Жайы?
Сипаттамасы
?зынды?ы	2428 км
Су алабыны? ауданы	237 000 км²
Су алабы	Каспий те??з?
Су шы?ыны	400 м³/с
Су а?ысы
Бастауы	Орал тауы
? Би?кт?г?	760 м
?  Координаттары	54°42′10″ с. е. 59°25′05″ ш. б.  /  54.70278° с. е. 59.41806° ш. б.  / 54.70278; 59.41806   (G)   (O)   (Я)  (T)
Са?асы	Каспий те??з?
?  Координаттары	46°53′02″ с. е. 51°37′01″ ш. б.  /  46.88389° с. е. 51.61694° ш. б.  / 46.88389; 51.61694   (G)   (O)   (Я) Координаттар : 46°53′02″ с. е. 51°37′01″ ш. б.  /  46.88389° с. е. 51.61694° ш. б.  / 46.88389; 51.61694   (G)   (O)   (Я)  (T)
Орналасуы
Жайы? бассейн?
Ел	?аза?стан   Ресей
Айма?	Орынбор облысы , Баш??ртстан Республикасы , Батыс ?аза?стан облысы , Атырау облысы
Орта??орда?ы санаты: Жайы?

 Бас?а ма?ыналар ?ш?н Жайы? (айры?) деген бетт? ?ара?ыз.

Жайы? ? Ресей Федерациясы ( Баш??ртстан , Челяб? , Орынбор облыстары) мен ?аза?стан Республикасы ( Атырау , Батыс ?аза?стан облыстары) жер?ндег? ?зен. ?зен Еуропа мен Азия д?ние б?л?ктер?н б?луш? Орал тауларынан б?рге шекара болып есептелед?. Жалпы ?зынды?ы 2428 км, су жиналатын алабыны? ауданы 237 мы? км ² , ?аза?стан жер?ндег? ?зынды?ы 1084 км.

Орал тауыны? о?т?ст?к с?лемдер? (Орал-Тау жотасы) те??з де?гей?нен 640 м би?кт?г?нен басталып, Атырау ?аласы орналас?ан Каспий те??з?н?? б?л?г?не ??яды. Жайы? ?зен? О?т?ст?к Оралды? шы?ыс беткей?н бойлай тар а??армен а?ып, Верхнеуральск ?аласынан т?мен ?арай жазы?пен а?ады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен ?амтамасыз ету ?ш?н ?ала ма?ында б?ген сал?ан. Б?геннен т?мен ?арай ?зенн?? жа?асы жар?аба?, арасында ?айра?дар бар. Ресей жер?ндег? Орск ?аласына дей?нг? б?л?г?нде Жайы??а о? жа?ынан Таналы?, сол жа?ынан Ор салары ??яды. Орск ?аласынан т?менде ?зен батыс?а б?рылып, Губерли шат?алымен (?зынды?ы 45 км) ?тед?. Жазы? даламен а?атын т?сында сол жа?ынан Елек ?зен? ??яды. Жайы??а о? жа?ынан К?ш? ?ызыл, ?лкен ?ызыл, Сакмар, Таналы?, Ша?ан; сол жа?ынан Шы??ырлау, Г?б?рл?, ?лкен ?ара?ан, С?й?нд?к, ??ма?, Ор, Елек, Барбастау салалары ??яды. Орал ?аласынан т?менг? б?л?г?нде Жайы?ты? а??ары та?ы да ке?ей?п, жайылмасы тарма?талады. ?аладан ?ткенен кей?н ?зенге К?ш?м б?ген? салынып, Жайы?-К?ш?м су?ару-суландыру ж?йес? тартыл?ан. Жайы?ты? 80%-? ?ар суымен толы?ады.

Б?л атауды? шы?у, пайда болу тарихымен м?н-ма?ынасы жайлы ?рт?рл? жорамалдар бар. Екатерина ?? жарлы?ы бойынша (Е.Пугачев к?тер?л?с?н халы? жадынан ?ш?ру ма?сатымен) Орал деп атады. Ал жерг?л?кт? халы? оны Жайы?, А?жайы? деп те атайды.

Ол туралы б?зд?? д?у?р?м?зге дей?нг? грек ?алымдары е?бектер?нде ма?л?мат бер?лген. Клавдий Птолемейд?? ≪География≫ атты е?бег?нде ≪Дайкс ≫ деп аталса, орта?асырлы? саяхатшы, араб ?алымдары Ахмед ибн Фадланны? жазбаларында Джаих деп атал?ан.

• Академик В.В.Бартольд : ≪Птоломей заманында Волга ?зен?н?? аты фин т?л?нде Ра-Урал , ал т?рк? т?лдер?нде Даикс (Яик)  ≫ атымен белг?л? бол?ан, -деп жазды.
• К?рнект? т?р?ктанушы Н.А.Баскаков Жайы? топоним?н?? ал?аш?ы даих н?с?асы алтай т?л?н?? куман диалект?с?нде: ≪ Даи? ? ?зен тас?ыны≫ м?н?н б?лд?ред? деп жазды.
• ?алым топономист А.?бд?рахманов с?з т?б?р? ? жай, жаю, жайылу ет?ст?г?н?? де т?п т?рк?н? осы с?зден шы?ады, осы?ан ? ы? ж?рна?ы ?осылып ≪Жайы?≫ гидроним? жасал?ан деген п?к?р айт?ан. ^[1]

Орал тау жотасынан басталып, жо?ар?ы б?л?г?нде О?т?ст?к Оралды? шы?ыс беткей?н бойлай тар а??армен а?ып, Верхнеуральск ?аласынан т?мен ?арай жазы?пен а?ады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен ?амтамасыз ету ?ш?н ?ала ма?ында б?ген салын?ан. Б?геннен т?мен ?арай ?зенн?? жа?асы жар?аба?, арнасында ?айра?дар бар. Суды жинау к?лем? ? 220 мы? км ² . Су са?та?ыш, ал?ап, арна сипаттары бойынша Жайы? ?зен?н 3-ке б?лед? (а?ыстар): жо?ар?ы, орта ж?не т?менг?.

Орал ?аласынан т?менг? б?л?г?нде Жайы?ты? а??ары та?ы да ке?ей?п, жайылмасы тарма?талады. ?аладан ?ткеннен кей?н ?зенге К?ш?м б?ген? салынып, Жайы?-К?ш?м су?ару-суландыру ж?йес? тартыл?ан. Жайы? к?б?не ?ар суымен (80%) толы?ады. Су тасу кез?нде орта а?ысы т?сында арнасы 10 км-ге, ал атырауында б?рнеше онда?ан км-ге дей?н жайылады. ?зен жо?ар?ы а?ысында ? ?арашаны? басында, орта, т?менг? б?л?г?нде ?арашаны? ая?ында ?атып, м?зыны? еру? т?менг? б?л?г?нде наурызды? ая?ында басталып, жо?ар?ы б?л?г?нде с?у?рд?? ортасына дей?н созылады. ?зеннен бек?ре , шо?ыр , майшаба? , к?ксерке , Каспий ?арак?з?, табан балы? , сазан , жайын ауланады. Жайы?ты? бойында орналас?ан Ресей ?алалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор, ?аза?стан ?алалары: Орал (кеме ?атынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен Азияны? шартты шекарасы Жайы? ?зен? бойымен ?тед?. ^[2]

Ресей жер?ндег? Орск ?аласына дей?нг? б?л?г?нде Жайы??а о? жа?ынан Таналы? , сол жа?ынан Ор салалары ??яды. Орск ?аласынан т?менде ?зен батыс?а б?рылып, Губерли шат?алымен (?зынды?ы 45 км) ?тед?. Жазы? даламен а?атын т?сында сол жа?ынан Елек ?зен? ??яды. Жайы??а о? жа?ынан К?ш? ?ызыл, ?лкен ?ызыл , Са?мар , Г?б?рл? , Таналы? , Ша?ан ; сол жа?ынан Шы??ырлау , Г?мбей , ?лкен ?ара?ан, С?й?нд?к , ?лкен ??ма? , Ор, Елек, Барбастау салалары ??яды.

Т?менде Жайы? ?зен?н?? салалары к?рсет?лген: ^{[3] [4]}

Жайы? ?зен?н?? бастауы Оралтау жотасында, те??з де?гей?нен 600 м би?кт?кте орналас?ан Н?ж?мтау тауыны? етег?нде орналас?ан. Б?л жерден 12 ша?ырым жерде Баш??ртстанны? Учалин ауданына ?арайтын Вознесенка ауылы орналас?ан. ^[5]

Жайы? ?зен? Баш??ртстан ар?ылы 130 км а?ады. Су жинау алабы Баш??ртстан Республикасыны? аума?ында-27300 шаршы км (республика аума?ыны? 19% - ы). Е? к?п сулы-Самар ?зен? болып табылады, ол ауданы бойынша неб?р? 7,3% - ды ?ана алып, жылды? а?ын нормасыны? 40% - ын беред?. Республика аума?ында ?алыптасатын а?ынны? орташа а?ыс к?лем?ндег? Орал ?зен? бассейн?н?? ?лес?, сондай-а? ?зен суларыны? республикадан кету? 9,12% - ды ??райды. Жайы? ?зен? бассейн?н?? ?зен суларыны? а?ыны Баш??ртстан Республикасыны? аума?ына жо?. ^[6]

Б?ла? бастауында оларды б?р а?ыс?а ба?ытта?ан бес ?айнар к?з? бар. Б?ла?тарды? айналасында ?ара-жасыл, ?ара ?о?ыр т?ст? ?айы? орманы бар. Ал одан ?р? ыл?алды? к?з? болып табылатын батпа?тар жал?асады. Б?ла?тарды? б?р?н?? астынан ?зен ?айнары ша?ын вулкандарша ат?ылауда. Оны? жанында ≪Осы жерден Жайы? ?зен? басталады≫ деген шойын плита та?тасы орнатыл?ан. Та?тада Жайы? ?зен?н?? жа?асында орналас?ан ?алаларды? атаулары бар лента бейнеленген. Батпа?тардан ?т?п, Жайы? нег?зг?, о?т?ст?к ба?ыт?а ?арай бет алады. Тар ж?не тере? шат?алдардан, тау с?лем?нен ?т?п, ?зен жартастары арасында жылдам а?ып, Орал даласына шы?ады. ^[7]

Челяб? облысы ар?ылы ?тет?н Жайы? ?зен?н?? жалпы ?зынды?ы 382,5 ша?ырымды ??райды. Облыс айма?ында Волковское ауылына дей?н ?зен жылдам а?ысы бар тау ?зен? рет?нде келед?. Верхнеуральск ?аласынан кей?н - Жайы? тег?с ?зен рет?нде а?ып, Магнитогорск?ден кей?н ол ?айтадан тар тасты жа?алауларда а?ады. Жайы? Челяб? облысыны? шекарасын ?ызыл ауданыны? Первомайский кент? ар?ылы кес?п ?тед?.

Жайы?ты? к?птеген салалары бар, оларды? ?ш?ндег? е? ?р?лер? (Челяб? облысында): Гумбейка, Зингейка, К?ш? ?ызыл, ?лкен ?ызыл ж?не ?лкен ?ара?ан.

Жайы? суы елд? мекендерд? ж?не Магнитогорск металлургия комбинатын сумен ?амтамасыз ету ?ш?н ?олданылады. Магнитогорск?де ?зенге ек? су ?оймасы салынды ? Верхнеуральск ж?не зауытты? то?ан.

Жайы? Челяб? облысыны? ?ш ?лкен елд? мекен?н - Верхнеуральск , Магнитогорск ж?не Кизилское , сонымен ?атар б?рнеше онда?ан ша?ын ?алалар мен ауылдар ар?ылы а?ып ?тед?.

Жайы? жа?асында ?те ?дем? жартастар, т?белер, шы?дар - Верхнеуральск ма?ында ?лкен ж?не Извоз-Гора таулары, Янгельское ауылыны? жанында?ы А?-Тас шат?алы, Кизилскийд?? жанында?ы К?к Шихан тауы кездесед?.

Челяб? аума?ында?ы Жайы? ?зен?нен к?ксерке, табан, сазан, жайын балы?тары кездесед?. ?зен Еуропа мен Азияны? таби?и шекарасы бол?анды?тан, жа?алауларда ж?не ?с?ресе к?п?рлерде к?птеген ескертк?ш белг?лер орнатылады. ^[8]

Жайы? Орынбор облысын шы?ыстан батыс?а ?арай 1 164 ша?ырым ?ст?нде облысты? 10 ауданынан ?тед?. Басында ?зен о?т?ст?кке Орск ?аласына дей?н а?ады. Б?л жо?ары а?ыс болып саналады. Содан со? кенет батыс?а б?рылады. Енд?к ба?ытта 850 км Орал ?аласына дей?н (орта а?ыс), ?айтадан о?т?ст?кке б?рылады, осы ба?ытты Каспий те??з?не дей?н са?тайды (т?менг? а?ыс, аралы?ы 840 км.).

Орск ?аласынан басталарда?ы, жо?ар?ы а?ыс шег?нде, ?зен солт?ст?ктен о?т?ст?кке меридианды? ба?ытта Оралды? шы?ыс баурайы бойы енс?з ал?апта, ?збестерден салын?ан ??здар арасынан а?ады. Е? тере? жерлер? - 3 м.. ?зенн?? б?л жер? таулы сипатта болады.

Орск ?аласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салын?ан. Б?л б?ген Жайы? ?зен?н?? де?гей?н 30 метрден астам?а к?теред?. К?ктемг? тас?ын кез?нде толып, Ириклин б?ген? жыл бойы б?рт?ндеп ?з к?лем?н??, шамамен жартысын ?зенге беред?.

Орск ?аласынан Орал ?аласына дей?н ?зен ке? ал?апта орташа а?ыста а?ады. Енс?з таулы жерлер? сирек кездесед?. ?зен тег?с саяз жерлерге айналады.

Орынбор ?аласы аума?ында Жайы? ?зен?не е? ?р? о? тарма?ы Са?мар а?ады. Оны? ?зынды?ы 761 км, ал?ап к?лем? 29,1 мы? км. Са?мар алабын к?п ?арлы ж?не тарма?тан?ан ?зен ж?йес? бар орман жабады. Тек Орынбор облысы ше?бер?нде Са?мар?а ??йылатын 290 ?зен саналады. Са?марды? су айдауы Жайы?тан шамамен 1,5-2,0 рет арты?, одан ?алыпты а?уымен ж?не к?ктемг? тас?ыныны? ?за?тылы?ымен ерекшеленед?.

Елек са?асына дей?н Жайы?ты? сол жа?алауында?ы ?р? ?зендер? ? Киялы-Буртия, Урта-Буртия, Буртия, Бердянка, Донгуз, Черная - б?л ?деттег? дала ?зендер?, б?ра? к?ктемг? ?ыс?а су тас?ыны бар. Оларды? екеу? - Донгуз бен Черная - жазды? ортасында кеу?п ?алды. Елек ?зен? - Оралды? сол жа?алауында?ы ?р? саласы. Електен т?мен, Жайы? о? жа?та та?ы ?ш ма?ызды саласы а?ады: Киндел, Иртек ж?не Ша?ан . Орск ?аласында Жайы??а Ор ?зен? ??яды.

Орынбор территориясында?ы Жайы? ?зен?нде кеме ?атынасы жо?, ен? 50-170 м., тере?д?г? - 3-5 м., а?ынны? жылдамды?ы - 0,3 м / с, т?б? ??мды, шо?ылар жо?. Жа?алауы нег?з?нен т?к, жартастарыны? би?кт?г? 5?9 м. Жайы? ?зен?н?? жазы?ы ке? - 10?12 км., шал?ынды, орман ал?аптары к?п, к?птеген шо?ылар кездесед?. ^[9]

Орал ?аласы ма?ында Жайы? ?зен?не 2 сала ? Ша?ан мен Барбастау ?зендер? ??яды. Т?менг? а?ысында Жайы? ?зен? Батыс ?аза?стан мен Атырау облыстары аума?ынан Каспий те??з? ма?ы ойпатынан ?тед?,б?нда ?ш таби?и айма?тан ?тед?: дала, ш?лейтт?-дала ж?не ш?л.

Даланы? айма? ?зынды?ы 250 км Батыс ?аза?стан облысында солт?ст?к жа?ында орналас?ан. Б?л айма?ты? о?т?ст?к шекарасы Жайы? ?зен бойы Чапаев ауылы жанынан ?тед?. ?р? ?арай о?т?ст?кке 220 км ш?л-дала айма?ы созылып жатыр. Ол Каспий те??з? ойпатыны? солт?ст?к бет?нен Батыс ?аза?стан облысыны? Чапаев, Атырау облысыны? Индер ауылдары аралы?ында белдеулей ?тед?. Индерден те??зге дей?н ш?л айма?ы ен? 300 км-ге созылады.

Жайы? ?зен? тек ?ана ?ар суларына ?оректенет?н жай ?зендерге жатады. Оны? а?ыны, нег?з?нен, ?зендер ж?йес? дамы?ан, жо?арыдан ?алыптасады. Жайы? ?зен?н?? жайылмасы мен а??арлары Батыс ?аза?станны? биологиялы? алуан т?рл?л?г?н?? интроайма?ты? орталы?ы болып табылады. Дала мен ш?лейт ландшафтты? б?ртект? т?сег? Жайы? а??арыны? к?рет?н жайылма ормандарды? жасыл желег?мен алмасады.

Жайы?ты? жайылма ормандары: емендер , ?ара а?аштар, а?теректер,талдар ?айы?, шег?ршендермен сипатталады. Т?рш?л?к ортасыны? жа?дайына ?арай б?л ормандар алуан т?рл? болып ??ралуы м?мк?н. Жайылмаларды? солт?ст?к б?л?г?нде к?ктеректер мен а??айындар таралады ж?не ша?ын то?айлар ??райды.

Жайылмаларда?ы ?с?мд?ктерд?? таралуына тас?ын суларды? т?ру ?за?ты?ы ?лкен ?сер келт?ред?. ?зенн?? ?аз?рг? арнасынан жайылманы? жо?ары беткей?н?? экологиялы? ?атарын мына ?с?мд?ктер б?рлест?ктер? ??райды. Облысты? солт?ст?г?нде ?зен бойыны? ??майт ?айрандарында б?та?ты талдар ?сед?, ал ?ызыл ? Жар е?деу?нде олар?а жы??ылдар араласады. Олардан жо?ары ?аратал, арнадан ?р? талды? екпелер орналас?ан.

Жер бедер?н?? би?ктеу жерлер?нде, жа?алауларды? ?нбойы мен еск? арнасында ?ара терек пен а? терек то?айлар орналас?ан. Орман т??ымдарыны? осы ек? т?р? барлы? орман ал?аптарыны? 50 % ??райды.

Шег?рш?н орман ал?аптары орталы? жайылманы? жо?ары тел?мдер?нде орналас?ан, тас?ын сумен басу кезе?? 30 к?ннен аспайды. Шег?рш?н б?талар мен а?терек жазы?тар арасында орналасады. Шег?рш?н орман ал?аптары о?т?ст?кке ?арай азаяды, ал Антонов ауылынан о?т?ст?кке ?арай жо?алады.

Экологиялы? ?атарды? жо?ар?ы б?л?г?н емендер алады. М?нда тас?ын суларды? т?ру ?за?ты?ы ?ш аптадан аспайды. Еменд? а?аштар тек ?зенн?? солт?ст?к жа?ында шо?ырлан?ан. Жайылмалы ормандар б?та ?опасымен жамыл?ан шабынды? пен ала?дар?а ауысады.

?зен жайылмасында?ы экологиялы? жа?дайды? алуан т?рл?л?г?: жер бедер? т?рл?ше ?иылысып отыратынды?ы, су ?орларыны? к?пт?г?, бай жануарлар д?ниес?н?? т?рш?л?г? мен са?талуына ?с?мд?ктер топтасты?ыны? алмасуы ?олайлы ?сер ту?ыз?ан. ?зен жайылмасында б?лан, ел?к, жабайы ?абан, ?оян, т?лк?, т?пт? орман сусары мен с?леус?ндерд? кездест?руге болады. ?зенн?? солт?ст?к б?л?г?нде ?оныс аудар?ан камшаттарды? мекендейт?н ?йш?ктер мен жасанды б?геттер? кездесед?.

?с?ресе, ??с?анаттыларды? саны мен т?рлер? ерекше к?п. Жайылмалы? ормандарда сары шымшы?тар, сайра?тар, шыбын?ыр?ыштар, то?ылда?тар, мысы?тор?айлар, ба?тар мен ?амыстарда?ы с?лыкештер, орманда?ы жадыра?тар, ??рлар, б?денелер, бай?ыздар ж?не т.б мекендейд?.

Айры?ша биологиялы? ?рт?рл?л?кт?, ?ызыл к?тапты? ж?не сирек т?рлерд? са?тап ж?не ?айта ?алып?а келт?ру ма?сатында Батыс ?аза?стан облысы аума?ыны? Жайы? ?зен? а??арында Кирсанов ж?не Бударин ?оры?шалары ??рыл?ан.

Бударин зоологиялы? ?оры?шасы, жер к?лем? 80 мы? га, б?лан ел?к, ?абан, ??ндыз, ондатра, ?оян ж?не бас?а жануарларды са?тау ж?не к?бейту ?ш?н ??рыл?ан. Б?дан бас?а ?оры?ша территориясы ?те сирек бара жат?ан реликта - су жа??а?ы (чилим) мен су папортниг?н?? (сальвиния) о?т?ст?ктег? мекен?. ?оры?шада омырт?алы жануарлар д?ниес?нен ??старды? 56 т?р?, с?т?орект?лер?н?? 21 т?р?, 6 т?рл? рептилия, амфибияны? 4 т?р? ж?не балы?ты? 9 т?р? есептелед?.

Кирсанов кешенд? ?оры?шасы, жер к?лем? 61 мы? га, ?амшатты жерс?нд?ру ж?не ел?к, б?лан ж?не бас?а жануарларды? санын к?бейту ?ш?н ??рыл?ан. ?оры?шаны? территориясыны? ?зен жайылмасында далалы Орал ???р?н?? тамаша таби?и кешен? - ?сем емен мен а?терек ормандары са?тал?ан. Б?л жерде, Батыс ?аза?станда тек осында кездесет?н, сиреп бара жат?ан ?с?мд?ктер? мен жануарларына ?те ?олайлы жа?дай жасал?ан. Б?нда ?ызыл к?тап?а енг?з?лген к?птеген ?с?мд?к т?рлер? ?сед? (?арапайым емен, мамыр маржанг?л?). Сирек кездесет?н с?лемш?п, аюбалдыр?ан, шерменг?л, ?о?ырауша, субидайы?, ?абыржы?, ?ара мойыл та?ы бас?алары да табылады.

Атырау облысыны? ?лес?не Жайы?ты? 323 ша?ырымды? са?алы? б?л?г? тиед?. Индер ауылдары аралы?ында белдеулей ?т?п те??зге дей?н ш?л айма?ы созылады. К?кто?ай елд? мекен?нен бастап арнасы ке?и бастайды. Б?л жерден Нарын мен Ба?сай арналары б?л?нед?. ?зенн?? т?менг? а?ысында 0,5-тен 3 км-ге дей?н, жайылмалар кездесед?, ?зен де?гей?нен би?кт?г? б?рт?ндеп т?мендейд? ж?не Топайлы ауылында 6-7 м. Алмалы ауылында 2 м. ??райды.

Жайы?ты? т?мен жерлер?нде ?амыс , б?талар, мия ж?не жайылымды? шал?ындар дамы?ан. Жо?ар?ы са?асында жусан , ?урай, вейник, еркек ш?п , ?амыс ш?птер? ж?не жы??ылдар кездесед?.

Атырау ?аласына жа?ында?ан сайын, Жайы?ты? жа?алауы да жандана бастайды. Жа?алау жаппай бау-ба?ша саяжайлары, ба?шалар, орман питомниктер?, жаз?ы коттедждер басталады. Сонымен ?атар онда?ан ?лкен ??бырлар мен су алу ?ондыр?ыларын, магистральды? каналды? ?уатты су ?абылдайтын станцияларын к?руге болады.

Жайы? ?зен? Атыраудан кей?н б?рден сол саласы Перетаска тарма?ынан басталады. Оны? артында Б??ар мен Яицкийд?? тарма?тары б?л?нген. Яицкий тарма?ы арна т?р?нде тере?дет?лген Атаман ?олты?ы ар?ылы те??зге шы?ады. Жайы?ты? нег?зг? арнасы - ?нем? жасанды т?рде тере?дет?л?п т?ратын 20-дан астам ?олмен жасалын?ан каналдар ар?ылы таралады.

Жайы?ты? т?менг? а?ысыны? тере?д?г?, жыл сайын к?ктемг? суды? к?тер?лу?нен ?зен арнасыны? шайылуына ?арай, барынша ?алыпты. К?ктемде тас?ында суды? к?тер?лу де?гей? сабадан 3-7 м-ге асады. Фарватер бойында?ы Жайы?ты? орта тере?д?г? сабасында (саяздар мен ш???ырларсыз) 3-5 м ??райды.

Жайы? ?зен?н?? са?алы? ау?ымыны? жо?ар?ы шекарасы атырауды? басымен ?ласады (Атырау ?аласынан т?мен), те??зд?к ? те??з кемер?не 3 м изобатта к?ред?. Б?л шектег? са?а аума?ыны? к?лем? 1500 км ² те?. ?зен атырауы к?лем? 600 км².

Жайы? ?зен?н?? балы? шаруашылы?ында зор ма?ызы бар. Айма?та?ы таби?и факторлар жиынты?ы жылды? мезг?л?не байланысты, с?у?рден ш?лде айлары аралы?ында, балы? ?с?руд? жо?ары де?гейде дамыту?а ?олайлы жа?дайлар ту?ызады.

?аз?рг? кезде Жайы? ?зен? - Каспий алабында?ы бек?ре балы?ты? таби?и ке? уылдыры? ?оры са?тал?ан б?р ?ана ?зен.

К?зде 15 тамыздан 15 ?араша аралы?ында Жайы? ?зен?нде балы?ты? балы?шаруашылы? ш???ырларына жылыстауы ж?ред?, я?ни к?здег? ?ыста??а ?оныстануы болады.

Содан со? Жайы? ?зен? арнасында мамырдан ш?лде айларына дей?н балы? шаба?тарыны? уылдыры?тайтын ж?не ?сет?н орнынан ?зенн?? са?алы? ке?ест?г?не жылыстауы ж?ред?.

Жайы? ?зен?нде балы?тарды? 38-ден астам т?р? бар: бек?ре т?р?зд?лер, майшаба?тар, шортант?р?зд?лер, т??ыт?р?зд?лер ж?не бас?алары кездесед?.

Жайы? ?зен?н?? экологиялы? проблемалары , бас?а да ?зендер сия?ты, кешенд? таби?и, антропогенд?к ж?не техногенд?к ?рд?стермен байланысты.

Жайы? ?зен?н?? тозып ?згеру?н?? б?р?нш? себептер? болып, толассыз су а?ыныны? таби?и ?рд?стерд?? механикалы? ?рд?стер т?р?ндег? ?сер?нен болатын арнаны? б?зылуы болып табылады. Оны? жа?ымсыз салдары болып табылатындар:

1. - Арнаны? лайлануы, ?зенн?? тайыздалуы мен оны? гидрологиялы? режим?н?? нашарлауына со?тыратын ?айра?дарды? пайда болуы;
2. - Жа?алауларды? ире?дер? мен топыра?ты жерлер?н?? же??л механикалы? ??раммен шайылуы. Б?л ?зенн?? арнадан шы?ып ж?не ?лкен аума?ты басып кету?не ?ау?п ту?ызады.

Осы ?рд?стер Жайы?ты? к?ктемг? ?атты тас?ынымен т?птен тере?дей т?сед?. ?аза?станды? айма?та ?зен арнасыны? лайлануына тер?с ?сер етет?н факторлар?а а?ысты баяулатын даланы? жазы?тылы?ы ж?не арнаны? к?п иреле?д?г?не ?сер етет?н жер бедер?н?? с?л жотылы?ы жатады. Осы?ан байланысты ?зенн?? т?тасты?ы мен ?ызмет? оны? т?ра?ты к?т?мс?зд?г?нс?з м?мк?н емес. ?зен арнасыны? лайлануына оны? салалары мен бастау к?здер?н?? тазаланбауы ?сер етед?. Батыс ?аза?стан облысында?ы Жайы? ?зен?н?? алабына к?рет?н к?ш? ?зендерге Ша?ан, Дерк?л , Елек , Утва , Рубежка , Быковка , Барбастау , Емболат т.б. к?ред?.

Б?дан бас?а , Жайы? ?зен?н?? таби?и экож?йес?н?? тозуына оны? су, ?с?мд?ктер, жануарлар мен балы? ресурстарын пайдаланатын шаруашылы? ?ызметтер? де ?з?нд?к ?сер?н тиг?зед?. Елд? мекен жерлердег? жа?алай ?зенн?? жа?алаулары мен су алатын ала?дарда, тас?ын кез?нде ?зенге шайылатын ?алды?тар т?г?лед?.

Жайы? бойында орналас?ан ?лкен ?алаларды? арналы тазалы? ??рал?ылары еск?рген, ?айта жа??ыртуды ?ажет етед? ж?не арналы? а?ындарды ?ажетт? д?режеде тазартуды ?амтамасыз етпейд?.

Жайы? ?зен?н?? бетк? суларыны? ластануыны? ма?ызды факторы ?нд?р?ст?к к?с?порындарыны? ?ызмет?, суалатын ала?дар аума?ында?ы еск?ден берг? ластар, ?алалы?, ж?не кентт?к шайынды сулар болып табылады.

Жайы? ?зен? мен а??арларды? суыны? азаюына, ?с?мд?ктер мен жануарлар д?ниес?н?? б?зылуына р??сатсыз а?аштар кесу ж?не далалы? ?рттер ?сер етуде.

Шекарааума?ты? Жайы? ?зен? су?а тапшы ?аза?стан ?ана емес , Ресейд?? де ерекше мемлекетт?к ма?ызды нег?з? су к?ретамыры болып табылатыны с?зс?з. Т?пт? ода?ты? мемлекет кез?нде де осылай бол?ан. ?аза?стан Республикасы ?к?мет?н?? 21.01.2004 жыл?ы №159 ?аулысымен ≪Ерекше мемлекетт?к ма?ызы бар су нысандары т?збес? мен ерекше мемлекетт?к ма?ызы бар су нысандарыны? шаруашылы? ?ызмет режим?н ???ы?ты? реттеу ерекшел?ктер?≫ бек?т?лген. ?к?н?шке орай, Жайы? ?зен? осы атал?ан ??жатта?ы ?лшемдерге с?йкес келсе де, ерекше мемлекетт?к ма?ызы бар су нысандарына жат?ызылма?ан, осы?ан байланысты о?ан ?з д?режес?нде к???л б?л?нбей келед?.

Жайы? ?зен? алабы ежелг? ?ркениет орталы?ы ж?не ?аз?рг? уа?ытта ?аза?стан мен Ресей Федерациясыны? ?леуметт?к экономикасында аса ма?ызды орын алады. Жайы? ?зен?н?? ландшафтты-экологиялы? жа?дайын ж?не су кешен?н ?алып?а келт?ру мен са?тау басты м?ндет. Жайы? ?зен?н?? к?п?асырлы? бай тарихы б?зд?? ?рпа?тар ?ш?н жо?алмауы керек. ^[10]

• Б?л ?асиетт? Жайы? ?зен?, осы ?зенн?? бойында ?ыз Ж?бек балалы? ша?ын ?тк?зген. Осы ?зенд? ?т?п Т?леген ?ыз Ж?бекке келген.
• Осы ?зенн?? суына Махамбет пен Исатай ?скер? аттарын суар?ан. Осы ?зенд? ?орек еткен. Осы ?зен ?ш?н алысып, жан бер?скен. Ел азатты?ы ?ш?н осы ?зенд? талай малтып кеш?п ж?р?п со?ыс?ан.
• Осы ?зенд? ?т?п ?йг?л? Б?кей хан "?шк? Орда" атты Ед?л-Жайы? арасына ?оныс тепкен "?ой ?ст?не бозтор?ай ж?мырт?ала?ан" ханды?ты? нег?з?н сал?ан.
• Осы ?зенн?? жа?асында Алашорда ?к?мет?н?? нег?з?н салушыларды? б?р? Халел мен Жа?анша Досм?хамедовтар д?ниеге келген. Осы ?зенд? малтып ж?р?п балалы? ша?тарын ?тк?зген!
• Осы ?зенн?? суымен Александр Македонский де ау?ат ал?ан. Осы ?зенн?? жер?нен ?з?мен-?з? шы?ып жат?ан ?ара майды к?р?п Аристотель де та? ?ал?ан. Осы ?зенд? ?т?п Батый Хан ?ыпша? хал?ынын рухымен Русь ?лем?н?? "ел боламыз" деген ?м?т?н ж?здеген жылдар?а кей?н шегер?п, отар ?ылып, Еуропаны? жартысын жаулап ал?ан.
• Осы ?зенд? ?т?п ?йг?л? Марко Поло Еуропа?а Азия ?лем?н аш?ан.
• Осы ?зенн?? жа?асында адамзат тарихында?ы е? дарынды ?олбасшыларды? б?р? С?лтан Бейбарыс д?ниеге келген. Осы ?зенн?? бой?а с??ген н?р?мен С?лтан Бейбарыс б?к?л Ислам ?лем?н Мо??ол ж?не Крест шап?ыншылы?ынан са?тап ?ал?ан. Байтал т?г?л бас ?ай?ы заманда М?стафа Шо?ай да осы ?зенн?? бойымен шетел ас?ан.
• Осы ?зенн?? бойында тол?ауын шег?не жетк?з?п ??рман?азы ??д?ретт? к?йлер?н шы?ар?ан! Осы ?зенд? ?аза?ты? ма?дайына б?ткен ?лы ?лкей Мар??лан да малтып ж?р?п Сарайшы?ты зерттеген! ^[11]

• Медведев ?шiн Жайы?ты? ??ны к?к тиын М?ра?аттал?ан 5 наурызды? 2016 жылы.

1. ↑ Жер-су атаулары (этимологиялы? аны?тамалы?) ≪?нер≫ баспасы, Алматы 2011 ISBN 978-601-209-161-8
2. ↑ ?аза? т?л? терминдер?н?? салалы? ?ылыми т?с?нд?рме с?зд?г?. Су шарушылы?ы. ? Алматы , Мектеп, 2002.
3. ↑ https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1600074
4. ↑ http://textual.ru/gvr/index.php?card=186324
5. ↑ https://kamnedelmiass.ru/v-kakoe-more-vpadaet-ural-reka-ural-v-rossii/
6. ↑ ГИДРОЛОГО-ГИДРОХИМИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА БАССЕЙНА РЕКИ УРАЛ НА ТЕРРИТОРИИ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН. https://cyberleninka.ru/article/n/gidrologo-gidrohimicheskaya-harakteristika-basseyna-reki-ural-na-territorii-respubliki-bashkortostan
7. ↑ А.А.Чибилёв Река Урал: Историко-географические и экологические очерки о бассейне р. Урал. ? Л.: Гидрометеоиздат, 48-бет.
8. ↑ http://www.xn--74-6kca2cwbo.xn--p1ai/nature/lakes_rivers/ural_reka/
9. ↑ http://orenobl.ru/priroda/ural.php
10. ↑ Батыс ?аза?стан облысы. Энциклопедия. ? Алматы: ≪Арыс≫ баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
11. ↑ http://massaget.kz/blogs/6109/

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.