Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

Ежелг? Грекия немес Эллада гр. Ελλ?δα ) ? б.з.б. III мы?жылды?тан б.з.б. I ?асырына дей?н бол?ан ежелг? грек мемлекеттер? жер?н?? жалпы аты; Балкан т?бег?н?? о?т?ст?г?н, Эгей те??здег? аралдарды, Фракия жа?алауын, К?ш? Азияны? батыс ???р?н ала орналас?ан.

Грек отаршылды?ы д?у?р?нде (б.з.б. 8-6 ?. б?л мемлекеттер ?з ы?палын Италия, Шы?ыс Сицилия, О?т?ст?к Франция жер?не, Африканы? солт?ст?к жа?алауына (Киренаика?а), ?ара те??з бен Азов Те??з?н?? б??аздары мен жа?алауларына дей?н таратып, сол жерлерде грек отарлары ашыл?ан.

Тарихшыларды? к?б?с? Ежелг? Грекияны батыс ?ркениет?н?? нег?з?н салушысы рет?нде ?арастырады ^{[1] [2] [3]} . Ежелг? Грекия ?ркениет? ?лемд?к демократияны? отаны рет?нде ^[4] , батыс философияны? ^[5] , архитектураны?, м?с?ндемен??, поэзияны?, театрды? ж?не ?ылымдарды? нег?зг? принциптер?н?? нег?здеуш? ^[6] , Олимпиады ойындарды? бастаушысы болып есептелед?. Грек м?дениет? Рим империясыны? м?дениет?н?? дамуына, я?ни жалпы еуропалы? м?дениет?н?? дамуына ?лкен ?сер еткен.

Географиясы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Солт?ст?к-батыс жа?ында Ежелг? Грекия Иллириямен , солт?ст?к-шы?ысында Ежелг? Македониямен , батысында Ион (Сицилия) те??з?мен, шы?ысында - Эгей ж?не Фракий те??здер?н?? суларымен жуыл?ан.

Нег?зг? ?ш айма??а б?л?нген:

• Солт?ст?к Грекия
• Орта Грекия
• Пелопоннес .

Солт?ст?к Грекия Пинд тау жотасымен ек?ге б?л?нген: батыс жа?ында Эпир ж?не шы?ыс жа?ында - Фессалия?а . Орта Грекия Солт?ст?к Грекиядан Тимфрест ж?не Эта тауларымен б?л?н?п, 10 айма?тан ??рал?ан: Акарнания , Этолия , Локрида Озольская, Дорида , Фокида , Локрида Эпикнемид, Локрида Опунт, Беотия , Мегарида ж?не Аттика . Пелопоннес ?ал?ан Грекиямен енс?з (6 км) Коринф?ылтасымен байланыс?ан. Пелопоннесты? орталы?ы Аркадия бол?ан.

Ежелг? Грекияда ?ш ?лкен архипелаг?а ( Киклада , Спорада ж?не Ион аралдары) ??рал?ан б?рнеше ж?з аралдар бол?ан, е? ?р?лер? ? Крит ж?не Эвбея .

Балкан жартыаралында?ы Грекия к?б?не таулы жер, к?птеген шы?ана?тарымен жа?алауы кес?нд?ленген ел бол?ан.

Тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Археологиялы? ?азба деректер?не ?ара?анда, Македониядан Элида?а дей?нг? Ежелг? Грекия жер?н адам орта палеолит д?у?р?нде (100-40 мы?ыншы ж.ш.) мекендей баста?ан. Неолит д?у?р?нде (7 мы?жылды?ты? орта кез шамасы - 2800 ж.ш.) Грекияны? хал?ы ег?нш?л?кт? игер?п, мал шаруашылы?ымен айналыс?ан, отыры?шы ?м?р с?рген. Орта палеолит д?у?р?нде ?алыптас?ан ру ??рылысы неолит д?у?р?нде ?бден кемел?не келд?. Грекияны? солт?ст?г?нде Сескло, Димини ж?не Лариса м?дениет? дамыды. 5-4 мы? жылды?тарды ??рлы?та?ы Грекияда Эгей те??з?н?? аралдарында, ?с?ресе Критте неолит м?дениет?н?? жерг?л?кт? н?с?алары ?алыптаса бастады.

Ежелг? Грекия тарихында тарихшылар келес? кезе?дерд? белг?лейд?::

1. Эгей м?дениет? (б.з.б. III мы?жылды?ты? со?ы ? II мы?жылды?). Миной ж?не Микен ?ркениет?.
   1. Миной ?ркениет? (Крит):
      1. Ерте миной кезе?? (б.з.б. XXX?XXIII ??.).
      2. Орта неминой кезе?? (б.з.б. XXII?XVIII ??.).
      3. Кей?нг? миной кезе?? (б.з.б. XVII?XII ??.).
   2. Эллада ?ркениет? (Балкан Грекиясы):
      1. Ерте эллада кезе?? ( б.з.б. XXX?XXI ??.).
      2. Орта эллада кезе?? (б.з.б. XX?XVII ??.).
      3. Кей?нг? эллада кезе?? (б.з.б. XVI?XII ??.) немесе Микен ?ркениет?.
2. Полистер кезе?? (б.з.б. XI?IV ??.).
   1. Гомер кезе?? немесе ≪?ара??ы ?асырлар≫ (б.з.б. XI?IX ??.) .
   2. К?не Грекия (б.з.б. VIII?VI ??.).
3. Эллинист?к Грекия (б.з.б. IV?I ??э.).
   1. Б?р?нш? эллинист?к кезен? (б.з.б. 334?281 ж.).
   2. Ек?нш? эллинист?к кезен? (б.з.б. 281?150 ж.).
   3. ?ш?нш? эллинист?к кезен? (б.з.б.150?30 ж.).

Полис - ?ала-мемлекет? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Полис ? ?ала-мемлекет, Ежелг? Грекия мен Римге т?н ?о?амны? ?леуметт?к-экономикалы?, саяси ?йымдарыны? ерекше т?р?. Полис жер? ?ала аума?ынан, оны? айналасында?ы хал?ы ег?нш?л?кпен ш??ылданатын мекендерден ??ралды. Мемлекетт?к аппараты халы? жиналысынан, ке?естен ж?не сайланып ?ойылатын т?рл? ?ызмет адамдарынан (магистраттардан) т?рды. Халы? жиналысы билеуш?н?? мемлекетт? бас?ару ???ын ?амтамасыз ет?п отырды. Полистер олигарх. (мыс., Спарта) немесе демократиялы? (мыс., Афины) т?р?нде болды. Спарта ег?нш?л?к Полиске, Коринф сауда-?ол?нер? Полис?не жатты. П. Грекияда б.з.б. 4 ?асырды? басында, Римде б.з.б. 3 ? 1 ?асырларда да?дарыс?а ?шырап, жойылды.

Ежелг? Спарта [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Спа?рта (к?не грекше: Σπ?ρτη, лат. Sparta) немесе Лакедемон (к?не грекше: Λακεδα?μων, лат. Lacedaemon) ? ежелг? грек ?ала-мемлекет? (полис), ал?ашында Эврот ?зен?н?? алабында (Лаконика айма?ы) орналас?ан, кей?н б.з.б. 6 ? 1 ?асырларда Пелопоннест?? о?т?ст?к б?л?г?н ?амты?ан. Гомерд?? “Илиада” шы?армасына ?ара?анда, Спарта Лакониканы? ахейялы? 12 ?ауымыны? б?р?. Б.з.б. 12 ?асыр шамасында дорийл?ктер Пелопоннеске басып к?р?п, Спарта ?оныстарын ?иратты. Археологиялы? м?л?меттер бойынша жа?а дорий ?онысы Спарта деген атпен б.з.б. 10 ? 9 ?асырларда бас?а жерде ? Эврот ?зенн?? жа?асында пайда бол?ан. Б.з.б. 8 ? 6 ?асырларда Спарта к?рш? айма?тар: батыста Мессанияны, шы?ыста Клаурияны жаулап алды. Спартаны? барлы? жер? мемлекетт?к менш?г?не алынды. Б?л жерлер Спартаны? толы? ???ылы азаматтары ? спарталы?тар?а м?ра рет?нде пайдалану?а бер?лд?. Жерд? басыбайлы ??лдар ? илоттар ??- дед?.

Ал Спартаны? б?рын?ы жерг?л?кт? хал?ы ? периэктер (жеке басы ер?кт?, б?ра? саяси ???ы жо?) ?ол?нермен ж?не саудамен айналысты.

Спарталы?тарды? ?здер? жет? жасынан ?скери ?ызметке тартылды. Спартаны? саяси ??рылысы рулы?-тайпалы? сипатта болды. Халы? жиналысы (апелла) жо?ар?ы орган саналды. Мемлекетт? ек? ?улеттен (Еврипоний ж?не Ашад) шы??ан ек? патша бас?арды. Олар ?скери жаса?тар?а жетекш?л?к ет?п, б?р?атар д?ни м?ндеттерд? ж?зеге асырып отырды, ал ?шк? ж?не сырт?ы саясатты? аса ма?ызды м?селелер?н а?са?алдар ке?ес? (герусия) шешт?.

Экономикаалы? жа?ынан Спарта ?ол?нер мен саудасы нашар дамы?ан, рулы? ?атынастар са?тал?ан аграрлы? ?ауым болды. С?улет ?нер? мен ?нерге м?н бер?лмед?. За?дар ?те ?атал болып, т?уелд? халы?ты аяусыз ?анады. Б.з.б. 6 ?асырды? ая?ында Спарта Пелопоннес ода?ын бас?арып, б?к?л Грекияда бил?к ж?рг?зу ?ш?н Афинымен Пелопоннес со?ысын (б.з.б. 431 ? 404) ж?рг?зд?. Спарта же??ске жет?п, б?раз уа?ыт Грекияда ?стемд?к ??рды. Б?ра? билеуш?лерд?? ?шк? да?дарысы Спартаны? со?ыс к?ш?н ?лс?ретт?. Ол б.з.б. 371 ? 362 жылы бол?ан со?ыстарда ?з ?арсыластарынан к?йрей же??лд?. Б.з.б. 338 жылы Спарта Македония?а, ал 146 жылы Римге ба?ынып, мемлекет рет?нде жойылып кетт?.

Спарта тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

• XI ?асыр б.з.б ? Спарта ?ала-мемлекет ??рылуы.
• X ?асыр б.з.б ? Дорийл?ктер Лакония территориясын жаулады. Жарты т?р?ын-ахэйл?ктерд? периэктерге айналдырды(Политикада к?ш? жо?, б?ра? т?уелс?з азамат), ал ?ал?андарын илоттар?а айналдырды(мемлекетт?к ??л); дорийл?ктер билеуш? спартиаттар болды.
• IX ?асыр б.з.б ? Ликург бас?ару за?дары Спартаны ?скери к?шт? мемлекетке айналдырды.
• 743 ? 724 жылдар б.з.б ? Б?р?нш? Мессения со?ысы. Спарта Мессенаны? б?р б?л?г?н жаулады.
• 685 ? 668 жылдар б.з.б ? Ек?нш? Мессения со?ысы. Спарта Мессенанны т?гелдей жаулады.
• 500 ? 449 жылдар б.з.б ? Грек-парсы со?ыстары.
• 480 жыл б.з.б. ? Фермопиль шай?асы. 300 спарталы?тар ерл?г?.
• 479 жыл б.з.б. ? Платея т?б?ндег? шай?ас. Спарталы?тар мен ода?тас мемлекеттерд?? же??с?.
• 479 ? 464 жылдар б.з.б ? Тегеатидамен со?ыс, Спартаны? же?у?мен ая?талады.
• 464 ? 455 жылдар б.з.б. ? ?ш?нш? Мессения со?ысы(Мессенияда?ы илоттар к?тер?л?с?).
• 460 ? 445 жылдар б.з.б ? Пелопоннесс со?ысы. Афина мен Спартаны? 30 жыл?а со?ыс то?тату кел?с?м?.
• 457 жыл б.з.б ? Танагр т?б?ндег? шай?ас. Спарталы?тар мен ода?тас мемлекеттерд?? же??с?.
• 431 ? 404 жылдар б.з.б ? Пелопоннесс со?ысы. Спарталы?тар афинды?тарды же??п Грекияда?ы доминантты мемлекет болды.
• 427 жыл б.з.б ? Спарталы?тарды? Платейд? жаулап, т?р?ындарды? к?п б?л?г?н жойды.
• 425 жыл б.з.б ? Пилос т?б?ндег? спарталы?тарды? же??л?с?.
• 422 жыл б.з.б ? Амфиполе т?б?ндег? шай?ас. Спарталы?тар мен ода?тас мемлекеттерд?? же??с?.
• 418 жыл б.з.б ? Мантинея т?б?ндег? шай?ас. Спарталы?тар же??с?.
• 395 ? 387 жылдар б.з.б ? Коринф со?ысы. Спарта мен Парсы же??с?.
• 371 жыл б.з.б ? Левктрах т?б?ндег? шай?ас. Спарта Фивамен шай?аста к?ш?н жо?алтады.
• 362 жыл б.з.б ? Мантинея т?б?ндег? шай?ас. Спарталы?тар же??с?.
• 331 жыл б.з.б ? Спарта и Македония со?ысы.
• 331 жыл б.з.б ? Мегалополе т?б?ндег? шай?ас. Спарталы?тар мен ода?тас мемлекеттерд?? же??л?с?.
• 245 ? 241 жылдар б.з.б ? Агис реформасы с?тс?з ая?талды.
• 235 ? 221 жылдар б.з.б ? Клеомен реформасы с?тт? орындал?анымен макендон патшасы Антигон III Спартадан Селласия т?б?ндег? шай?аста же??лгеннен кей?н реформаны алып тастады.
• 229 ? 222 жылдар б.з.б ? Клеомен со?ысы. Спартаны? Ахэй ода?ы мен Македония?а гегемония ?ш?н Пелопоннесстег? ?арсы со?ысы.
• 222 жыл б.з.б ? Селласия т?б?ндег? шай?аста Спарта ауыр же??л?ске ?шырайды. Спартаны Эллинды? ода??а к?шпен к?рг?зед?.
• 220 ? 217 жылдар б.з.б ? Ода?тастар со?ысы. Спарта Этолия ода?ымен б?рге Эллинды? ода??а ?арсы со?ысы.
• 215 ? 205 жылдар б.з.б ? Б?р?нш? Македония со?ысы.
• 207 жыл б.з.б ? Мантинея т?б?ндег? шай?ас. Спарталы?тарды? ауыр же??л?с?мен ж?не патша Маханида ?л?м?мен ая?талды.
• 204 жыл б.з.б ? спарталы?тар жаулау?а тырысты Мегалополь.
• 201 жыл б.з.б ? спарталы?тар Мессения?а шабуылдайды, б?ра? Тегейден же??л?ске ?шырайды.
• 195 жыл б.з.б ? Лакония со?ысы, Спарта же??л?с? ж?не Ахей ода?ына ?осылуы.
• 147 жыл б.з.б ? Спарта Ахей ода?ынан шы?ып Римнен ?олдау алып отырады. Ахей со?ысы басталды..
• 146 жыл б.з.б ? б?к?л Грекия Рим империясыны? астында ?алып Ахей провинциясына айналды. Кез?ндег? ата?тары ?ш?н Спарта мен Афина ?здер?н?? территориясы аума?ында ?з ?з?н билеу ???ы?ын алады.

Афины мемлекет? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Афина ?аласы ежелг? ?ркениет орталы?тарыны? б?р?, Грекияны? астанасы. Эгей те??з?н?? жа?асында, Аттика т?бег?ндег? т?бел? жазы?та орналас?ан ?ала. Ол ?з?мен ?ргелес жат?ан е? ?р? те??з порты ? Пиреймен ?осылып, ?лкен Афинаны ??райды (аума?ы 433,28 км²). Афина ? Жерорта те??з?н?? жа?алауында?ы е? ?р? ?алаларды? б?р?. Т?р?ыны 3,4 млн. адам (1994). Климаты жерортате??зд?к (жазы ? ысты?, ?уа?, ?ысы ? жылы, жа?бырлы), ?а?тар айыны? орташа температурасы 90С, ш?лде айыны? орташа температурасы 270С. Ежелг? Грекия тарихында Спартамен ?атар жетекш? р?л ат?ар?ан ?ала-мемлекет. ?ала ?йел ??дай Афина Палладаны? (Зевст?? ?ызы) ес?м?мен атал?ан. ?ала-мемлекетт?? ?алыптасу тарихын баяндайтын нег?зг? е?бек ? Аристотельд?? “Афина политиясы”. Афиналы?тар шеж?рес? бойынша, ?ала Афина акропол?н?? т???рег?нде (б?л жерде микен д?у?р?н?? кез?нде-а? бек?н?с т?р?зд? елд? мекендер мен б.з.б. 16 ? 13 ?асырларда салын?ан сарайлар бол?ан) та?даулы рулы? ?ауымдарды б?р?кт?руд?? н?тижес?нде пайда бол?ан. Б.з.б. 5 ?асырды? 2-жартысында б??ан дей?н б?рнеше ?леуметт?к-саяси реформаларды басынан ?ткерген Афина м?дени г?лденуд?? (“Периклд?? алтын ?асыры” деп аталатын) е? би?к де?гей?не жетт?. Афинада к?рнект? ?алымдар, суретш?лер мен а?ындар: тарихшы Геродот, философ Анаксагор, м?с?нш? Фидий, а?ындар Эсхил, Софокл, Еврипид, комедияшы Аристофан ?м?р с?рд?. Афиналы? жазушыларды? т?л? ? аттика диалектикасы б?к?л эллинн?? ?деби т?л?не айналды. ?сем ?йлер салынды. Гипподам жобасы бойынша салын?ан т?тас бек?н?ст?? Акрополь ансамбл?н ??райтын нег?зг? ?имараттары ? ?лемд?к с?улет ?нер?н?? озы? ?лг?лер?н?? б?р? Парфенон храмы (б.з.б. 438 ? 447 жылдары салын?ан), Фидийд?? м?с?ндер?, т.б. бейнелеу ?нер?н?? туындылары кей?нг? ?асырлар суретш?лер? ?ш?н шеберл?к мектеб? ?спеттес болды. Алайда, “алтын ?асыр” ?за??а созыл?ан жо?.

Адамзат ?ркениет? оша?ыны? б?р? бол?ан Афина ?шк? жанжалдарды?, алауызды?ты? салдарынан, 176 жылы Римн?? ?ол астына ?тт?. Рим ?стемд?г?не ?арсы бас к?терген Афинаны Корнелий Сулланы? ?скерлер? жаулап, ?алаларын ?иратты. Б.з. 3 ?асырында сырт?ы жауларды? шап?ыншылы?ынан Афина б?ржола дербест?г?н жо?алтты. ?аз?рг? Афинада ежелг? грек, рим заманы мен орта ?асырларды? с?улет ескертк?штер? жа?сы са?тал?ан.

Ежелг? Грекияда?ы б?л?м мен ?ылым [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Грек мектептер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ежелг? грек мектептер? ?ш бас?ышты бол?ан. Олада к?б?несе ау?атты адамдарды? балалары ?ана о?ы?ан. Б?р?нш? бас?ышты мектеп жасына дей?нг? т?л?м-т?рбие (3-7) берет?н орын деп ата?ан, ек?нш? бас?ышта 7-12 жасар балалар о?ы?ан, ал ?ш?нш? бас?ышты "гимнасия" деп аталды.

Ау?атты гректерд?? ?л балалары ?ш жасынан бастап ?йде т?рбиеленд?. Олар арнайы ?й т?рбиеш?лер?нен т?л?м-т?рбие алып отыр?ан. Т?л?м-т?рбие берет?ндер педагог-м??ал?мдер. Т?рбиеленуш?лер сурет салуды, балшы?тан ?рт?рл? ойыншы?тар жасауды, ?й т?р?ызуды ?йренген. Олар осы жас?а лайы?ты т?рл? спорт ойындарымен де айналысты.

?ылыми б?л?мдер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Грек ойшылдары, ?алымдары ж?не а?ын-жазушылары Шы?ысты? ?ркениетт? елдер?мен байланыста бол?ан. Олар Шы?ыс елдер?н?? ?асырлар бойы жина?та?ан т?ж?рибелер?н пайдалан?ан. Шы?ыс елдер?ндег? ?ылымны? жа?а табыстарымен табысып отыр?ан. Гректер ертеден-а? таби?атты? т?рл? ??былыстарын ба?ылап, к?птеген елдерге саяхат жаса?ан. Ежелг? Шы?ыс елдер?н?? ?ылыми ой-п?к?рлер?мен таныс болуы Грекияда таби?ат жайлы ?ылымны? ?алыптасуына жол жол аш?ан.

Грек тарихшылары мен философтары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Б.з.б. 5 ?асырда тарих саласында?ы е?бектер пайда бола бастады. М?ндай е?бектерд?? нег?з?н ежелг? грек тарихшысы Геродот ?ала?ан. Геродотты? "Тарих" атты к?табы ежелг? Грекия мен Азия, Египет халы?тарыны? тарихын зерттеуге ?лкен ?лес ?осты. Осы к?тапты? ал?ыс?з?н мынандай с?здермен баста?ан: "Геродот к?птеген халы?тарды? ?лы ж?не да??ты ?стер? ?мытылып ?алмауы ?ш?н осы м?л?меттерд? жинады ж?не жазып шы?ты". Осы е?бег?нде к?птеген географиялы?, этнографиялы? ж?не тарихи материалдар да жина?тал?ан.

Философия ?ылымыны? нег?з?н салушыларды? б?р? Аристотель болды. Ол б.з.б. 384-322 жылдары ?м?р с?рген ??лама ?алым. К?птеген ?ылымдарды? нег?з?н ?алаушы, жан-жа?ты б?л?мд? адам рет?нде да??ы шы??ан. Ол философия, тарих, математика, жаратылыстану ж?не та?ы бас?а ?ылыми б?л?мдерд?? ?алыптасуына зор ?лес ?ос?ан. Аристотель сол кездег? барлы? жина?тал?ан ?ылыми б?л?мдерд? жеке-жеке салалар?а б?лген. Б?л д?ниеж?з?л?к ?ылымны? дамуында?ы ?лкен ?адам болды. Оны? "Саясат" деген е?бег? мемлекет ж?не мемлекетт?? ??рылымына, т?рлер?не айналды.

Ежелг? грек философы Демокрит атом ?л?м?н?? ал?аш?ы ?к?лдер?н?? б?р? саналады. Ол 300-ге жуы? шы?арма жаз?ан. Сонымен ?атар физика, математика, музыка ж?не поэзиямен де ш??ылдан?ан. Таби?атты тере? зерттеп, к?птеген халы?тарды? ?ылыми б?л?мдер?мен таныс?ан. Демокрит т???ыш рет д?ние ?те ?са? б?лшектерден - атомдардан т?рады, атомдар м??г?л?к ж?не ?оз?алыста болады деген п?к?р айт?ан. ^[7]

Ежелг? грек ?нер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Зевст?? алты? м?с?н? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Зевст?? алтын м?с?н? ? кез?нде Ежелг? Грекияда?ы Олимп тауында Зевс ??дай?а орнатыл?ан ескертк?ш, “?лемн?? жет? керемет?н??” б?р?. Б.з.б. 5 ?-да ?м?р с?рген белг?л? афиналы? м?с?нш? Фидий сомда?ан. Ежелг? гректер ??дайларды? ??дайы деп сенген Зевске арнап а? м?рм?рдан з?ул?м сарай т?р?ыз?ан болатын. Фидий ?з?н?? м?с?н?н осы сарай ?ш?не сомда?ан. Та?та отыр?ан ??дай м?с?н?н?? би?кт?г? 17 м бол?ан, ол сарай т?бес?не с?л-а? тимей т?р?ан. Зевс отыр?ан та? т?гелдей алтын ж?не п?л с?йег?нен жасал?ан. Нег?зг? а?аштан ?стелген ??дай м?с?н?н?? бет?, ?олы, ая?ы ж?не ашы? т?с? ?те н?з?к зергерл?кпен ??делген п?л с?йег?мен т?гелдей ?аптал?ан. М?с?нн?? белден т?м. б?л?г? г?лдермен, ж?лдыздармен, ?р т?рл? хайуанаттар бейнес?мен к?ркемделген алтын жамыл?ымен жабыл?ан. М?с?нш? Зевст?? б?р ?олына ?стат?ан же??мпазды? ??дайы Ника бейнес? де, ек?нш? ?олында?ы ?ыран ?он?ан т??ыр да алтын мен п?л с?йег?нен жасал?ан ед?. Ал Зевст?? басына таза алтыннан ?р?лген т?ж киг?з?лген болатын. Ежелг? гректер е? ?лкен ба?ытсызды? ? Зевс ??дайды? алтын м?с?н?н к?рместен б?рын ?л?п кету деп есептеген. Сонды?тан да ес б?лген ?р адам?а б?л бейнен? к?ру арман бол?ан. Б.з. 5 ?-нда Зевс м?с?н?н Грекиядан Константинопольге (?аз?рг? Стамб?л?а) к?ш?рген. М?с?н сонда ?ртте ?алып жо? болды. Б?ра? оны к?рген адамдарды? жан-жа?ты суреттеп, сипаттап ?алдыр?ан к?птеген ?олжазбалары ар?ылы Зевст?? алтын м?с?н?н?? ?андай бол?анын к?зге елестетуге болады.

Ежелг? грек театры [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Театрды? даму кезе?дер?н?? б?р? ? к?не заманда?ы театр м?дениет?. Ертедег? грек драмасы мен театры ? ж?з?м мен шарап жасау ??дайы Дионист?? ??рмет?не ауылдык жерде мереке ?тк?зу нег?з?нде пайда болды. Б?л мерекелерде маскалы адамдар, теке тер?с?н кигендер (теке ? Дионист?? ?асиет т?татын жануары) ?нер к?рсетт?. Маскалылар хорыны? би аралас ?ндер?нде диалог элементтер? мен сахналы? ?имыл- ?рекет басым жатты. Эллинист?к д?у?рге дей?н хор грек драмасында?ы басты элемент болып келд?. Феспид б?р?нш? болып б.з.д. 534 жылды? к?ктем?нде ?лы Дионис мерекес?нде, ?з?н?? трагедиясын к?рсет?п, бас ж?лдеге ие болды. Сонды?тан да б.з.д. 534 жыл ?лем театрыны? ту?ан жылы деп саналады. А?ын Феспид хордан ерекше орындаушыны ? актерд? б?л?п шы?арды. С?йт?п, д?ниеге б?р?нш? актер ? протагонист келд?. Хор басшысы ? корифей баста?ан хор 12, кей?ннен 15 адамнан ??ралды. Грек драмасы ?з?н?? даму процес?нде д?ни ?дет-??рыптардан б?рте-б?рте алша?тай берд?. Сонымен б?рге драма грек мифтер?ндег? материалды молынан пайдаланды.

?аз?р б?з ?олданатын "трагедия" ж?не "комедия" с?здер? Ежелг? Грекияда ?ткен мерекелерден шы??ан. "Трагедия" с?з? грект?? ек? с?з?нен алын?ан: "трагос" ? теке ж?не "одэ" ? ?ле?, ?н, я?ни "текелер ?н?" деген ??ымды беред?. Б?л ат б?зд? Дионист?? сер?ктер? ? сатирлерге ?келед?. Сатирлер адам мен текен?? ?осындысынан т?рады: денес? адамд?к? бол?анымен, текен?? м?й?з?, са?алы, т?я?тары, ??йры?ы, ж?н?, т.б. белг?лер?н жапсырып ал?ан.

Комедия [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

"Комедия" с?з? "комос" ? Диониске арнал?ан мейрамда?ы к?шеде ?ыдырып ж?рген ?ызу ?р? к???лд? халы? ж?не "одэ" ? ?ле?, ?н деген ??ымдардан шы?ып, ?ыдырып ж?рген халы?ты? ?н? деп аударылады. Грект?? а?ындары ?Эсхил, Софокл, Еврипид, Аристофанны? шы?армалары грек хал?ыны? ?о?амды?-саяси ж?не рухани ?м?р?н жан-жакты к?рсетт?. Театр ойындары ашы? далада ?тк?з?лд?. Театр ?имараты орхестрен (д??гелек ала?), театрыннан (к?рермендер орны) ж?не скенадан (ал?аш?ы актерлерд?? ки?н?п, сахна?а шы?уына прпал?ан жай палатка) к?ралды. Ежелг? Грекия театрларына к?п к?рермен сыятын.

Мысалы, Дионист?? Афиныда?ы театры 17 мы? пдам?а арналса, Эпидаврда?ы театр?а 10 мы?дай адам бара алатын. К?рермендерге ? б?к?л Афины азаматтарына театр ойын-сауы?тарына бару ?ш?н мерекел?к а?ша бер?лет?н, ал олар сол а?ша?а отыратын орындары к?рсет?лген арнаулы тем?р жетондарды сатып алатын. ?ойылымдар та?ерте? басталып ?ш к?нге созылатынды?тан, к?рермендер тама?ы мен сусындарын ?здер?мен ар?алап ?келет?н.

Спектакль [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Спектакльдер к?рсет?лген кезде барлы?, ж?мыстар то?татылып, соттар жабылып, т?рмедег? адамдар босатылатын. Театр?а ерлер, ?йелдер, балалар, т?пт? ?й ??лдарына дей?н ? б?р? баратын. Театралогия немесе жеке драма жаз?ан драматург мейрамды ?йымдастырушы архонттан хор с?райды. Архонт оны бай азаматтардан та?далып алын?ан мемлекетт?к м?ндет рет?нде хор жинау, оны ?йрету, мейрамнан кей?нг? асты ?йымдастыру ж?ктелген хорегке тапсырады. 10 антикалы? филдерден ?азылар ал?асы ??рылады. ?ш к?нд?к бай?аудан кей?н жеребе бойынша та?далып алын?ан 5 ?азы со??ы шеш?мд? шы?арады. ?ш же??мпаз а?шалай марапаттал?ан, б?ра? шырмауы? а?ашыны? жапыра?тарынан то?ыл?ан т?жд? тек бас ж?лдеге ие бол?ан драматургке киг?зген. Б?л театр бай?ауында ?ш?нш? орын алу же??лумен те? болды. Бай?ау?а тек жа?а шы?армалар ?атысатын, ал егер де б?реу б?рын ?ойыл?ан еск? шы?армасын ?сынса, ол бай?аудан тыс к?рсет?лген. Актер-протагонист ?лкен к?рметке ие болып, т?пт? мемлекетт?к тапсырмаларды да орында?ан. Ек?нш? ж?не ?ш?нш? актерлер т?келей б?р?нш? актерге м?ндетт? болып, одан акы алып т?р?ан. А?ындар, хорегтер ,ж?не басты р?л ойна?ан актер- протагонистерд?? ес?м? арнайы акт?лерге жазылып, мемлекетт?к архивте са?тал?ан.

Б.з.д. IV ?асырдан бастап же??мпаз-драматургтерд?? ес?мдер? дидаскалийлерге ? м?рм?р та?талар?а жазыла бастады. Театрларда ?йел р?лдер?н ерлер орындады. Актерлерд?? б?р? де маска, ?дем? костюмдер, бойларын ?зын ?ылып к?рсетет?н табаны би?к ая? ки?м ? котурныларды (20?ЗОсм) ж?не би?к бас ки?м ки?п ойнады. ?лкен театрда маскалар к?рермендерд?? актерлерд? алыстан к?ру? ?ш?н ы??айлы болды ж?не актерлер де маскаларды ауыстыру ар?ылы ек?-?ш р?лдерд? б?р-а? орындады. Маскалар а?аштан не кенептен жасалды (кенеп каркас?а тартылып, гипспен жабылып, боял?ан). Маска тек бетт? ?ана емес, б?к?л басты жап?ан, сонды?тан парикт? гректер т?келей маска?а орны?тыр?ан. Грек актерлер? би, ?имыл-?оз?алыс ?нер?н шебер ме?геру? керек болды. Маска ки?п мимикадан айырыл?анды?тан ?имыл-?оз?алыс?а, пантомима?а ?лкен к???л б?л?нд?. К?р?н?с кез?нде ??дайлар пайда болу ?ш?н сахнада к?терме машиналар ?олданылды. Сонымен ?атар спектакльде найза?айды?, к?нн?? к?рк?реген дыбыстарын шы?аратын ж?не к?рермендерге к?рсету эффект?с?н тудыратын к?птеген машиналар болды.

Грекиялы? мерекелер мен ойындар [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Оларды? мереклер? мен ойындары б?к?лхалы?ты? сипат алды. Б?л мерекелр грекиялы?тарды? нег?зг? к?с?б? мен ?дет-??рыптанына байланысты бол?ан. Олар Дионис, Деметра, Зевс ??дайларыны? ??рмет?не ж?не ынтыма? пен б?рл?кке арнал?ан. Грекияда?ы басты мереке ынтыма? мерекес? болды.Ол жа?а жылды? ал?аш?ы айында ?тк?з?лд?. Мереке ?атарынан алты к?нге созлды. Б?л мереке халы?ты б?р?гуге, б?р орталы??а ба?ыну?а, б?рлес?п к?с?п жасау?а, ынтыма?тасып ?м?р с?руге ша?ырды. Мереке т?н ?ш?нде ?ол?а шамшыра? ?стап ж?г?руден басталды. Одан кей?н халы?ты? шеру болды.мереке к?ндер? а?ындарды?, ?нш?лерд??, музыканттарды? жарыстары ?тк?з?лд?. сонымен б?рге ?р т?рл? спорт жарыстары да ?йымдастырылды. Дионис ??дайды? ??рмет?не жасал?ан мерекен?? ма?ызы зор болды. Б?л ег?нш?лерд?? мерекес? болды. Мереке к?ндер? ау?атты отбасылар ??рбанды??а мал сойды. Дионис мейрамында ег?нш?лер ауыл мен ?ала к?шелер?нде салтанатты шеру тарт?ан. Олар хормен дионис туралы мифт? ?нге ?ос?ан. Ег?нш?лер сыбыз?ы мен сылдырма? ?н?не ?осылып би билеген.

Олимпиялы? ойындар [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Олимпиялы? ойындар Палепоннест?? ?дем? жер?не орналас?ан олимпия ?аласында ?тк?з?лген. Гректер ?ш?н Олимп ?асиетт? жер. Оны? ортасында Зевс ??дайына арнал?ан храм бар. Ойын Зевс ??дайыны? ??рмет?не т?рт жылда б?р рет ?тк?з?л?п отыр?ан.Б?л ойындарда атлеттер: ж?г?руден, сек?руден, диск пен найза ла?тырудан ?здер?н?? епт?л?ктер?н, мы?тылы?тарын сын?а салды.Т???ыш Олимпия ойындары б.з.б 776 жылы ?тт?. Ойын ?нем? жаз айларында болды. Олимпия ойындарны? ал?аш?ы к?ндер? сайыс?а ?атысушылар , т?реш?лер ??рбанды? шалып , адал сайысу ?ш?н ант берген. Ойынны? е? со??ы бес?нш? к?н? Зевс храмыны? алдында же??мпаздарды марапатта?ан. Сарапшылар же??мпаздар?а з?йт?н а?ашыны? б?та?ынан жасал?ан г?лал?а сыйла?ан. Же??мпаздарды? ту?ан ?аласыны? атын шы?ар?аны ?ш?н, оны? ??рмет?не м?с?н т?р?ыз?ан.Олимпиялы? ойындар ?аз?рде д?ниеж?з?л?к болып ?тед?.

Д?ни нанымдары мен мифтер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Гректерде д?ни нанымдар б.з.б XI-IX ?асырларда пайда бол?ан.Халы? ауа райыны? тосын ж?не ауыр жа?дайларын ??дайларды? ?с? деп есептеген. ??дайлар б?рдей мей?р?мс?з, мей?р?мд? бола алады деп сенген-мыс. Олар 46 - ?а жуы? ??дайлар?а сенген. Халы? оларды Олимп тауыны? шы?ында, ?з сарайларында т?рады деп сенген. Гректер ??дайлар?а ??рбанды? шал?ан, храмдар т?р?ыз?ан, олар жайлы а?ыздар шы?ар?ан. Таби?аттан тыс т?рш?л?к иелер? мен та??ажайып ??былыстар, о?и?алар туралы а?ыз ??г?мелерд? мифтер деп ата?ан. Грек мифтер? т?рл? ?ажайып ??былыстарды, батырларды? ?а?арманды?ы туралы болды. ежелг? мифтерд? жыршы а?ындар ?рпа?тан - ?рпа??а жетк?з?п отыр?ан. Ежелг? Гректерд?? танымал миф? "Аргоновтар туралы миф".

С?улет ?нер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Грекияда б.з.б V ?асырда с?улет ?нер? жо?ары ?ар?ынмен дамыды. ?с?ресе, Афины ерекше г?лден?п, ?сем ?ала?а айналды. Афинаны? е? к?р?кт? жер? акрополь мен агора болып санал?ан. Б?л жерлерде храмдар, театрлар, ?к?мш?л?к ?имараттар, шонжарларды? ?сем ?йлер? орналасты. Гректер с?улет ?нер?н?? ?ш стил?н ?алдыр?ан: коринфт?к, дориил?к, иониил?к.Дориил?к стиль ?арапайым плиталармен к?мкер?леген с?нд? ба?аналар. Ал, иониил?к ж?не кориинфт?к стиль - сымбатты, ?дем? ?рнекпен ?шекейленген с?нд? ба?аналар. ^[8]

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1. ↑ Richard Tarnas, The Passion of the Western Mind (New York: Ballantine Books, 1991).
2. ↑ Colin Hynson, Ancient Greece (Milwaukee: World Almanac Library, 2006), 4.
3. ↑ Carol G. Thomas, Paths from Ancient Greece (Leiden, Netherlands: E. J. Brill, 1988).
4. ↑ Лейст О. История политических и правовых учений. Гл. 13.
5. ↑ Реале Дж., Антисери Д. Западная философия от истоков до наших дней.
6. ↑ Ancient Greek Theater Discovered ? Discovery Channel
7. ↑ Ежелг? д?ние тарихы. Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 6-сыныбына арнал?ан о?улы?. Алматы : " Атам?ра "
8. ↑ Ежелг? д?ние тарихы - 6 сынып - Алматы: Атам?ра баспасы 2006