- Т?с?п ?ал?ан (жылжымылы) дауыстылар
-
морфемада
тек ка?а белг?л? фонетикалы? позицияда кездесет?н дауыстылар (
?аз. м?рын - м?рнын
).
- Екп?нс?з дауыстылар
- екп?н т?спейт?н дауыстылар. Екп?н дауыстылармен салыстыр?анда екп?нс?з дауыстылар с?йлеу органдарыны? аз к?ш?мен ж?не артикуляциясымен айталады.
- Тексере алмайтын екп?нс?з дауыстылар
- жазуын тексере алмайтын т?б?р дауыстылар (
орыс. ветчина, каблук, кавычки, т.б.
).
- Тексере алатын екп?нс?з дауыстылар
- жазуын тексере алатын дауыстылар. Тексеру ?ш?н туыстас сез табу немесе тексерет?н дауыс дыбысты екп?н
буында
болу ?ш?н осы с?зд? ?згерту керек (
орыс. голова - голову, голов; подписать - подписъ, т.б.
).
- ?ыса? дауыстылар
- т?л жо?ары жа?дайда пайда болатын дауыстылар (
?аз. [ы], [?], [?]
).
- ?ата? дауыстылар
- унс?з дауыстылар. Мысалы, ?ата? дауыссыз дыбыстарды? арасында болатын дауысты? ?атты редукциясында немесе екп?нс?з жа?дайда дауыс к?рш? ?ата? дауыссыз дыбыстармен ассимиляциясында (орыс т?л?ндег?
топот
деген с?зде дауысты дыбыс).
- ?ос дауыстылар
- морфемаларды? шег?нде ек? дауыстыларды? кездесу?нен жасалатын ?зак дауыстылар (?аз. жуу).
- Диффузды? дауыстылар
(nam.
diffusio - mapamy
)- ек? жа?ты универсалды ?асиетт? компакты дауыстылар?а с?йкес келед?, д.д. спектрд?? орталы? б?л?г? бос болады (
орыс. и [i], у [и]
).
- Созылы??ы дауыстылар
- бас?а даустылармен салыстыр?анда, ?за?тау дауыстылар (
а?ыл. [?:]
).
- Т?л арты дауыстылар
- т?л барыншы арт?а жылжи?анда жасалатын дауыстылар (
?аз. [o], [у], [ы], [?]
).
- Дауысты дыбыстар
- ?н ?атысуымен ж?не ауаны? ауыз ?уысынан ерк?н ?теу?нен жасалатын дыбыстар. Дауысты дыбыстарды? жасауында еш?андай с?йлесу органда
б?лшык ет
ширы?уы жо?, ал ер?н,
т?лд??
мен та?дайды? ерекше рол? бар.
Дауыстылар
- буын жасаушы элементтер. Осы белг?с?н?? б?р? ?р?ашан?ы емес: кейде дауысты дыбыстарды? ж?не кейб?р м?рын жолды ?нд? дыбыстарды?
артикуляциялык
ж?не
акустикалы?
?згешел?г? жо?. Б?дан бас?а, буын жасайтын элементтер тек ?ана дауыстылар емес, дауыссыздар да болады.
- Йорит дауыстылар
- алдында [j] деген дыбыс бар дауыстылар (?аз. е [j + э], ё [j + o], ю [j + y], я [j + a]).
- ?ыс?а дауыстылар
- ?за? емес дауыстылар (
а?ыл. [?]
).
- Лабиялды дауыстылар
- айтылуда ер?нн?? ал?а карай д??гелене с?й?рлену? аркылы жа- салатын дауыстылар (
?аз. [у], [?], [о], [?]
).
- М?рын жолды ?нд?лер
- артикуляция кезе?де к?рш? назал дыбысты? коартикуляциялы ык- палынан ж?мсак та?дай т?мен т?с?ргенде жасалатын дауыстылар (
орыс нос деген с?з?нде [о] ) дыбыс
).
- Назал дауыстылар
- м?рын жолды дауыстылар, м?рын ?уысыны? ?атысуымен ж?мса? та?дайды? т?су?, ауаны? м?рын куысы аркылы ерк?н ?ту? жасалады (
?аз. [м], [н]
).
- ?уатты дауыстылар
- артикуляция ?те к?шт? болатын дауыстылар.
- Езул?к дауыстылар
- ер?н д??геленбей, созылмай айтылатын дауыстылар (
?аз. [a], [ы], [и], [э], [*]
)
- Буынсыз дауыстылар
- буын жасамайтын дауыстылар.
- Асты??ы к?тер??к? дауыстылар
- т?л е? т?мен жа?дайда пайда болатын дауыстылар (
?аз. [a], [э]
).
- ?лс?з дауыстылар
- артикуляцияда?ы к?ш аз болатын дауыстылар.
- Ашы? дауыстылар
- ауыз ке? ашык бол?анда жасалатын
дауыстылар (
?аз. [o], [a], [э], [?], [?]
)
- Т?л алды дауыстылар
- т?лд?? та?дайды? ал?ы шен?не жуы?тан кел?п айтылуынан пайда болатын дауыстылар (
?аз. [a], [e], [i], [?], [?]
).
- Редукцияла?ан дауыстылар
- к?ш? мен сапасын жо?алт?ан дауысты дыбыстарды? к?меск?лену?.
- Жартылай ашы? дауыстылар
- т?лд?? ауыз ?уысында орташа ?алып?а ие болуынан жасалатын дауыстылар (
?аз. [?], [о]
).
- Т?л орта дауыстылар
- т?лд?? ауыз ?уысында созыл?анынан жасалатын дауыстылар(
?аз. [ы], [а]
).
- ОРТА ДАУЫСТЫЛАР
- ауыз ке? емес те тар емес те ашы? бол?анда жасалатын дауыстылар (
?аз. [е], [о]
).
- ?ыса? дауыстылар
- ке? дауыстылармен салыстыр?анда ауыз тарыра? аш?анда жасалатын дауыстылар (?аз. [ы], [u], [у], [?], [?]).
- Умалауттал?ан дауыстылар
- к?рш? морфеманы? ы?талымен алды??ы дауыстыны? кей?нг?с?мен кезектесу?н?? н?тижес?нде пайда болатын дауыстылар.
- Ке? дауыстылар
- ауыз ке? ашык бол?анда жасалатын дауыстылар (
?аз. [а]
).
- Локалданба?ан дауысты
- дауыстыны? дыбысталуы кез?нде т?лд?? ауыз ?уысында коз?алуы бай?алмайды, сонды?тан ол со??ы ?атардан ?алыптасуына байланысты локальданбайды, ол дауысты нег?з?нен со?гы ?атар дауыстылары ?атарына жат?ызылады (
орыс т?л?ндег? [a] жеке ?алыпта ж?не ?ата? дауыссызды? алдында
).
- Белг?с?з дауысты дыбыс
- ерекше ?ыска дауысты, тере?дет?лмеген, ек? жа?ты баска дауыстылармен ?арсы ?атынаска т?спейт?н, бейтарап дауысты.
- Екп?нд? дауысты
- б?р фономорфологиялы? б?рл?кт?? ??рамында?ы екп?н т?спеген дауысты дыбыстармен салыстыр?анда к?шт?л?г?мен, к?тер??к?л?г?мен ерекшеленет?н дауысты.
[1]
- ↑
Орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?к: Лингвистика / Жалпы редакциясын бас?ар?ан э.?.д., профессор Е. Арын ? Павлодар: ≪ЭКО≫ ??Ф. 2007.
ISBN 9965-08-235-9
