А?шылы? ? т?з жануарларын аулау к?с?б?. ^[1]

?аз?рг? ?аза?стан жер?нде адамдар а?шылы?пен ежелг? палеолит д?у?р?нен айналыс?ан. Мысалы, ?шб?ла? ?ойнауында (?аратау ?аласыны? солт?ст?к-батыс жа?ында 36 км жерде) мустье д?у?р?нде ?м?р с?рген а?шыларды? ша?ын топтарыны? ?ыс?а мерз?мд? т?ра?тарыны? ?з? са?тал?ан. Ондай т?ра?тар суат?а келет?н а?дарды ( бизон , б??ы , ки?к , жыл?ы ) а?ду?а ?олайлы б?ла? т?б?не салын?ан. Со??ы палеолит д?у?р?нде ?р? жануарларды аулау, адам ?орег?н?? басты нег?з? болды. Мысалы, адамдар Жайы? ?зен?н?? бойынан мамонттар мен ж?ндес м?й?зт?мсы?тарды аулап, оларды? с?йектер?нен ?р т?рл? кеск?штер , ?ыр?ыштар , найзалар мен с??г?лерд?? ?штары, шаныш?ылар , ла?тырылатын найзалар , с?йек инелер, б?здер жаса?ан. Сонымен ?атар адамдар а? тер?с?нен ки?м т?гуд? де ?йренген. А? аулау д?ст?рлер? мен т?ж?рибелер? ?рпа?тан-?рпа??а жал?асып, а? аулау шаруашылы?ы дамы?ан. Со?ан байланысты ?аза?тар арасында а?шылы?ты жа?сы ме?герген мамандар ? а?шы ( а?ды аулаушы ), а?к?с (а? аулауды? сырларын жет?к ме?герген а?шы), ??сбег? (?ырандарды т?рге, топ?а жа?сы ажырататын), б?рк?тш? (б?рк?тт? баптай алатын) ж?не ?а?ушы (б?рк?тш?лерге ?ол?анат болатын) пайда болды. Олар а? аулауды? айла-шар?ыларын (ор ?азып, ?шпалардан ?шырып, ?ар?а омбылатып аулау, тас?а?панмен , тормен , ??м?а?панмен , т?за?пен ?стау, ??спен, итпен ?уу, т?т?н, жемт?к салу, м?з?а отыр?ызу, т.б.) жет?к ме?герген. А?шылы? ма?сатына ?арай к?с?пт?к, спортты?-?уес?ойлы? ж?не ?ылыми болып б?л?нед?. К?с?пт?к а?шылы?ты? ма?саты ? а?дар мен ??стардан ет, тер?, мамы?, ?ауырсын , м?й?з, т.б. ?н?мдер?н алу. ?н?мн?? сапасы а?ны? т?леу?не, балалау мерз?м?не байланысты белг?ленед?. Спортты?-?уес?ойлы? а?шылы? а?дар мен ??старды белг?л? т?рт?ппен аулап, таби?ат саясында дем алу. ?уес?ой а?шы?а мемлекет тарапынан шек ?ойылады. ?ылыми а?шылы?ты? ??рамына: а? шаруашылы?ыны? экономикасы, к?с?пт?к а?дар мен ??старды? биологиялы? ерекшел?ктер?н зерттеу, оларды? сан м?лшер?н к?бейту, алынатын ?н?мд? арттыру ж?не сапасын жа?сарту, а? аулау ?д?стер?н, ??ралдарын жет?лд?ру м?селелер? жатады.

Адамзат ал?аш ?лемде пайда бол?ан кезден-а? ?з?н ?орша?ан орта?а ?йлесе ?м?р с?руге талпын?ан. К?н к?р?с ?арекет?мен ?уелден ?рт?рл? таби?атта?ы жабайы жем?с-жидект? тер?п жей келе, а? - ??с аулау?а машы?тана бастады. М?ны дала м?дениет?нде са?талып ?ал?ан к?не ж?д?герлер д?лелдеуде. ?с?ресе тас?а ≪?ашал?ан≫ а?-??с аулауда?ы бейнелер соны? ай?а?ы ?спетт?. А?шылы? - адамзатты? е? к?не ж?не е? ал?аш?ы к?нк?р?с ?арекет?н?? б?р? бол?анымен, уа?ыт ?те келе к?с?пке ?ласып, орта ?асырды? со?ына дей?н шаруашылы?ты? нег?зг? б?р т?р?не айналды. Тарихи даму барысында таби?ат ананы? ?орыны?, д?л?рек айтса? а?-??с фаунасыны? ?атарыны? сиреу?, адамзат баласыны? саныны? к?рт ?с?п, экологиялы? апатты? ?ыла? беру? мен технократты? ?ркениетт?? ке? ?анат жаюы а?шылы?ты тежеуге м?жб?рлед?. ?р? д?ни факторды? к?шею?, адамдарды? а?ыл-парасатыны? арта т?су?, ?ркениетт? ?о?ам элементтер?н?? дамуы таби?ат?а деген ?ам?орлы?ты арттырды. Сонды?тан а?-??старды ж?н-жосы?сыз, шектен тыс аулау?а, ??рту?а шек ?ойыла басталды. ?с?ресе, адамдарды? санасында?ы мифт?к т?с?н?ктер? мен байыр?ы д?ниетанымында?ы таби?ат ананы ?астерлеу, оны? а?-??сын, ?с?ресе ?аза?тар ≪??дайды? малы≫, ≪?о?ыр а?≫ деп ?астерлеген б??ы, ?ара??йры?, тауешк?, ??лжа ?атарлы а?дарды ж?не киел? ??старды шектен тыс аулау?а, ж?н-жосы?сыз ?ыру?а жол бер?лмед?. Осы кезден а? аулауды? к?птеген т?с?лдер?н?? б?р? ал?а шы?ты, ал ?айсыб?р? ек?нш? ?атар?а ысырылды. А?шылы? т?с?лдер?н?? а?ды ?ыран ??спен алу, ??май тазымен аулау, ату ?аруларымен (сада?, мылты?пен), т?рл? жабды?-саймандармен (т?за?, аба?, шаншу, ?а?пан, ат?ы), ?р алуан т?с?лдермен (??м ?а?пан, ор?а жы?у, ?ыса??а ?амап, сойылмен ?ру) аулау деген нег?зг? т?рлер? бар.

Осылайша таби?и т?с?лдермен а? аулауды? ?р?с? тарылып, оны? кейб?р т?р?, айталы? ??сбег?л?к пен тазы баптау к?с?птен г?р?, ?нер сипатына ие болды. ?лы М?хтар ?уезов айт?андай: ≪А?шылы?ты? ?м?т, ?уанышы к?п. Ысты? оттай ?ызулы минуты к?п, ма?ыналы ?м?р. А?шылы?та к?с?н? а?ын к?й?не жетк?зет?н сез?м к?й? к?п. Б?л - сал?ындап кеткен к?р? а?ылды? ?м?р? емес, с?йген ?ашы?ы?ды са?ынып кел?п, к?л?п-ойнап ?тк?зген к?нд?з-т?н?ндей ысты? сез?м ?м?р. ?йткен? б?р минутты? ?ш?нде ?уантатын да, ж?детет?н де с?ттерд? басынан кеш?ред?. Соны? б?р?н айтып ж?ргенд?ктен а?шыны? т?л? шешен, ?иялы ж?йр?к. Б?рк?тт?? ?ш?анына, т?лк?н?? ??тылма? бол?ан айласына, ??сшыны? еб?не арнал?ан талай шешен с?здер бар. А?шылы? ?м?р?нен ?лгер?-со??ыдан ?ал?ан талай ?ызы?ты, жанды, с?лу ??г?мелер к?п≫. Шынымен-а? ??сбег?л?кт?? адамды а?ынды? де?гейге жетк?зет?н ≪?нер≫, ?р? халы?ты? к?не д?ст?р?н?? м?йег?н са?тап, насихаттайтын, ел арасында?ы ≪еркелер?≫ - салдар мен сер?лерд?? жан жолдасы, ж?ртты? ермег? ?ана емес, кие т?тар ??ндылы?ы болып ?алды. Оны? д?лел?ндей, аушы ??стар?а ?атысты толып жат?ан ырым-тыйымдар ж??анасы (реликтер?) к?н? б?г?нге дей?н ?м?р с?р?п келед?. ??сбег?л?кте олжа алу нег?зг? м?селе емес, кер?с?нше т?з та?ысын ?ол?а ?йрет?п (дрессировка) жуасыту ар?ылы бейне б?р ??с т?л?н б?лет?н орнитолог - этолог мамандай немесе цирк ?нерпазындай т?з та?ысына ?з "?м?р?н" ж?рг?зу ма?ызды, ?р? адамны? ?з? бапта?ан аушы ??сыны? к?кте сам?ауы мен оны? аспанда ?алы?тап, ш?й?ле кел?п а??а т?су?н тамашалау жан?а ?анибет, саятта ??сбег?ге ер?п ж?рген ж?рт?а рахат сыйлайтын к?р?н?с. ?йткен?, аспанда ?алы?тап ?шу адамзатты? ба?зыдан берг? арманы, оны ?ол?а ?йреткен ??сы ар?ылы тамашалау ?лкен л?ззат .

Саят?а топ-тобымен шы??ан ж?рт б?л тамаша к?р?н?ст?? ку?с? ?ана болып ?оймай, о?ан ?з?н?? са?адай-сай ?з?рл?г?н сынайды. ?йткен? жылы ки?м, д?рыс ?айырылып ?йрет?лген ??с, тазыны? ?ш?ырлы?ы, бапты ат, мы?ты денсаулы? б?р?-б?р? саятта сыналады. Сондай-а? серуендеген сер?лер ≪а? ?ар, к?к м?з≫ аязды ша?та таби?атты? ек?н?? б?р? бажайлай бермейт?н ?ыр-сырына тере??рек ???ле т?сед?...

Дегенмен, ?аз?рге дей?н м?л?м бол?андай с???аршылы??а ?атысты дерек ба?зы д?у?рдег? мысырлы?тар?а барып т?релед?. К?не Мысырды? XVIII династиясы д?у?р?нде, я?ни б.д.д. 1580-1350 жылдары жазыл?ан магиялы? м?т?ндер арасында?ы б?р кестеде басына тома?а?а ??сас "б?рде?е" киг?з?лген, т??ыр?а ??сас б?рене ?ст?нде отыр?ан, ?ара??йры? жотасына "?он?ан" б?р?атар с???арды? б?рнеше бейнес? салын?ан. Мысырлы?тарда с???ар патшалы? бил?кт?? р?м?з?, Хорус ??дайыны? бейнес?, иероглиф та?басы орнына ж?рд?. Т?ркия жер?ндег? Богаз?ап ?алашы?ы ?иратындылары арасынан саздан жасал?ан барельефте б?р? ?олына с???ар ?ста?ан (бала?бау т?р?зд? бауы т?мен салбыра?ан) ?олдарына шабатын ?ару ?ста?ан ек? ж?г?т бейнеленген. Ескертк?ш б.з.д. XIII ?асырд?к?, хеттер м?дениет?н?к?, с???аршылы?ты? 3300 жылды?тарихын к?рсетед?. Ал Саргон ?? патша заманында?ы (б.з.д. 722-705 жылдары) Ассирия барельеф?нде осы?ан ??сас деректер бейнеленген ескертк?ш Лувр музей?нде са?таулы. Б?лардан шы?атын ?орытынды с???аршылы?ты? ежелг? мекен? туралы ма?л?мат беред?.

Адамзат тарихында?ы а?шы ??стар?а ?атысты затты? ай?а? б.з.д. 2400 жыл б?рын Месопотамия жер?нен Нойон ула тауынан табыл?ан ата?ты ??н ?азынасы арасында?ы к?лем, сырма?тарда тауешк?ге т?с?п жат?ан жырт?ыш а?ны? ай?асы, Ес?ктег? са? обасынан табыл?ан ≪ Алтын адам≫ ?азынасыны? ж?д?герлер?нде д?л сондай к?р?н?ст? бейнелеген алтын то?а - Орта Азиялы?тарда аушы ??с культ?н?? аса к?неден келе жат?анды?ыны? ай?а?ы. Ертедег? ?аза?тар т?лпарды ?ана емес, сонымен б?рге ??сты да кие т?тып, м?й?тпен б?рге жерлейт?н бол?ан.

?аза? жер?нде ж?рг?з?лген археологиялы? ?азба ж?мыстарыны? н?тижелер? орта ?асырда адам м?рдес?мен б?рге ?ыран б?рк?тт? ?оса жерлегенд?г?н келт?р?п отыр. Айталы?, Атырау облысы ??лсары кент?н?? солт?ст?к шы?ысында?ы ата?ты Бекет Ата - А?меш?т культт?к-жерлеу кешен?нен алты ша?ырым жердег? Аралт?бе ?орымында?ы ?ш -?ор?анны? (II) б?р?нен еркек пен ?йел м?рдес?мен а? стил?нде жасал?ан алтын б?йымдар, б?рк?т пен протомалары б?рге жерленген). ?ш б?л?ктен т?ратын ке??ст?кке киел? ??с б?рк?т адам жанын к?кке алып шы?ады деген танымнан ту?ан. Шы?ыс ?аза?стан облысында?ы Ма?ыра? , Тарба?атай арасында?ы Ш?л?кт? жазы?ында?ы ерте тем?р д?у?р?не жататын аттас ?ор?андарынан табыл?ан алтын ?шекейлер арасынан бастары арт?а ?айырыл?ан ше?гел? мен жанары перуза тастармен к?мкер?лген 36 дана жырт?ыш ??с (б?лк?м б?рк?т) кеск?н?ндег? ??йма алтын ?апсырмалары ?шырасады. Ал Алтайда?ы ?йг?л? Берел ?орымында жерленген к?семн?? табытыны? т?рт б?рышында ≪м?рден? к?зетет?н≫ грифон бейнес? ертедег? далалы?тар ?м?р?нде жырт?ыш ??с?а ?атысты танымны? (б?лк?м оларды? ?м?р?нде ??сбег?л?кт??) ?аншалы?ты ма?ызды бол?анды?ын а??артады". ?скемен ?аласынан ?ыры? ша?ырымда ??ры?, ?органыны? (б.д.д. IV?II ??.) б?р?нен м?й?тпен б?рге жерленген 4 б?рк?т ?а??асыны? табылуы, ата?ты Ес?к ≪Алтын адамыны? бас ки?м?ндег? стильденген ??с бейнел? фигуралар т?р?зд? к?не археологиялы? ж?д?герлерд?? к?птеп ?шырасуы - жырт?ыш ??старды? ?аза? жер?ндег? тарихи тамырыны? тере?ге жайыл?анды?ын к?рсетед?...

Б?л ?аза?тарда ?ыран ??с культ?н?? ерекше дамы?анды?ыны? к?р?н?с?. М?ндай культт?? жо?ары де?гей?н ?аза? мемлекет т?л?г?н?? р?м?здер?нде ж?не халы? санасында, ауыз ?дебиет пен т?лд?к деректерде ?м?рше?д?кпен жал?ас?анды?ынан бай?ау?а болады. Шы?ыс халы?тарыны? а?ыз - ертег?лер?нде феникс, грифон, сенмурв, сам?ры?, шойын?ара т.б. ертег?л?к ≪арыстан денел?, б?рк?т басты≫ алып ??быжы?тар туралы м?л?меттер жи? кездес?п жатады. V ?асырда Сасанид патшасы V Ба?рам Гурд?? ермег? с???армен а? аулау бол?анды?ын ж?не ?ытайлы?тарды? о?ан с???арды сый?а тарт?анды?ын жазады. Еуропа?а жаса?ан жой?ын жоры?тарында ?олдан?ан ?ару-жара?тар мен ?ал?ан бет?нде ханды? белг? ( та?ба ) рет?нде а?с???ар бейнеленген. Ежелг? ?ытайда да с???аршылы? ек? мы? жылды? тарихы бар деген?мен б?лтартпас ай?а? VI ?асырды? енш?с?нде. Лианг ?улет? (502-557 жылдары) заманында м?рагерд?? б?р? тазымен б?рге ?йрет?лген с???арды ?ыр?ауыл?а сал?ан деген. Осындай деректер ежелг? Эллада , ?нд?, Парсы ж?рттары к?птеп кездесед?. Т?птен 720 жылдары ая?тал?ан жапон жылнамасы "Нихон Шохи" императорды? с???ар ?ста?аны туралы баяндайды. Ал батыс елдер?ндег? ??сбег?л?к туралы м?л?мет эпикалы? "Нибелунга туралы жырда" Кримгильд патшайымны? с?й?кт? с???арын бас?а ек? су б?рк?т ?лт?р?п таста?аны айтылса, Сигурд жырында ек? а?с???арды? тырна?а жарысып т?скен?н жазады. Ек? дерек те ??ндарды? Бургундиялы?тарды жаулап ал?ан кез?не д?п келед?. Батыс ??ндарыны? ?олбасшысы Ед?лд?? ( Атилла ) Еуропа?а жаса?ан жой?ын жоры?тарында ?олдан?ан ?аружара?тар мен ?ал?ан бет?нде ханды? белг? (та?ба) рет?нде а?с???ар бейнеленген. Нем?стерд?? за? жина?ында ?ядан ?з бет?мен балапан алса, ??сты ?рласа ?лкен айыпп?л салынады дел?нген. Т?птен аушы ??с ?я сал?ан а?аш арнайы та?балан?ан. VI-VIII ?асырлар тазы мен ??с, оны? ??рал-жабды?, ки?мдер? нем?стерд?? ажырамас атрибутына айнал?ан. ??с бейнес? к?не т?рк? д?у?р?ндег? ескертк?штер, тас м?с?ндерде молынан к?р?н?с тап?ан. Айталы?:

• 1. К?лтег?нн?? бас тас м?с?н?ндег? ??с бейнес?.
• 2. К?лтег?н, Б?лге ?а?ан ескертк?ш кешен? ма?ында?ы тас ?ор?анында?ы ??с бейнес?.
• 3. Алтын там?ан тархан б?т?ктасында?ы ??с бейнес?.
• 4. К?л?-ч?р ескертк?ш кешен? тас ?оршауында?ы ??с бейнес?.
• 5. Жет?су тас м?с?н?ндег? ??с бейнес? ж?не т.б. ж?здеген деректерд? келт?руге болады.

К?не т?р?к таным т?с?н?к Т???рл?к ??ым бойынша ??с к?кт?? иес?, аспанны? киес?, жо?ар?ы ?лемн?? елш?с?, ?анаттыларды? т?рес? саналады. Атал?ан ??с бейнелер?н зерттеуш?лер б?рк?т, к?герш?н, сам?ры? т?р?зд? деп жорамалдайды. Демек, байыр?ы т?р?ктердег? таным-т?с?н?к бойынша т?рел?к бил?к м??г?л?к к?к аспаннан жаратылады. Ал Т???р жарыл?аушыны? киес? де, иес? де ??с деп таныды. Соны? ?ш?нде ?ыран ??сты? ?ыра?ылы?ы мен ал?ырлы?ына ерекше ?астерлеп, бил?кт?? р?м?з? рет?нде к?шпел?лер ту-байра?тарын да ?ыран ??старды? бейнес?мен ?шекейлеген. Т?рк? халы?тарында саят?а салатын ??старды аушы (а?шы, а? алатын) ??с немесе ?ыс?артып ??с деп атайды. Атауды? ?лк? т?л?асы баба т?р?к т?л?ндег? qut ≪??т≫ болып, одан т?лд?к даму за?дылы?ымен ??т > qus ??с болып ?рб?д? деуге саяды. ??т т?л?асы ??с, ??р, ?ыр+?и, ??з+?ын, ?аз, с??+?ар, кез??йры? т.б. атауларда?ы ??сас ??рылымдармен т?б?рлес, тектес осы семантикалы? ?р?с?не ≪??с, ?ос, ?ыз, ?ыр+?ын≫ т.б. с?здер? де т?рк?ндес. Бас?аша айт?анда осы атауларды? морфемалы? ма?ынасы ≪ек?, ?ос, ж?п ?анатты, ?ос ?анатты≫ дегенд? б?лд?ред?. ?ыр+ан, ?ыр+?и, ?ар(а)+?а, ?ар+?а, ?ар+шы?а, ?ар+лы?аш, ?ыр+?ауыл, с??+?ар деген атауларында?ы ?ар, ?ыр т?л?алары да осы ??т, ??с т?б?рлер?мен б?р жел?лес, ??сас д?ниелер. ?б?л?азы Ба?ад?рханны? ≪ Шеж?ре-и Т?рк≫ е?бег?нде О??з ?а?ан а?ызына байланысты оны? 24 ?л немерес?н?? ??стары, та?балары жайлы да осы ??т, ??с танымымен саба?тастырып айту?а болады. Мысалы, шеж?реде аталатын ??старды? атауы: с???ар, к?йгенек, к?бек сары, т?рымтай, ?ыр+??, ?ыз+ыл ?ар+жы?ай, к?ж+ген, жере лажын, сарыша, ба?ари (?ар?а), су б?р+к?т, ала т??ана?, б??дайна?, ??май, енчары, йа?албай, б???, ?ар+шы?ай, ителг?, т?й??н, чере ?ар+чы?ай*. Махм?т ?аш?ариды? ≪Т?р?к т?лдер?н?? жина?ы≫ (Диуани-л??ат-ат-Т?р?к) с?зд?г?нде ≪ым б?лсе ер ?лмес≫ деген с?з бар. М?ны? себеб?н, М.?аш?ари былай т?с?нд?ред?. Ордада?ы ?олбасшыларды? жауынгерл?г?не жасырын ым белг?лер? (пароль) рет?нде ?ару-жара? немесе ??с аттары(!) ?олданылады. Егер т?нде ек? жауынгер кездесе ?алса б?р-б?р?не сол ым-белг?н? с?расады. Ым б?л?ссе ?з адамы деп жолымен ж?ре беред?... VI-XI ?асырларда о?ыздарды? ж?не IX ?асырда Мо??олия, ?ытай орта?асырлы? Орта Азия аума?ында халы?тар ??сбег?л?кпен айналыс?аны б?зге тарихтан белг?л?. X ?асырда селж?ктерде к?птеген ??сбег?лерд?? болуы ж?не селж?к ?улет?нен шы??ан б?р к?семн?? То?р?л ес?мд? (То?р?л ма?ынасы Алтай с???ары дегенд? б?лд?ред?) болуы ??сбег?л?кт?? селж?ктер кезе??нде де ма?ызы арта т?скенд?г?н бай?атады. Ал сол ?улетт?? 1194 жылы ?айтыс бол?ан Т?й?ыншах атты билеу ш?с?н?? де ес?м? ??сбег?л?кке ?атысты ??ымнан ту?ан, яки а? ?аршы?а деген ма?ынаны беред?. К?ш? Азияны иеленген селж?к, о?ыз , ?ыпша? бектер? мен ба?ыландары Босфор б??азында ?аршы?а, с???арларды те??з жа?асында?ы су ??старына салып, оларды? ≪?ыр?идай тиген≫ к?р?н?с?н тамашалайтынды?тары туралы деректер к?неден жеткен. 1032-1083 жылдар аралы?ында жазыл?ан ≪?абуснаме≫ е?бег?н?? б?р тарауында ??сбег?л?к туралы егжей-тегжейл? жазыл?ан м?л?мет бар. Онда а?с?йек, хандарды? асыл т??ымды ат?а м?н?п, ?олына с???ар ?стап, саятшылы? ??рып, ?абыланмен а? аулауы туралы баяндалады. М?ндай ?нер тек а?с?йектерд?? ?ана к?с?б? бол?ан, ал ?арапайым адамдар?а онымен айналысу?а р??сат бер?лмейт?н? жазыл?ан.

К?з той?ысыз ?ызы?ы мол ??сбег?л?к ?нер сол кездег? хан, патшаларды? с?н-салтанатына айнал?ан ед?. ?лемд? д?р с?лк?нд?рген ?м?рш? Шы??ыс хан с???ар сал?анды?ы туралы парсы жылнамашысы Ата Малик Жувейни жазады. Оны? т?стасы Керей Т??ырыл хан, Шы??ыс м?рагер?н?? б?р? ??былай хан, сондай-а? ?м?р Тем?р сия?ты адамзат тарихында?ы ата?ты т?л?аларды? с?й?кт? ермег?, п?р т?т?ан киес? ??с салу бол?анды?ын тарихи жазбаларда хаттал?ан. Шы??ыс ханны? ??сбег?л?к ?нерд? жо?ары ба?ала?аны соншалы?, ол б?л ?нерд? мемлекет де?гей?не дей?н к?терген болатын. ?ызы?ты да тамаша ??сбег?л?к ?нер? мо??олдарды? Орта Азия?а жаса?ан шап?ыншылы?ы кез?нде ?скери жатты?уды? е? ма?ызды м?ртебес?не ие болды. ?а?ан?а ?ыран ??стар, соны? ?ш?нде а?с???арлар к?б?несе сый рет?нде кел?п отыратын болса, кейб?р с???арлар салы? рет?нде алынатын. Орта ?асырда ??сбег?л?к ?нер? к?шпенд?лер арасында то?таусыз дами берд?. Себеб? е? алдымен, саятшылы? к?шпенд?лер ?ш?н т?рш?л?кт?? ?зект? б?р саласы болып келген; сондай-а? ол ?скери жатты?уды?, шыны?ып-шы?далуды? тамаша ?лг?с? бол?ан. Марко Поло хан ордасында ?ыран ??старды? к?пт?г? ж?не оларды? барлы?ы ??сбег?л?кке ?олданылатынды?ы жайлы ?ызы?ты к?ндел?ктер жаз?ан. Гильом де Рубрукты? 1253-1255 жылдары саяхат к?ндел?г?нде "Оларда (к?шпенд?лерде) ителг? ж?не с???ар ??стары ?те к?п. Олар ??старын о? ?олдарына отыр?ызады ж?не с???арларды? мойындарында ??с кеудес?н?? ортасына дей?н салбырап т?ратын ж???шке ?айыс та?ады", - деп жазады. К?й?к ханны? ордасында 4 ай?а жуы? ?м?р с?рген, таби?ат аясында ??сбег?л?к ?нер?н?? ?ызы?ты с?ттер?н?? ку?с? бол?ан жи?анкез Марко Поло жазбасы ?те ?ызы?. ?лы ханны? Баян ж?не Минган атты ек? а?айын бектер?н жерг?л?кт? халы? Куничи деп атайды. Себеб? олар ханны? ?ол астында?ы 20 мы? ??сбег?лер мен а?шыларды бас?аратын. Минган бас?ар?ан 10 мы? адам ?ызыл, Баян бас?ар?ан 10 мы? адам к?к т?ст? ки?м ки?п ханмен б?рге саят?а шы?ады. Б?л?нген 10 мы?ды?ты? 2 мы? адамыны? ?р?айсысы к?п тазы мен т?бет иттер жетектеген. Ек?ге б?л?нген а?шы-??сбег?лер к?нш?л?к жерд? ше?бер т?р?зд? ет?п ?оршап, а?-??старын ?рк?т?п ?ыспа??а алады. Д?л осы с?тте а?шыларды? да, иттерд?? де ?те шеберл?г?н к?ру тамаша к?р?н?с ед?...

Тобымен саят ??ру - салбурын аталатын б?л о?и?аны жи?анкез автор ары ?арай былай ?рб?тед?:" ?лы хан ?з ордасындa ?ш ай болып наурыз айында ол н?керлер?мен ек? к?нш?л?к жерге аттанады. Ол ?з?мен б?рге 10 мы? ??сбег?с?н ж?не 500 а?с???арын алып ж?ред?. ?р жерге б?р-ек?ден аралары алша? т?р?ан ??сбег? мен тос?ауылшыларда ??с ша?ыратын ыс?ыры? ж?не т?рл? ?лг?де т?г?лген тома?алар бар. Ал ?лы хан ?олынан а?с???арын ?шыр?ан кезде тос?ауылда т?р?ан ??сбег?лер с???арды? ?ай жерге олжасын алып т?сет?н?н ба?ылап т?рады≫.

Алты мы? с???аршысы бол?ан Т?р?к с?лтаны I Баязид (1354-1403) т?р?зд? болу?а ?з заманыны? т?стастары тек арманда?ан десед?. ?лы Мо?ол империясыны? нег?з?н ?ала?ан Тем?р ?улет?н?? ?рпа?ы Захир-ад-дин М?хаммед Бабыр (1483-1530). ≪Бабырнама≫ е?бег?нде: Ж?т жылы азы?-т?л?ктен тары?пайтындай, ал жау ?оршауда ?ста?ан жа?дайда ашты?тан ?лс?ремейт?ндей жерде болуымыз о?ды деген ма?сатпен Рабатек-и Урчини ауданында ?ыста?аны айтылады. ≪Б?л ?лке а? аулау?а таптырмайтын жер. Айламыш ?зен?н?? ма?ында?ыну тол?ан б??ы, марал, ?абан шош?а; ?амысы сиректеу жер?нде ?ыр?ауыл, ?оян жыртылып айырылады. ?ыс бойы ек?-?ш к?нде б?р рет а? аулау?а шы?ып т?рады. ?алы? жынысты ?ртеп б??ы, марал ауласа?, ?амысты жерден ки?к аулап, ??с ?шырып, ?ыр?ауыл?а ?аршы?а салдырды?. М?нда ?ыр?ауылды? к?пт?г? соншалы?, осында ?ыста?ан жылы ?ыр?ауылды? ет?не ?ары? болды?≫, ? деп жаз?ан. М?нан ??сбег?л?кт?? ?о?амды? ма?ызыны? нендей д?режеде бол?анды?ын болжаймыз. Сондай-а? осы е?бект?? ≪Кабул≫ атты ек?нш? б?л?м?н?? ≪С?лтан ??сайын мырзаны? ?к?мдер?≫ деп аталатын та?ырыбында былай деп жазады: ≪М?хаммед Б?рынды? б?лг?р, ?лы басшы бол атын. Ол ?ыран ??с салу?а ??мар ед?. Егер ?ырандарыны? б?р? жо?алып, немесе ?л?п ?алса, М?хаммед Б?рынды? мырза ?лдарын ауыз?а алып: ≪?ыранжо?ал?анша, ?ыршындарды? неге желкес? ?з?лмейд?≫ деп ?ар?анатын. С?лтан ??сайын мырзаны? Хасан ?ли Жалайыр деген ?к?м? де болды. Оны? шын аты-ж?н? ??сайын Жалайыр, б?ра? ж?рт?а Хасан ?ли деген ес?ммен к?б?рек танымалды. Оны? ?кес? ?ли Жалайыр?а Бабыр мырза ?ам?орлы? к?рсет?п, бек д?режес?н берд?, содан кей?н Ж?д?гер М?хаммед Гератты ал?ан кезде ?ли Жалайырдан жо?ары адам жо?ты. Хасан ?ли Жалайыр ??сбег?, ?р? а?ын ед?. ?ле?д? жаз?анда Тахаллус Туфеил т?с?л?н пайдаланатын≫, - деп жазды. М?нда?ы Жалайыр (Жалайыр Шора) ?аза? ??сбег?лер?н?? п?р? екенд?г? тарихи саба?тасты?ты а??артады. Орта ?асырдан бастап шары?тау шег?не жеткен с???аршылы? туралы Генрих IV патшаны? ?лы Фридрих II Гогенштауфен (1195-1250) "Die Arte Venandi Cum Avibus" (С???армен а? аулау ?нер?) атты к?лемд? е?бек жаз?ан. 30 жыл бойы автор аса ??нды деректермен м?селен? егжей-тегжейл? жаз?ан е?бек XVIII ?асырда баспадан шы??ан 6 б?л?мнен т?ратын к?тап антикалы? д?у?рден берг? аушы ??стар?а, ??сбег?л?кке ?атысты м?л?метт? ?з т?ж?рибес?мен сараптай отырып жаз?ан к?лемд? е?бек. А?ылшындарда аушы ??спен ш??ылдану?а к?п шектеу болма?ан ?р, адам ?з ерк?нше ш??ылдан?ан. 1486 жылы хат?а т?скен "?асиетт? пер?н? ?йрету" деген е?бекте то?ыз т?рл? ??сты атап, онымен ?андай ?леуметт?к топ ш??ылдану?а болатынды?ын былай келт?ред?: император?а б?рк?т, корольге а?с???ар, принц пен граф?а лашын, рыцар?а ителг?, ?йелге т?рымтай, бозбала?а жа?алтай, шаруа мен д?ндар?а ?ыр?и дейд?...Ата?ты Шекспир с???аршылы?ты ?натса, француз корол? XIII Людовикт?? 99 ??сы бол?ан екен. С???ар, б?рк?т салуды? Орта Азияда пайда болып, ?лемн?? бас?а ???р?не - Еуропа?а, Азия?а тарал?анды?ын ?лем зерттеуш?лер? б?р ауыздан мойындайды. Б?л ?нерд? Еуропа?а Азиядан бар?ан ж?рт мадиярлар (венгрлерд??) ?з?мен б?рге ала барып, дамытып ?ана ?оймай к?н? б?г?нге дей?н арда?тап келед?... ?аза? ханды?ы д?у?р?нде а?-??с?а бай ?б?р-С?б?р ?лкес? мен ?аза? даласы ?лемдег? саят ?с?н жабды?тайтын ?азыналы ???рге айнал?ан. Онда ?с?р?лген бапталып ?айырыл?ан ?ыран ??стар ?олдан-?ол?а ?т?п Хорезм мен Иран?а кетед?, орыс князьдер? мен батыс бекзадаларына жетед?.

К?не Русияда Киевте ал?аш?ы с???ар ?й? IX ?асыр со?ында д?ниеге келген. Князь Олег, ?збасары Игорь Рюрикович, оны? ?лы Святослав барлы?ы мы?ты ??сбег?лер бол?ан. Ярослав Мудрый (1019-1054 жылдары билеген) ??сбег?л?к туралы за? ?арарлар ?абылдады... ?ыпша?тар т?сында к?шейе т?скен с???аршылы?ты дамыту ?ш?н 1318 жылы М?скеу т???рег?нде с???ар бекет? ?йымдастырыл?ан. Оны? б?г?нг? ?з? Сокольник аталатын аума? барша?а таныс. ??сбег?л?кт?? дипломатия ?м?р?нде жо?ары ма?ыз?а ие бол?аны соншалы?, М?скеу князьдер? мен бекзадалары жа?сы ?йрет?лген ??сты Еуропа патшалары мен шы?ысты? бекзадаларына тарту рет?нде ж?бер?п т?р?ан. Т?птен патша ??сханасынан тыс жерде ??с ?айырып, саят?а шы??ан адам ?л?м жазасына кес?лс?н деген жарлы? та шы??ан екен. Еуропада ?лкен ?ызы?ушылы??а ие бол?ан ??сбег?л?к ?нер аристократтарды? ермег? орнында ж?рген?мен жалпы-халы?ты? ?олдау?а ие болып, XVI ?асырда шары?тау шег?не жетт? дейд? венгр ?алымы Ласло Дьюла. XX ?асырда адамзатты? технократты? ?ркениет? мен ату ?ару т?р?н?? к?птеп ?нд?р?лу? ж?не жалпы адамзат санасыны? ?атыгездену? салдарынан к?птеген ??стармен б?рге жырт?ыш, аушы ??стар о??а ?шып, оларды? ?атары сиреп кетт?. Б?л тенденцияны экологиялы? факторлар мен таби?атты игеру, ?алалану ( урбанизация ) ?рд?с? де ушы?тырып ж?берд?. 1905 жылы б?р ?ана Венгрияда 6115 б?рк?т, 57923 с???ар тектест?, 11 мы?дай ?к?н? атып ??рт?ан екен. ??сбег?л?кхан, би, т?ре, батыр, сал-сер?лерд?? саятыны? с?н?, саяхатыны? ермег?, ??марлы? т?р? болса, орташалар мен жарлылар ?ш?н к?нк?р?с к?з? бол?ан. К?ш?рек ?ыран ??стармен а??у , ?о?ыр ?аз , сары ала ?аз, ?йрек , ?лар , б?лдыры? , ш?л , кек?л?к , а? ??р , ?оян сия?ты ет? адал а?-??старды аулап, ауыл болып к?с?п еткен. Б?ларды? ?атарында ?лар, а? ??р, ш?л тектестерд? ≪хан тама?ы≫ рет?нде ??рметтеген. Жаугерш?л?к, ашты?-ж?т жылдары к?ш?рек ?ыран ??стармен д?й?м елд? асыра?ан ??сбег?лерд?? бол?анын тарихи деректер ай?ындайды. ?иян-кеск? со?ыс кездер?нде ?скерлерд?? азы? ?орын а?-??с ет?мен толы?тырып отыр?ан. А?шы ??сбег?лерден ел?н?? ?амын жеп, саяткерл?кпен "алпыс ?йл? ары?ын, то?сан ?йл? тобырын" ??с ет?н бер?п асыра?ан, ел?не жау тисе е??реп шы?ып, ел?н, жер?н ?ор?а?ан ?амбар батыр барша?а белг?л?. Ерте кездерде ?аза? даласына саяхаттап немесе елш?л?к ?ызмет?н ат?арып келген адамдар?а ?р?ашан ?она?жайлылы? к?рсет?п, иы?ына шапан жауып, ?олына ?ыран ??с ?ондырып, астына ж?йр?к ат м?нг?з?п ел?не сый-сыяпатпен ?айтарып отыр?ан. XVI ?асырды? со?ында ?аза? мемлекет?н?? саяси ??рылымында, бас?ару ж?йес?нде бол?ан ?лкен реформалар барысында д?ниеге келген, ?лтты? м?ддеге ?йлесет?н жа?аша за?дар ережес? - ?йг?л? ≪ Жет? Жар?ыда≫ ?аза?ты? а?шылы?ына ерекше ден ?ойып, оны б?з?андарды жаза?а тарту туралы арнайы бап енг?зген. ≪Жет? Жар?ыны?≫ 19-бабында ≪А??а салатын итт?, ??сты (б?рк?тт?) ?лт?рген адамнан оларды? иес? б?р ??л немесе б?р к?? беруд? талап ете алады≫, - дел?нген. Хал?ымыз ?за? уа?ыт бойы ≪т?рен?? ит? б?р к??д?к≫ деп т?рен?? ит?н де ??рметтеген. К?кге сам?а?ан т?з та?ысын ?ол?а ?ирет?п, ?з к?десше жарату - а? аулау?а ба?ыттау, адамзат?а орта? ??былыс бол?анымен, оны? тамаша ?лг?с? далалы? к?шпенд?лерд?? арасында - ?аза?, кыр?ыздарда жа?сы са?тал?ан. Тек са?талып ?ана ?оймай оны? на?ты ?лг?с? аз да болса таби?и т?рде ?м?р с?ред?, е? бастысы ??сбег?л?кке ?атысты таным - ырым, тыйым, бейнел? с?з, поэтикалы? метафора, те?еу ?аза?тарды? санасында бер?к орын ал?анды?ы сонша, ??сбег?л?ктег? ке? тара?ан т?р? - ?ыранмен а? аулау, б?рк?т баптауды б?г?нг? ?лем ?АЗА?ТАРДЫ? Т?Л М?РАСЫ деп т?с?нет?нд ?г? ?лт ?ш?н ма?таныш. Б?г?нг? егемен ел?м?зд?? мемлекетт?к р?м?здер?нде ?ыран ??с соны? ай?ын д?лел?. Сонымен ?атар елд?? бейресми р?м?здер?нде барыс, бабыр, б?р?, ?абылан сия?ты жырт?ыштармен ?спеттелу сол тамыры тере? тарихи саба?тасты?тан бастау ал?ан ?рд?ст?? жал?асы деуге т?рады. ?лы Абай да ??сбег?л?кт? жан-т?н?мен ?нат?ан адам. Б?л ?нерден л?ззат ал?ан даланы? д?л-д?л ?лдары Б?ржан мен А?ан, Сег?з Сер? мен ?анапия б?л ?нерд? ?лтты? ерекшел?к де?гей?нде жырлады.

Саятты? денсаулы??а пайдалы спортты? ?асиеттер? де бар. Ке? сахараны? бойын ш?й?п, таза ауасында серуен ??рып, с?йг?л?кпен заулатып ?ансонарда ?з ?уып, сан ?илы ?ызы?ты к?збен к?ргенде шарша?аны? сей?л?п, жа?сы тыны?асы?. Саят дертке шипа, бой?а ?уат берет?н ?нер, ?р? спорт. ^[2]

1. Ар?ан - атпен ?уып жеткен а?ды шалма тастап ?стап алу?а арнал?ан ??рал.
2. Ат?ы - ?з?нен-?з? атылатын сада??а ??сас ??рал.
3. Дырау ?амшы - азулы а?дарды со?ып алу?а арнал?ан ??рал.
4. Жемт?за? - т?й?р-т?й?р етт? т?з?п б?рк?тке ж?т?ызып ?стайтын ??рал.
5. ?ылт?за? - б?дене т.б. ??старды ?стау ?ш?н атты? жалы, кек?л?, ??йры?ынан жасалатын ??рал.
6. Мылты?:

• Шит? - д?р?н? мылты?ты? аузына ??йып, кей?н домала? ?ор?асын салып, б?лтемен от бер?п атылатын ??рал.
• Берданка - дайын о? салып атылатын ??рал.

1. Пыша? - жекпе-жекте а?ды ес?п, орып ?лт?руге арнал?ан ??рал.
2. Сада? - а?ды атып алу?а арнал?ан жауынгерл?к ??рал.
3. Сойыл - ар?ар, ?ас?ыр, ел?ктерд? со?ып алу?а арнал?ан ??рал.
4. Сымт?за? - суыр аулау?а арнал?ан, сымнан жасал?ан т?за?.
5. Тем?р ?а?пан:

• ?андыауыз - ?лкен а?дар?а ??ратын ??рал.
• ?ол?а?пан - к?ш?рек а??а ??ратын ??рал.

1. Тор - а?, ??сты ?стап алу?а арнал?ан, ширатыл?ан ж?птерден жасал?ан жабды?.
2. Шо?пар - азулы а?дарды (?ас?ырды, т?лк?н?) со?ып алу?а арнал?ан ??рал.

• Б?л?ап (ша?ырып) ату: суыр аула?анда т?лк?, ?арса? ??йры?ынан б?л?ауыш жасап, ша?ырып атып алады.
• Итпен аулау: а? аулауда а?шы иттер т??ымы ?олданылады.
• ?арды омбылатып аулау: ки?к, ?ара??йры?тарды ?ар?а ?арай ?уып, омбылатып со?ып алады.
• ??м?а?панмен аулау: т?лк?, ?арса? аула?анда а? ?н?нде бол?анда ?ар аралас ??мды ?нге ны?ыздап, аузын ?лкен жалпа? таспен бастырып ?ойып аулауда ?олданылады.
• ??спен аулау: а? аулауда ?ыран ??стар ?олданылады.
• Мойын ?атыру: а?ды ?за? уа?ыт б?р жа?ына ?ара мойнын б?р?ызып ?уса, мойын с?рес?п келес? жа?ына ?арына ?арай алмай ?алады. Сол кезде а?шы со?ып алады.
• М?з ?атыру: ?ас?ырларды сары аязда к?н? бойы дамылсыз ?уып, терлет?п, келес? к?н? денес?н?? м?зы ер?мей саудырлата ?уады. М?з б?гет жасап, а? ?аша алмай ?алады.
• М?з?а отыр?ызу: м?з ?ст?не жемт?к тастайтды. А? жемт?кт? кем?р?п отыр?анда, ??йры?ы жабысып ?алады. К?б?несе м?ндай жа?дай?а т?лк? тап болады.
• Ор ?азып аулау: а?ны? ?р?л?г?не ?арай (тере?, таяз, ке?, т?к, к?лбеу) ор ?азып, марал, ел?к, т.б. а?дарды аулауда ?олданылады.
• Тас?а?панмен аулау: жалпа? тастардан ?а?пан жасап, к?зен, сусыр сия?ты а?дарды аулайды.
• Тормен аулау: а? аула?анда тор ?олданылады.
• Т?за?пен аулау: а? аула?анда т?за?тар ?олданылады.
• Т?т?н салу: а?ны? ?н?не т?т?н ж?бер?п аулайды.
• Т?к жардан немесе жартастардан ?шырып аулау: тобымен, ?й?р?мен ж?рет?н ки?к, ар?ар, тау ешк?лерд? к?п адамдар топтасып, ?аумалап ж?р?п, таулы сыр?ыма, ?шпа жартастардан немесе т?к жардан ?шырып аулауда ?олданылады.
• ?лып ату: ?ас?ыр ж?рет?н жерге барып, а?шы жал?ыз ?алып, жасырынып ?ас?ыр болып ?лиды. Сол с?т ?ас?ыр ?лып дауыс бер?п, а?шы?а ?арай жа?ында?анда а?шы атып алады.
• ?з шалу, ?зге т?су: ??мды жерде ?р? аша т?я?ты а?дарды? ?з?, ?ансонарда ?ас?ыр, т?лк? ?здер? жа?сы бай?алады. А?шы ?зге т?с?п аулайды.
• ?н ?азып аулау: суырды? ?н? т?б?не дей?н ?азып, суырды со?ып алады.
• ?нге су ??ю: таяз ?нге к?рген а?ды аулау ?ш?н ?нге су ??яды.
• Ша?ырып ату: а?шылар ш?пке жасырынып тыш?ан болып ши?ылдап, т?лк? ша?ырады. Ж?г?р?п келген т?лк?н? а?шы б?рден атып алады.

А? аулау?а арнал?ан б?рнеше компьютерл?к ойындар сериясы бар. Оларды? ?ш?нде: Deer Hunter , Hunting Unlimited , сонымен ?атар б?рнеше т?рл? сериялардан т?ратын Cabela’s ойындарыны? жел?с?.

• А?шылы? ерекшел?ктер? М?ра?аттал?ан 11 ?а?тарды? 2012 жылы.