Ертег? ? фольклорды? нег?зг? жанрларыны? б?р?. Ертег? жанры ? халы? прозасыны? дамы?ан, к?ркемделген т?р?, я?ни фольклорлы? к?ркем проза.

Оны? ма?саты ? ты?даушы?а ?ибрат ?сынумен б?рге эстетикалы? л?ззат беру. Ертег?н?? ат?аратын ?ызмет? ке?: ол ?р? т?рбиел?к , ?р? к?ркем - эстетиккалы? ?деби ?азына. Ертег?н?? б?к?л жанрлы? ерекшел?г? осы ек? сипатынан к?р?нед?. Сонды?тан ертег?л?к прозаны? басты м?ндет? ? сюжетт? барынша тартымды ет?п, к?ркемдеп, ?рлеп баяндау. Демек ертег? шынды??а ба?ытталмайды, ал ертекш? ??г?мес?н ?м?рде бол?ан деп д?лелдеуге тырыспайды. Ертег?н?? композициясы бас ?аhарманды д?р?птеуге ба?ындырылады, с?йт?п, ол белг?л? б?р с?лба бойынша ??рылады. М?ны? б?р? ертег?ге идеялы?, мазм?нды? ж?не к?ркемд?к т?тасты? беред?. Осы т?тасты? б?л жанр?а бас?а да ?асиеттер дарытады: композиция мен эстетикалы? м?ратты? б?рл?г? ?р? т?ра?тылы?ы, к?ркем шарттылы?ты? м?ндетт?л?г?, ауызек? с?йлеу т?л?не с?йкест?г?, т?ра?ты т?ркестерд?? ?олданылуы, т.т.

Ертег?де ?иял ма?сатты т?рде пайдаланылады, сонды?тан ол ?с?релен?п, ?ажайып?а айналады ж?не б?ршама ?з?нше дамып отырады. ертег?дег? ?ажайып ?иял адамны? к?ндел?кт? к?р?п ж?рген заттары мен ??былыстарын саналы т?рде бас?аша ет?п к?рсетед?, ?йткен? б?л жанрда ?ажайыпты? к?ркем бейнелеу?ш ??рал рет?нде ?олданылады. ?м?рдег? шынайы н?рсен?? ?з?н ?дей? ?згерт?п к?рсету ? ертег?н?? ?з?нд?к ?асиет? бол?анды?тан, ертекш? де оны? мазм?нын барынша ?с?релеуге, ?ажайыпты етуге к?ш салады. Сонымен б?рге ертег?дег? о?и?алар мен ?с-?рекеттерд?? ?аншалы?ты ?серл? болуы ертекш?ге ?ана емес, сондай-а? ты?даушы?а да, ертег?н?? айтылу жа?дайына да байланысты. ертег?де ?иял мен ?ажайып ?р? идеялы? та ма?сатта ?олданылады, себеб? классик. Ертег? адамны? рухани азы?ы болуымен ?атар идеол. та ?ызмет ат?ар?ан. ертег?н?? к?ркем баяндалуында сюжеттен де г?р? композицияны? р?л? арты?ыра?. ^[1]

Ертег?н?? поэтикасы мен композициясы к?ркем ?р? ж?йел?. Композициясы б?рнеше б?лшектен т?рады: бастама ? эпикалы? баяндау ? ая?тау. Бастама, ?детте, ?ле? немесе ?й?ас?ан проза т?р?нде бас кей?пкерд?? ата-анасы, оны? д?ниеге келу? туралы айтып, ты?даушыларды бас кей?пкермен таныстырады. Эпикалы? баяндау ?аhарманны? ?су?н, ?йлену тарихын, оны? бастан кешкендер?н ??г?мелейд?. Ая?тауда кей?пкерд?? с?йген?н алып немесе ойла?анын ?ске асырып, м?ратына жеткен? хабарланады. Бастама мен ая?тау, к?б?несе т?ра?ты т?ркес болып келед?. ?з?н?? ?за? тарихында ертег? жанры ?р д?у?рд??, ?р ?о?амны? болмысы мен т?с?н?ктер?н??, нанымдарыны? ?р т?рл? ?здер?н са?тап ?алып, б?зд?? заманымыз?а жетк?зген. ?аза? ертег?лер?нде ханды? заманны? шынды?ы, сол ша?та?ы ?деттер мен нанымдар, салт-д?ст?рлер, т?рмыс кейп? к?б?рек к?р?н?с тап?ан.

Ертег?лер? жанрлы? ?р? сюжетт?к ??рамы жа?ынан ?р алуан. Ол ?штей б?рнеше жанр?а б?л?нед?:

1) жануарлар туралы ертег?лер;
2) ?иял-?ажайып ертег?лер, батырлы? ертег?лер;
3) хикаялы? ертег?лер , сатиралы? ертег?лер;
4) т?рмыс-салт ертег?лер? . Сюжеттер? тек ?аза?ты? ?з?не т?н ертег?лермен ?атар, бас?а елдермен орта? сюжетке ??рыл?ан ертег?лер де бар. Оларды? к?б? тарихи-типологиялы? жа?дайда пайда бол?ан, б?разы тарихи-генетик., я?ни туыс халы?тар?а орта? болып табылады, кейб?р? тарихи-м?дени байланыс н?тижес?нде ?аза? ж?ртына тара?ан. Сол себепт? ?аза? ертег?лер?нде таза ?лтты? та, халы?ар. та, к?шпел? сюжеттер де ?атар ?м?р с?рген.
Нег?зг? кей?пкер мен мазм?ны ж?не ?ияли ?д?стерд?? ?аншалы?ты пайдаланылуына ?арай б?л салаларды? ?р ?айсысы та?ы б?рнеше топ?а б?л?нед?. Б?ларды? ?ш?нде: хикая , ?сиет , мыс?ыл , батырлы? туралы ертег?лер болады.

Ертег? жанрыны? пайда болып, ?алыптасу тарихы ?те ?за?. Оны? т?п-т?рк?н? ? ал?аш?ы ?ауымда ту?ан к?не мифтер , а?шылы? ??г?мелер, хикаялар , ?р т?рл? ырымдар мен а?ыздар . ?з?н?? ?алыптасу барысында ертег? осы жанрларды? к?птеген белг?лер?н бойына с???рген. Б?л жанрларды? кейб?р? ?з б?т?м?н м?лде жо?алтып, толы? ертег?ге айнал?ан. Соларды? б?р? ? миф жанры. Мифт?? ертег?ге айналу процес? б?рнеше кезе?нен ?ткен.

Миф ? ал?аш?ы рулы? ?ауымны? ?асиетт? деп санал?ан ??пия ??г?мес? мен шеж?рес?. Оны ол кезде ?рк?мге ж?не ?р жерде айта бермеген. Мифте ?орша?ан ортаны?, д?ниен?? жаратылуы мен аспан ?лем? жайында, руды? тотемд?к бабасы, ?лк? атасы мен жасампаз ?аhармандар туралы, оларды? ?с-?рекеттер? ж?н?нде фантастикалы? т?рде баяндал?ан. Алайда ол заманда осыны? б?р? а?и?ат деп ?абылдан?ан, мифке ж?рт к?м?л сенген. Б?ра? уа?ыт ?т?п, адам санасы мен м?мк?нд?г? жет?лген сайын миф ?згер?ске ?шырап, б?рте-б?рте ≪?асиетт?≫ сипатынан айрыл?ан, ??пия болудан ?ал?ан. Осыны? н?тижес?нде мифке сенуш?л?к те ?лс?реген, онда?ы о?и?алар мен кей?пкерлер бас?а сипат ?абылда?ан, т?пт? мифт? айтушы бара-бара ?з жанынан да ?осатын бол?ан. Соны? салдарынан ?с-?рекеттерд?? де н?тижес? бая?ы мифт?к сипаттан айырыл?ан. Мифт?? себеп-салдарлы? белг?с? жо?ал?ан. Б?рте-б?рте мифт?? б?рын?ы масштабы тарылып, ??г?ме жеке б?р адамны? та?дырын баяндайтын жа?дай?а келед?. С?йт?п, миф хикая?а, содан со? ертег?ге айналады. Ертег?н?? та?ы б?р тамыры ? ал?аш?ы рулы? ?ауым адамдарыны? а?шылы? ??г?мелер? мен хикаялары. Ал?ашында шын бол?ан о?и?алар нег?з?нде айтыл?ан ??г?мелер б?рте-б?рте ел арасына тара?ан сайын ?оспалармен толы?тырылып, хикая?а, одан ертег?ге айналып кеткен. Осындай а?шы мергендер жайында?ы ??г?мелер ?аза? ертег?лер?н?? ??рамында аз емес. ?рине, олар б?зд?? ертег?де сол ежелг? заманда?ы к?й?нде емес, к?ркем фольклор?а айнал?ан формада к?р?нед?. Ал?аш?ы ?ауымда?ы мифт?к ??ымдар ту?ыз?ан неб?р ?аламат ма??лы?тар ( жезтырна? , жал?ыз к?зд? д?у, албасты, жалмауыз кемп?р, т.б.) б?рын?ы а?шылар ??г?мес?не к?р?г?п, хикая ту?ызады. Хикая жанры мифт?? ?з?мен б?рге ертег?ге де айналады. Оны? ертег? ??рамында ж?рет?н? де сонды?тан. Б?ра? мифт?? ертег?ге айналу жолында хикая мен ертег? ?атар ?м?р с?ред?, сол себепт? миф, ?с?ресе, хикая ?з?нше жеке айтылып, елге жайылады.

?аза? хал?ы прозасында осы процесс т?гел дерл?к ?з ?алдыр?ан. Жалпы ертег?лерд?? пайда болып, ?алыптасуыны? ал?аш?ы кездер?нде ел оны ?иял деп ойлама?ан, онда баяндалатын о?и?а?а сенген, себеб? ол ша?та ертег? ?з т?рк?н?нен алша? кете ?ойма?ан, сонды?тан к?ркемд?к ?ызмет те ат?арма?ан. Ал к?ркем фольклорлы? жанр болып ?алыптас?ан классик. ?аза? ертег?лер?н?? жиналуы мен жарияланып, зерттелу? 18 ?-ды? 2-жартысында басталды. Ал?аш?ы ж?з жылда, нег?з?нен, ?аза?стан?а Ресейден келген адамдарды? кейб?р? ?аза? ж?ртыны? т?рмыс-салты , ?дет-??рпы туралы деректер жинап, соларды? ?атарында фольклор жайында жалпылама м?л?меттер жариялап ж?рд?. Ертег?лерд?? к?б?рек жиналып, жары? к?рген т?сы ? 19 ?-ды? 2-жартысы. Б?л кезе?де ?аза? ертег?лер?н ?ыл. ма?сатта жарияла?ан жина?тар да болды. ?с?ресе, В.В. Радлов, И.Н.Березин, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, А.В.Васильев, А.Е.Алекторов, ?.Диваев жина?тарында ертег?лерд?? к?птеген м?т?ндер? жары? к?р?п, олар туралы азды-к?пт? ?ыл. п?к?р айтылды. Атал?ан жинаушы-жариялаушыларды? ?алымды? де?гей?, ?ыл. т?с?н?г? ?р т?рл? бол?анды?тан ертег? м?т?ндер? ?р т?рл? к?з?арас т?р?ысынан ба?аланды. Со?ан ?арамастан б?раз ертег? жары? к?рд?, ?ыл. айналым?а енд?. Соны? ар?асында ?аза? ертег?лер? Потанинн??, Радловты?, А.Н.Веселовскийлерд?? ке? масштабты ?ыл.- зерттеулер?не ?л?кт?. Б?л ша?та ертег?лерд? ?аза? о?ы?андары да, а?ындары да жинастырып, ≪ Дала у?лаятыны? газет?нде≫ жекелеген м?т?ндерд? жары??а шы?арды. ?с?ресе, М?шh?р Ж?с?п К?пей?лы ертег?лерд? арнайы т?рде жариялап отырды. Ш.Ш.У?лиханов баста?ан зерттеу ?с?н Алтынсарин, Абай ??нанбаев ,?.Б?кейхановтар жал?астырды. Ертег?лерд? ?ылыми ?р? а?артушылы? ма?сатта жинап, жария ету, зерттеу ж?мысы 20 ?-да ке? жол?а ?ойылды. Б?л ?асырды? 40?50-жылдарына дей?н ертег?лер, к?б?несе о?у-а?арату м?селес? т?р?ысынан жарияланып, о?улы?тарда, жекелеген ма?ала мен к?таптарда арнайы ?арастырылды. Осы т?ста А.Байт?рсыновты?, Х.Досм?хамедовт??, М.О.?уезовт??, С.Сейфуллинн?? о?улы? ?спетт? жары? к?рген к?таптары, С.М??ановты?, Б.Кенжебаевты?, Е.С.Ысмайыловтарды? ма?алалары ?аза? фольклортануы ертег? жанрына да арнайы к???л б?лген?н ай?а?тады. Б?ра? атал?ан авторлар ертег?н? т?с?нуде, талдауда ?ркелк? т?с?н?к к?рсетт?. ?с?ресе, ертег?н? таза тапты? т?р?ыдан ба?алау етек алып, оны? к?птеген н?с?алары талдаудан тыс ?алды, т?пт? м?т?ндерге редакциялы? т?зетулер де енг?з?лд?. Осы ?рд?с 20 ?-ды? 60-жылдарына дей?н жал?асып, жары? к?рген м?т?ндерге тапты? сипат бер?лд?, ал зерттеу е?бектер т?рпайы социологиялы? ба?ытта болды. 1960 жылдан бастап ертег? жанрын зерттеу ?ыл. нег?зге т?ст?. Б?л салада ?уезов пен Ысмайыловты?, В.Сидельниковты?, М.?абдуллинн?? е?бектер? айры?ша болды. Олар ертег?лерд?? ?аза?ша ?ш, орысша ?ш томын жариялап, б?л жанр туралы жа?аша ой тол?ап, к?лемд? ма?алалар жазды ж?не м?т?ндерге т?с?н?ктер берд?. Ертег?лер 1960 ж. басылып шы??ан ≪?аза? ?дебиет?н?? тарихына≫ жеке б?л?м болып енд? (авторы ? ?уезов). Ертег? жанрына ?абдуллинн?? жо?ары о?у орнына арнал?ан о?улы?ында, Н.С.Смирнованы? к?табында, орыс т?л?нде жары? к?рген ≪ История казахской литературы≫ атты 3 томды? е?бект?? б?р?нш? томында арнайы тараулар бер?лд? (авторы ? Е.Костюхин). ертег?н? сала-сала?а б?л?п, тере?дете, типологиялы? т?р?ыдан зерттеу ?с? 1970 жылдан ?ол?а алынды. С.А.?ас?абасовты? ?иял-?ажайып ертег?лерге, Е.Д.Т?рсыновты? т?рмыс-салт ертег?лер?н?? шы?у тег?не арнал?ан монографиялары 1972 ? 1973 ж. баспадан шы?ты. 1979 ж. хайуанаттар туралы ертег?лерд?? т???ыш академиялы? басылымы жары? к?рд?. Ертег? жанры б?к?л халы? прозасы ж?йес?нде ≪ ?аза?ты? халы? прозасы≫ атты е?бекте зерттел?п, о?ан 1986 ж. ?аза?стан ?ылым академиясыны? Ш.Ш.У?лиханов атында?ы сыйлы? бер?лд? (авторы ? ?ас?абасов). ?аза? ертег?тануы ?лтты? фольклор туралы ?ылымыны? ?лкен де ма?ызды б?р саласына айналды. ^[2]

• ?аза? ертег?лер?
• А?ыз

1. ↑ “ ?аза? ?дебиет?. Энциклопедиялы? аны?тамалы?. ? Алматы: ≪Аруна Ltd.≫ ЖШС, 2010 жыл. ISBN 9965-26-096-6
2. ↑ “?аза?стан”: ?лтты? энцклопедия/Бас редактор ?. Нысанбаев ? Алматы “?аза? энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9

Б?л ма?ала ? ?аза? ?дебиет? туралы бастама ма?ала. Оны толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз .

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.