Антенна Галактикасы
Галактикалар
? ?аламды ??райтын, ?лшемдер? ?те ?лкен
ж?лдыздар
ж?йелер?. ?аламны? б?зге бай?алатын б?л?г?ндег? галактикалар жиынты?ын кейде
метагалактика
деп атайды. Бас?а галактикалардан ?згешел?н?п, б?зд?? Галактика бас ?р?ппен жазылады. Морфологиялы? т?р?ыдан ?ара?анда сфералы?, эллипст?к, спираль ж?не б?рыс п?ш?нд? галактикалар ажыратылады. Б?зд?? Галактика спираль т?р?не жатады, ??рамына 10
11
астам ж?лдыздар к?ред?, ?лкен диаметр? 80 мы? жары? жылындай, ал орталы?ында?ы максимал ?алы?ды?ы 16 мы?
жары? жылы
на те?, шет?не ?арай 3?6 мы? жары? жылына дей?н азаяды. Галактикалар ке??ст?кте ?ркелк? б?л?н?п, топтар мен
шо?ырлар
??райды. Б?зд?? Галактика бас?а 15 галактикамен б?рге галактикаларды? жерг?л?кт? тобы деп аталатынды ??райды. Б?зге е? жа?ын орналас?ан деген галактикалар ?
Магеллан б?лттары
мен
Андромеда т?манды?ы
.
[1]
Галактика
?
ж?лдыздар
мен ж?лдыздарды? шо?ырлануы, ж?лдызаралы? газдар мен тоза?нан ж?не т?нек
материясынан
??рал?ан алып, гравитациялы? байланыс?ан ж?йе.
Галактика т?рлер?
- ?ткен ?асырды? 20-жылдары Э.Хаббл галактикаларды п?ш?н? бойынша б?лген ?ш топ. Ж?лдыздары спираль бойымен орналас?ан
спиральды? галактикалар
,
эллипсоид
п?ш?ндес
эллипист?к галактикалар
ж?не белг?л? б?р п?ш?н? жо?
б?рыс галактикалар
. Б?зд?? галактика спиральды? галактикалар ?атарына жатады.
Галактикаларды? барлы?ы да ?оз?алыс ?ст?нде дамиды, ?згеред?, ?шед?, ?айтадан пайда болады. ?аз?рг? ?аламат ?лем ты?ызды?ы шекс?з ?лкен, ал к?лем? шекс?з к?ш? н?ктедей ?ана белг?с?з затты? жарылысынан пайда бол?ан.
Шамамен ж?з жыл б?рын б?зд?? галактика ?лемдег? жал?ыз дене деп есептелд? ж?не барлы? к?р?нет?н
т?манды?тар
б?зд?? галактика?а жатады деп саналады. Б?л олар?а дей?нг? ?ашы?ты?тарды аны?тауды? ?иынды?тарына байланысты болды. ?аз?р ?арышта?ы 20 галактиканы? жерг?л?кт? шо?ырын ж?не бас?а 10 млрд-?а жуы? галактиканы б?лем?з. Олар топтасып орналас?ан ж?не е? сез?мтал ??ралдарды? к?мег?мен аны?тайтын ?ашыкты?та жан-жа??а таралып, б?р-б?р?нен алша?тап барады.
О?т?ст?к жарты шарды? т?нг? аспанынан б?зге е? жа?ын "Магеллан б?лттарын" ба?ылай аламыз. Зер салып
?ара?анда б?лт "тол?ып" т?р?ан т?р?зд?. Астрономдар оны? толкуын б?зд?? галактика?а жакын орналасуымен т?с?нд?ред?. Б?р кездер? "Магеллан б?лттары" б?зд?? галактикамен со?ты?ыс?ан сек?лд?. "Магеллан б?лттары" ??с жолынан к?п к?ш?. Олар б?зд?? Галактиканы? сер?г?. Миллиардта?ан жылдардан кей?н оларды? та?ы да б?р-б?р?не жа?ындауы м?мк?н.
"Магеллан б?лтынан" с?л ?р?ректе "Андромеда" галактикасы бар. XX ?асырды? басында о?ан дей?нг? ?ашы?ты? аны?талып, ол 2 млн жары? жылына те? болды. Б?зд?? Галактика, "Магеллан б?лттары", "Андромеда" ж?н? "?шб?рыш" галактикалары мен б?рнеше ергежейл? эллипст?к галактикалар Жерг?л?кт? галактикалар тобын ??райды.
Галактикалар п?ш?н?мен, салма?ымен ж?не ?лшемдер?мен ерекшеленед?. Галактикаларды? эволюциясы жайында ж?лдыздарды? эволюциясына ?ара?анда олде кайда аз б?лем?з. Галактика ядролары, оларды? галактиканы? эволюциясына ж?не ??рылымына ?сер? ж?н?нде м?л?меттер ?те аз. Кейб?р ?аламдарды? газ бен зат б?л?п жарылатыны, ал кейб?р?н?? б?р?мен-б?р? ?зара ?серлесет?н?н б?лгеннен кей?н шеш?лет?н проблемалар ?атары к?бейе т?ст?.
Б?зд?? галактика т?р?зд? миллионда?ан галактикалар бар. М?ндай галактикаларды? тарма?тарында жа?а ж?лдыздарды? пайда болуына нег?з болатын газдар мен тоза?дар бар. Б?ра? спиральдар ешб?р уа?ытта центрге ?те жа?ын келмейд?. Кейде спираль центрден ?ашы? жат?андай, Галактиканы? ядросы мен спиральдар арасында оларды жал?айтыны бар
(жал?астыр?ыш)
т?р?зд? к?р?нед?. Спиральд? галактикалар да ядроларыны? ?лшемдер?мен ерекшеленед?.
Д?ниедег? е? ?р? галактикалар?а эллипет?к галактикалар жатады. Оларды? кейб?реу? шар т?р?зд?, ал кейб?реу? созылы??ы болып келед?. Олар ?здер?не ?те жа?ын келген ?лде?айда к?ш? галактикаларды ?армап алу ар?ылы ке?ейед?.
Сырт?ы п?ш?н?не ?арай астрономдар галактикаларды б?рнеше т?рге топтайды. Эллипст?к галактикаларды 10 т?рге б?л?п, мынадай белг?леулер енг?зд?: Е0 (сфералы?), E10
(?атты майысып, ек? б?й?р?нен жаншыл?ан, п?ш?н?, ??йма? нан?а ??сайды)
. Спиральд? галактикаларды сырт?ы т?р?не ?арай ек? т?рге б?лд?: жал?астыр?ышы бар
(белг?лену? Sb)
, жо?
(белг?лену? S)
ж?не ядроларыны? ?лшем?не ?арай ?ш т?рге
- '
Sa
(е? ?р? ядро)
,
- Sb
(орташа ядро)
,
- Sc
(к?ш? ядро)
, сол сия?ты
Sba
,
Sbb
,
Sbc
деп б?л?нед?. Барлык б?рыс галактикалар б?р белг?мен '
ir
деп белг?ленд?.
Б?рнеше мы? ?те жары? галактикаларды? ?ш?нде шамамен 80%-ы спиральд?, 17%-ы эллипст? ж?не 3%-ы б?рыс галактика. Галактикалар?а дей?нг? ?ашы?ты?тарды ?р т?рл? ?д?стермен аны?тайды:
цефейдтер
, жа?а ж?не аса жа?а ж?лдыздар, ?те жары?, ж?лдыздар бойынша т. с. с.
??с жолы (немесе бас ?р?ппен Галактика) ? ??рамына К?н ж?йес? мен к?птеген ж?лдыздар енет?н алып аума?ты спиральд? галактика.
- ↑
?аза? т?л? терминдер?н?? салалы? ?ылыми т?с?нд?рме с?зд?г?: ? 17 Геология/Жалпы редакциясын бас?ар?ан ? т?с?нд?рме с?зд?ктер топтамасын шы?ару ж?н?ндег? ?ылыми-баспа ба?дарламасыны? ?ылыми жетекш?с?, педагогика ?ылымдарыны? докторы, профессор, ?аза?стан Республикасы Мемлекетт?к сыйлы?ыны? лауреаты А.?.??сайышов ? Алматы: "Мектеп" баспасы" ЖА? , 2003. ? 248 бет. ?SВN 5-7667-8188-1 ?SВN 9965-16-512-2