар	6159	О?т?ст?к Америка
Котопахи	Экваторлы? Андылар	5897	О?т?ст?к Америка
Килиманджаро	Масаи таулы ?ст?рт?	5895	Африка
Мисти	Орталы? Андылар	5821	О?т?ст?к Америка
Орисаба	Мексиканское нагорье	5700	Солт?ст?к ж?не Орталы? Америка
Попокатепетль	Мексикалы? таулы ?ыраты	5455	Солт?ст?к ж?не Орталы? Америка
Сангай	Экваторлы? Андылар	5230	О?т?ст?к Америка
Толима	Северо-Западные Анды	5215	О?т?ст?к Америка
Ключевская сопка	п-ов Камчатка	5000	Азия
Рейнир	Кордильер	4392	Солт?ст?к ж?не Орталы? Америка
Тахумулько	Орталы? Америка	4217	Солт?ст?к ж?не Орталы? Америка
Мауна-Лоа	Гавай аралдары	4169	Австралия ж?не Океания
Камерун	Камерун с?лем?	4100	Африка
Эрджинс	Анатолий ?ыраты Суматра аралы	3916	Азия
Тейде	Канар аралдары	3818	Африка
Керинчи	Суматра аралы	3805	Азия
Эребус	Росса аралы	3794	Антарктида
Фудзи	Хонсю аралы	3776	Азия
Семеру	Ява аралы	3676	Азия
Ичинская сопка	Камчатка т?бег?	3621	Азия
Кроноцкая сопка	Камчатка т?бег?	3528	Азия
Корякская сопка	Камчатка т?бег?	3456	Азия
Этна	Сицилия аралы	3340	Еуропа
Шивелуч	Камчатка т?бег?	3283	Азия
Лассен-Пик	Кордильер	3187	Солт?ст?к ж?не Орталы? Америка
Льяйма	О?т?ст?к Андылар	3060	О?т?ст?к Америка
Апо	Минданао аралы	2954	Азия
Руапеху	Жа?а Зеландия	2796	Аустралия ж?не Океания
Пэктусан	Корея т?бег?	2750	Азия
Авачинская сопка	Камчатка т?бег?	2741	Азия
Алаид	Курил аралдары	2339	Азия
Катмай	п-ов Аляска	2047	Солт?ст?к ж?не Орталы? Америка
Тятя	Курил аралдары	1819	Азия
Гекла	Исландия аралы	1491	Еуропа
Монтань-Пеле	о. Мартиника	1397	Солт?ст?к ж?не Орталы? Америка
Везувий	Апеннинский п-ов	1277	Еуропа
Стромболи	Липар аралдары	926	Еуропа
Кракатау	Зонд б??азы	813	Азия

С?нген жанартау [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

С?нген жанартау ^[5] ? к?б?не ?ира?ан не шайыл?ан, тарихи кезе?де белсенд?л?г? б?л?нбеген жанартау. С?нген жанартау?а кратер? шайылып, Б?л?не бастауы, беткейлер?нде тере? барранкостар пайда болуы мен ??рылысыны? ?ирауы т?н.

Кейб?р с?нген жанартау кейде ?айта ат?ылайды. Мысалы, Камчаткада?ы Безымянный жанартауы 1955 жыл ?рекет?н жандандыр?ан. ?рекетт? жанартаулар ала?ында орналас?ан с?нген жанартау ?й?ыда?ы жанартау деп аталады.

Жерден тыс жанартаулар [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жанартаулар тек ?ана жер шарында емес, бас?а да ?аламшарларда ж?не оларды? сер?ктер?нде болады. К?н ж?йес?нде би?кт?г?нен ек?нш? орыналатын Олимп тауы (21,2 км) жанартау болып табылады.

К?н ж?йес?нде белсенд?г? жа?ынан Юпитерд?? ИО сер?г? б?р?нш? орын алады. Жанартауды? ат?ыла?ан заттарыны? шлейф?н?? би?кт?г? 330 км ж?не радиусы 700 км-ге ( патера Тваштара ) жетед?, лава а?ындарыны? ?зынды?ы  330 км ( Амирани ж?не Масуби ).

Жанартаулар туралы та??ажайып деректер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

• Е? ?лкен жанартау - Гавайяда?ы Мауна - Лоа, оны? кратер?н?? ен? 10 километр ж?не теренд?г? 180 километр. Б?л жанартауды? 80 % - нан арты?ы м?хит астында жатыр.
• Е? би?к ?рекеттег? жанартау - О?т?ст?к Америкада?ы Охос - дель- Саладо. Оны? би?кт?г? - 6 887 метр.
• Е? тынымсыз жанартау - Гавайяда?ы Килауэа, ол 1983 жылды? бастап ?зд?кс?з аткылап жатыр. Оны? к?шк?н?н?? а?ындары 10 шаршы километрден арты? аума?ты жауып тастады.
• ?лемде 800 - ден астам ?рекеттег? жанартаулар бар. Оларды? к?пш?л?г? Индонезияда, 200 - ге жуы?.
• 1815 жылы Индонезияда Тамбора жанартауыны? ат?ылауынан 90 000 адам ?аза тапты.

^[6]

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1. ↑ ^{a b} ?аза? т?л? терми?дер?н?? салалы? ?ылыми т?с?нд?рме с?зд?г?: География ж?не геодезия . ? Алматы : "Мектеп" баспасы, 2007. ? 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
2. ↑ ?аза? т?л? терминдер?н?? салалы? ?ылыми т?с?нд?рме с?зд?г?:Геология ? Алматы: ≪Мектеп≫ баспасы, 2003.?SВN 5-7667-8188-1 ?SВN 9965-16-512-2
3. ↑ ^{a b c d} Наиболее сильные извержения вулканов в XX ?асырда М?ра?аттал?ан 22 мамырды? 2009 жылы.
4. ↑ ^{a b c d e f g h i j k} Наиболее сильные извержения вулканов в XX ?асырда М?ра?аттал?ан 24 мамырды? 2009 жылы.
5. ↑ ?аза? т?л? терминдер?н?? салалы? ?ылыми т?с?нд?рме с?зд?г?: Геология? Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.?SВN 5-7667-8188-1 ?SВN 9965-16-512-2
6. ↑ С?ра? ж?не жауап. Энциклопедия

Орта??орда б??ан ?атысты медиа файлдар бар: Category:Volcanoes