Каспий итбалы?ы
.
Морж
.
Ескекая?тылар
(
лат.
Pinnipedia
) ? су
с?т?орект?лер
отрядына жататын жануарлар тобы.
Денес? ?ршы? т?р?зд? с?й?р, бес сауса?ты ая?тары ескекке айнал?ан, ??йры?ы ?ыс?а. Суда ?м?р с?руге бей?мделген, б?ра? киттерден айырмашылы?ы мол, ?йткен? олар ??р?а?та немесе м?зда ?ана ша?ылысады, балаларын тауып, с?тпен ?оректенд?ред?, дем алады, т?лейд?.
[1]
Б?ларды? ?азба ?алды?тары миоцен д?у?р?нен белг?л?. Ескекая?тылар
Атлант м?хиты
,
Тыны? м?хит
,
Солт?ст?к М?зды м?хит
жа?алауларында,
Балты? те??з?
.,
?ара те??з
.,
Каспий те??з?нде
,
Байкал
ж?не
Ладога к?лдер?нде
кездесед?. Дене п?ш?н? ?ршы? т?р?зд?, бесбашпайлы ая?-?олдары жар?а?ая??а (ескекая??а) айнал?ан.
Дене т?р?ы 1,2 ? 6 м-дей, салма?ы 40 ? 3600 кг-?а дей?н жетед?. Басы ?лкен, мойны ?ыс?а ж?не т?л?асымен б?р?г?п кеткен. Ж?зген кезде танау тес?ктер? тер?л? ?атпар ар?ылы жабылады. Алды??ы, арт?ы ая?тары ескекке ??сас бол?анды?тан, отрядты? аты осыдан шы??ан. Тер? астында?ы ?алы? май ?абаты (10 см-ге дей?н) дене температурасын реттеу ?ызмет?н ат?арады ?р? ?орект?к зат ?оры болып табылады. Тер? сыртында?ы жамыл?ы т?г? ? ересектер?нде б?ркелк? ?алы? ?ылшы?ты, ал к?ш?ктер?нде ? ?лп?лдек мамы?ты болады. К?ру, есту, и?с сезу, тыныс алу м?шелер? жа?сы жет?лген. ?орег? ? балы?тар,
моллюск?лер
,
шаянт?р?зд?лер
. Аталы?тары аналы?тарынан ?р? келед?. К?бею кез?нде б?р орын?а топталып жиналады. К?пш?л?к т?рлер? жеке ж?п ??рады. Аналы?тары 3 ? 4 жаста, аталы?тары 5?6 жаста жынысты? жа?ынан жет?лед?. Буазды? мерз?м? 11?12 ай. Жылына б?р рет к?б?не б?р ?ана к?ш?к туады. Анасын 1?2 жылдай емед?. Ескекая?тылар cуда т?рш?л?к етуге бей?мделген, ??рлы??а, не м?з ?ст?не тек ша?ылысу кез?нде, к?ш?ктегенде, т?легенде, тыны??ан кезде ?ана шы?ады.
Ескекая?тылар ?аз?рг? кезде 3 т??ымдас?а б?л?нед?:
- морждар
(
лат.
Оdobenus rosmarus
) ? сойда? т?ст?лер ? оны? ?з? аттас 1 ?ана т?р? бар. Дене т?р?ы 410 см-дей, салм. 2000 кг-дай. ??ла? ?ал?аны, ??йры?ы жо?. Жо?ары сойда? т?стер? ?те ?зын ?р? жуан (?зынды?ы 60 ? 80 см-дей). Арт?ы
ескек
ая?ы бауырына ?арай б?г?л?п, ??рлы?та ?оз?алуына к?мектесед?.
Морждарды?
саны жылдан-жыл?а азаюына байланысты ?ор?ау?а алынып, Халы?ар. таби?ат ?ор?ау ода?ыны? ≪
?ызыл к?табына≫
енг?з?лген, оларды жерг?л?кт? халы??а ?ана аулау?а р??сат ет?лген.?аз?рг? уа?ытта ескекая?тыларды? 31 т?р? бар деп есептелед?, оларды? 13 т?р? КСРО-ны? , 1 т?р? республикамызды? Каспий те??з?нде мекендейд?. Со??ы кезде сиреп кеткенд?ктен, 6 т?р? ж?не 3 т?р тарма?ы ХТ?О-ны? ,2 т?р? мен 8 т?р тарма?ы б?рын?ы КСРО-ны? ?ызыл к?табына т?ркелд?.
- ??ла?ты итбалы?
(
лат.
Оtar??dae
) ? оны? 14 т?р? бар. Б?ларды? сырт?ы ??ла? ?ал?аны ай?ын бай?алады, т??ымдасты? аты осы?ан байланысты атал?ан. Та?ы б?р ерекшел?г? ? аталы?тарыны? мойнында?ы т?г? (шашы) жал сия?ты ?зын болады. Б?ларды? 3 т?р? Халы?ар. таби?ат ?ор?ау ода?ыны? ≪?ызыл к?табына≫ енг?з?лген;
- к?д?мг? итбалы?тар
.
Б?ларды? китт?р?зд?лерден ерекшел?г? - т?рш?л?г?н?? к?пш?л?г?н суда ?тк?згенмен к?бею ?ш?н ж?не тыны??анда м?ндетт? т?рде ??рлы??а шы?ады. Суда ескек т?р?зд? ая?ымен ерк?н ж?зед?, балы? аулап ?оректенед?. Ескекая?тыларды? дене п?ш?н? балы??а ??сас с?й?рлене б?ткен, к?пш?л?г?нде ??ла? ?ал?аны болмайды, б?ра? дыбысты жа?сы естид?. Оларды? денес?ндег? т?кт? жабын айтарлы?тай жет?лмеген, тер?с?н?? астында ?алы? май ?абаты болады.
Ескекая?тыларды? сырт?ы ??рылысына ?арай ек? топ?а б?луге болады. Оларды? к?шкене болса да ??ла? ?ал?аны ай?ын к?зге т?сед?; ескекке айнал?ан ая?тары да итбалы?ты? ескекая?ынан ?згеше: олар ая?ына таянып, ??рлы?та ебдейс?з болса да т?рт ая?тап ж?ре алады. Т?лендер ал?аш?ы кезде ?лс?з, суда ж?зе алмайтын, к?здер? ашы? 1-2 бала туады. Денес?н ?ыс?а ?ара ж?н ?аптайтынды?тан, т?лендерд?? баласы бар?ын деп аталады. Ал итбалы?тарда ??ла? ?ал?аны болмайды ж?не ескек ая?тарын таяныш ете алмайтынды?тан, бауырымен ?оз?алады. Кейб?р итбалы?тар ?лб?р? аппа? 1-2 бала туады, ол
а??рпек
деп аталады. Ескекая?тыларды? боз?ы, т?б?ткер ж?не те??зшер сия?ты т?рлер? т?лен т??ымдастар?а, ал
те??з ?ояны
, те??збарыс,
те??з п?л?
,
каспий итбалы?ы
сия?ты т?рлер? итбалы? т??ымдастар?а жатады.
Ескекая?тыларды? ?ш?нш? тобы -
морждар
. Б?лар солт?ст?к жарты шарда мекендейт?н е? ?р? ескекая?тылар болып табылады.Моржды? салма?ы 2 тонна?а дей?н жетед?. Олар ескекая?ын таянып ж?ре алады, б?ра? ??ла? ?ал?андары болмайды. Морж су т?б?ндег? ??рттарды, буна?денел?лерд? ж?не шаянт?р?зд?лерд? жейд?; ол ?орег?н ?ст??г? жа?с?йег?нен ?с?п шы??ан ек? ?зын сойда? т?стер?мен ?азып алады.
[2]
[3]
Итбалы?тар ?р т?рл? балы?тар мен шаянт?р?зд?лермен ?оректенед?. Кейб?реулер? сег?зая?тар мен кальмарларды да ?орек ету? м?мк?н. Те??з ?абыланы сек?лд? алып жырт?ыш итбалы?тар пингвин ж?не бас?а да те??з ??старына шабуыл жасайды. Те??з арыстандары мен сойда?т?ст?лер кей кездер? бас?а да те??з арыстандарын ?лт?ру? м?мк?н.