Бретонды?тар
(
фр.
bretons
) ?
Францияны?
Бретань т?бег?ндег? халы?. Олар сондай-а? Париж ма?ында (шамамен 1 миллион) ж?не Луара-Атлантика департамент?нде т?рады.
Тарихи
Бретанияны?
департаменттер?ндег? халы? саны 4,7 миллион адамды ??райды (2018 жыл, халы? сана?ы). Олар сондай-а?
Канадада
(17,5 мы? адам ? 2021, сана?),
А?Ш
-та (0,3 мы? адам ? 2000, сана?) т.б.
[1]
Французша - ≪Bretons≫; валлийша - ≪Llydawyr≫; а?ылшынша - ≪Bretons≫; италянша - ≪Bretoni≫; голландша - ≪Bretonnen≫; португалша - ≪Bretoes≫; литванша - ≪Bretonai≫; украинша - ≪Бретонц?≫; нем?сше - ≪Bretonen≫; датша - ≪Bretoner≫.
[2]
Бретондар - кельт хал?ы. Олар англосаксондар континентке ?уыл?ан?а дей?н ?лыбританияны? к?п б?л?г?н мекендеген британды?тарды?, кельт тайпаларыны? ?рпа?тары.
[3]
Олар ?лкен европеоид н?с?л?н?? Атлант-Балты? тобына жатады.
Сырт келбет? жа?ынан бретонды?тарды? кельттерден шы??ан Британ аралдарыны? т?р?ындарымен орта? ??састы?тары бар. Бретонды?тарды? келбет?нде ?ш нег?зг? ??рамдас б?л?ктерд? б?л?п к?рсетуге болады: Альп?л?к, Солт?ст?к, Жерорта те??зд?к.
Бретонды?тарды? сипаттамасы :
- Орташа би?кт?г? (ХХ ?асырды? басы) ? жа?алауда?ы кантондарда 164-165 см, ?шк? б?л?г?нде 162 см.
- Бас с?йек к?рсетк?ш?-80-81 (?шк? аудандарда - >81)
- Шашты? т?с?-ашы? ?о?ыр ж?не сар?ыш ре?ктер басым.
- К?з пигментациясы: 14% - ?ара ре?ктер; 25% - ашы? ре?ктер; 61% - аралас ре?ктер.
Орташа ал?анда, бретондар ?ыс?а бойлы, к?здер? ашы? ?о?ыр ж?не сар?ыш т?ст? шаштары бар.
[4]
1880 жылдан 20 ?асырды? ортасына дей?н француз мектептер?нде
бретон т?л?не
ж?не студенттерге б?л т?лде с?йлеуге тыйым салынды. Б?г?нг? та?да Франция жерг?л?кт? немесе айма?ты? т?лдерд? мойындамайды.
Француз т?л?
? Францияны? жал?ыз мойындал?ан т?л?.
Алайда, 1951 жыл?а ?арай тыйым салын?ан т?лдердег? жа?дай Джейсон За?ыны? ?абылдануымен ?згерд?. Б?л за? француз мектептер?нде бретон т?л? мен м?дениет?н сырттай о?у?а м?мк?нд?к берд?. Бретон т?л?н?? заманауи стандартты емлес? 1908 жылы жасал?ан, 1941 жылы реформалан?ан емлемен ?згерт?лд?. Б?ра? бретон т?л?н француз ?к?мет? ресми немесе айма?ты? т?л рет?нде мойындама?анды?тан, ?аз?р жойылып кету ?ауп? т?н?п т?р. Б?г?нг? к?н? бретон т?л?нде нег?з?нен Батыс Бретонда с?йлейд?. Шы?ыс Бретонда - галло ж?не
француз т?л?нде
, аздап бретон т?л? бар.
1990 жылдардан бастап бретонды?тар Франциядан саяси б?л?нуден г?р? ?здер?н?? ерекше м?дениет? мен т?л?н са?тау?а назар аударды. Б?г?нде бретон т?л?нде б?рнеше газеттер мен журналдар шы?ады. Сондай-а? бретон т?л?нде хабар тарататын бретонды? радио ж?не теледидар станциялары бар.
[5]
Сенуш? бретонды?тар
католицизмд?
?станады.
[6]
Бретонды?тарды? е? к?не ата-бабалары б?зд?? д?у?р?м?зге дей?нг? 1 мы?жылды?ты? ортасында ?ола д?у?р?н?? дамы?ан м?дениет?н алып келген остримни тайпалары ? б?зд?? д?у?р?м?зге дей?нг? IV ?асырдан бастап т?бекте ?оныстан?ан кельт тайпаларымен с???с?п кетт?.
Кельттер жа?а ?ауымдасты??а ?здер?н?? т?л? мен д?н?н берд? - друидизм. Бретон аталуы б?зд?? заманымызды? V-VII ?асырларында Британиядан англосаксондардан Арморика т?бег?не (Бретань) ?ашып келген британды?тарды? кельт тайпаларына тиес?л?. Британды?тар ?здер?мен б?рге христиан д?н?н алып келд?.
Римд? жаулап алу (б.з. 1 ?. ортасы), франктерд?? бретонды?тарды жаулап алу ?рекеттер?, сондай-а? нормандарды? жоры?тары (IX-X ?асырлар) бретонды?тарды? этногенез?не айтарлы?тай ?сер еткен жо?. Бретань Франция?а ?осыл?ан 1532 жыл?ы Кел?с?м оны? автономиясын ?амтамасыз етт?, орталы?ты? оны? ???ы?тарына б?рт?ндеп ?лгер?леу? ?арсылы??а тап болды. ?лтты? сананы? к?тер?лу?, ?лтты? б?регейл?к пен сепаратизм идеяларыны? таралуы Х?Х ?асырды? ортасынан басталады, ?с?ресе 1-д?ниеж?з?л?к со?ыстан кей?н ?атты к?р?нед?. Со??ы жылдары ?лтты? ?йымдарды? ?ызмет?нде м?дени аспект, оны? ?ш?нде Бретон т?л?н ?йрену б?р?нш? орын?а шы?ты.
[7]
Экономиканы? д?ст?рл? салалары ? те??зден
балы? аулау
ж?не
мал шаруашылы?ы
. ?аз?р Бритони белсенд? хал?ыны? 1/3 б?л?г? ауыл шаруашылы?ында ж?мыс ?стейд?, оны? салаларында мал шаруашылы?ы (асыл т??ымды с?тт? мал ж?не шош?а шаруашылы?ы) басым.
??с шаруашылы?ы дамы?ан. Нант айма?ы к?к?н?с ?с?рет?н айма?, ?ызыл ж?не а? шараптарды? кейб?р т?рлер? де осында шы?арылады. Ауыл шаруашылы?ында?ы нег?зг? ?нд?руш? б?рл?к ша?ын жер учаскес? (фермер ?ожалы?ы) бар отбасы болып табылады. Балы? аулау ж?не устрица шаруашылы?ы дамы?ан.
Салалар арасында тама? ?нерк?с?б? басым, соны? ?ш?нде Бретон с?т ?нерк?с?б? жа?сы дамы?ан. Туризм индустриясы ?лкен м?нге ие болды.
?ол?нерд?? ?ш?нде бретонды?тар зы?ыр то?уды, тас пен а?аштан оюды, ш?лтер то?уды, жылтыратыл?ан керамика жасауды игерд?.
[8]
Елд? мекендер? мен д?ст?рл? баспаналары.
Д?ст?рл? бретон елд? мекендердер? ша?ын, шашыра??ы орналас?ан. Олар б?рнеше шаруашылы? ?йлерден т?рады. Оларды? баспанасы кельт халы?тарына т?н: ол тастан жасал?ан, би?к т?бес? ж?не шы?ы??ы шатырлары бар.
Д?ст?рл? бретань ?й?
Кемпер ма?ында?ы ?йелдер костюм? XIX-?асыр
Басым ??рылыс материалы гранит болды. Бриттонны? к?птеген ?алаларында орта ?асырларда?ы ?алалы? ??рылысты? е? к?п тарал?ан т?р? жартылай а?аштан жасал?ан ?имараттар са?тал?ан.
Д?ст?рл? ?йлер? ?зын ж?не аласа, би?к шатырлы, саманмен ж?не би?к м?ржалармен жабыл?ан. ?детте ?йде б?р жалпы б?лме ж?не к?ребер?с немесе жай ?ана ас ?й ж?не к?ребер?спен б?л?нген алды??ы б?лме бар. ?й жабды?тары: гардероб т?р?ндег? би?к жабы? жиналмалы кереуеттер, санды?тар мен шкафтар.
?аз?рг? Бретон ?йлер? ?детте ек? ?абатты.
[9]
Д?ст?рл? ки?мдер?.
О?т?ст?к Бретанда?ы ерлерд?? костюм? бас?а айма?тарда?ы ки?мдерден ерекшеленд?. М?нда олар зы?ырдан немесе арнайы кес?лген ?атты матадан т?г?лген, б?ктемелер? бар к?ртешелер кид?. М?ндай к?ртелер 1930 жылдарды? ортасына дей?н Бретанны? о?т?ст?к-батысында ки?лд?.
Ерлер ?рт?рл? ?зынды?та?ы тар к?ртелер, 2-4 б?л?ктен т?ратын ?рт?рл? стильдег? жилеттер, жейде, т?зеге дей?н белбеу? бар ке? жиынты? шалбар, ке? -арт?ы жа?ында ерк?н т?сет?н немесе бас ки?мн?? астарына бек?т?лген бар?ыт таспалармен безенд?р?лген жиектер? бар ?алпа? киген.
?йелдер костюмдер?не б?г?нг? к?нге дей?н са?тал?ан чепси (18?19 ?асырларда ?йелдерд?? ?йде киген та?ия т?р?зд? бас ки?м?) мен ш?лтер бас ки?мдер т?н. К?к?рекше мен кеудешелер, ке? белдемшелер, то?ыл?ан алжап?ыштар, орамалдар мен ш?лтерл? жа?алар болды.
К?птеген ауылдарда ересектер де, балалар да а?аштан жасал?ан д?ст?рл? ая? ки?мдерд? киед?.
[10]
Д?ст?рл? та?амдары.
Д?ст?рл? та?амдарды? нег?з? - картоптан жасал?ан та?амдар, ??йма?, печенье ж?не бот?алар (?ара??мы?, с?лы жармасы), шош?а майы ?осыл?ан ?ыры??абат сорпасы, балы?, устрица ж?не бас?а да те??з ?н?мдер?. Е? танымал д?мд? та?ам ?ара??мы? ?нынан дайындал?ан ≪кик-а-фарс≫ (≪фарш ?осыл?ан ет≫) та?амы.
Д?ст?рл? сусыны - жерг?л?кт? алма
сидр?
(шамамен 4,5 градус).
[11]
Фольклоры.
Бретон фольклорыны? ежелг? тамыры бар ж?не б?л жерд?? бай тарихынан бастау алады. Бретонды?тар ?асырлар бойы ?здер?н?? мифтер?н, а?ыздарын, ??г?мелер?н ?рпа? жадында са?тап, ауызша жетк?з?п отырды. Б?л ауызша ауыз ?дебиет? оларды? наным-сен?мдер?н, ?дет-??рпын, д?ниетанымын к?рсетед?.
Бретон фольклоры таби?атты? сырын, си?ырлы жаратылыстармен кездесу?н, батырларды? шытырман о?и?аларын баяндайтын ертег?лер мен а?ыздар?а бай. Оларды? кейб?реулер? ж?мба? пен та??ажайып атмосфераны тудыратын си?ырлы ж?не мистикалы? сипат?а ие.
[12]
Фольклорлы? мерекелер сан алуан ж?не ?рт?рл?. Оларды? ?атарында Корнуайледег? музыкалы? фестивальдар, ежелг? Фес-ноз ег?н жинау мерекес? ж?не ?ауымны? басты фестивал? - Ал?ыс айту к?н? к?ред?.
Халы? билер? (гавот, там-крейц, бал, пашпи ж?не т.б.) ? нег?з?нен ?жымды? халы? ?ндер?не де т?н. Д?ст?рл? музыкалы? аспаптар - гобой, Бретон волынкасы, свирель, аккордеон.
[13]
- Ален II (Бретани герцогы) - Бретон герцогы.
[14]
- ?улие Иво немесе Бритонды? Иво - Рим-католик ш?ркеу?н?? ?улиес?.
[15]
- Бертран дю Геклен - Бретонды?тарды? ?ш?нде е? ата?ты ?олбасшы.
[16]
- Жиль де Ре - Француз бароны, Францияны? маршалы ж?не алхимик, Ж?з жылды? со?ыс?а ?атысушы, Жанна Д'Аркты? сер?ктес?.
[17]
- Артур де Ришмон ? Бриттан герцогы, французды? к?рнект? мемлекет ?айраткер? ж?не ж?з жылды? со?ысты? ?олбасшысы.
[18]
- Анна Бретонская - Бретонны? билеуш? ??герцогинясы.
[19]
- Ив-Жозеф Тремарек Кергеле?н - француз те??з саяхатшысы.
[20]
- Жорж Кадудаль - француз ?скери ?олбасшысы.
[21]
- Робер Сюркуф - Наполеон со?ысы кезе??ндег? Француз арматоры ж?не корсары.
[22]
- Франсуа Рене де Шатобриан - француз жазушысы, саясаткер ж?не дипломат.
[23]