А?уыз немесе н?руыз ? молекулалары ?те к?рдел? болатын амин?ыш?ылдарынан ??рал?ан органикалы? зат ; т?р? организмдерге т?н азотты к?рдел? органикалы? ?осылыс. Амин?ыш?ылдары ?алды?тарынан ??рал?ан жо?ары молекуларлы? органикалы? т?з?л?стер. А?уыз организмдер т?рш?л?г?нде оларды? ??рылысы дамуы мен зат алмасуына ?атысуы ар?ылы ?рт?рл? ж?не ?те ма?ызды ?ызмет ат?арады. А?уызды зат - ??рамында м?ндетт? т?рде азоты бар к?рдел? органикалы? ?осылыс.

А?уыз т?р? организмн?? нег?з?н ??райды, онсыз ?м?р жо?. Карл Маркс т?? п?к?р? бойынша: ≪Т?рш?л?к ? а?уыз заттарыны? ?м?р с?ру формасы≫. А?уыздар органикалы? заттар дамуыны? е? жо?ар?ы сатысы ж?не жер бет?ндег? т?рш?л?кт?? нег?з?, организмн?? т?рек ж?йес?, б?лшы?ет , жамыл?ы ?лпалары а?уыздардан ??рал?ан. Олар организмде ?рт?рл? ма?ызды ?ызмет ат?арады: химиялы? реакцияларды ж?рг?зед?, дене м?шелер?н?? ?ызметтер?н ?зара ?йлест?ред?, аурулармен к?ресед?, т.б.

А?уыздарды? ??рамы мен ??рылысы ?те к?рдел?. Молекулалы? массалары ж?здеген мы?нан миллион?а дей?н жетед?. Оларды? ??рылымы б?зылса, денатурация ?а ?шырап, организмдег? ?ызмет?н ат?ара алмайды.

А?уыздар гидролизден?п, амин?ыш?ылдарын т?зед? ж?не ?здер?не т?н т?ст? реакциялары бар.

А?уыз ? азы?ты? ??рамына к?рет?н б?к?л т?р? организмн?? нег?зг? ?орег?. Ол жасуша протоплазмасын ??румен ?атар, организмдег? к?птеген т?рш?л?к ??былыстарына ? тама?тану , ?су, к?бею , т?т?ркену , ?оз?алу, тыныс алу процестер?не т?келей ?атысады. Адам т?ул?г?не, шамамен, 100 г а?уыз ?абылдауы керек. Азы?пен т?скен а?уыз ?уел? ас?азан да, сосын ?шектег? ферменттерд?? ?сер?нен гидролизден?п, амин?ыш?ылдарына дей?н ыдырайды. ^[1]

А?уыз тек т?р? организмдер ??рамында ?ана болады. Оны? ??рамында 50,6 ? 54,5% к?м?ртек , 21,5 ? 23,5% оттек , 6,5 ? 7,3% сутек , 15 ? 17,6% азот , 0,3 ? 2,5% к?к?рт бар, кейде фосфор кездесед?. Осы элементтерден т?з?лет?н амин ?ыш?ылдарыны? б?р-б?р?мен байланысып ?осылуы н?тижес?нде а?уыз молекуласы т?з?лед?. А?уыз молекуласыны? массасы ?те ?лкен, ол б?рнеше мы?нан б?рнеше миллион?а дей?н барады.

А?уыз туралы ал?аш?ы м?л?меттер XVIII ?асырдан белг?л?. 1745 ж. италиянды? ?алым Беккори бидай ?нынан лейковина деген а?уызды б?л?п шы?ар?ан. 19 ?асырды? 30-жылдарында ет , ж?мырт?а , с?т , ?с?мд?к т??ымдарында а?уызды заттар бар екен? аны?талды. ?алымдарды? содан берг? зерттеулер? н?тижес?нде барлы? т?р? организмдер жасушасында болатын т?р? материя ? протоплазма , нег?з?нен, а?уыздан ??ралатыны аны?талды.

А?уыздарды? барлы?ы ек? топ?а б?л?нед?:

1. ?арапайым а?уыздар ? протеиндер ( альбуминдер , глобулиндер , гистондар , глутелиндер , проламиндер, протаминдер , протеноидтар);
2. к?рдел? а?уыздар ? протеидтер ( гликопротеидтер , нуклеопротеидтер , липопротеидтер, фосфопротеидтер). Б?ларды? ??рамында амин ?ыш?ылдарынан бас?а заттар да болады.

Протеиндер б?зд?? а?замызда?ы е? к?п кездесет?н нег?зг? заттарды? классына жатады. Олар - ?орект?к (альбумин, казеин), каталитт?к (ферменттер), ?ор?анысты? (иммуноглобулиндер), жиырылдырушы (миозин), ??рылымды? (коллаген), тасымалдаушы (глобулин, гемоглобин), а?парат тасымалдаушы (гормондар), ?рт?рл? а?паратты ?абылдаушы ( рецептор-протеиндер), ас?орыту?а ?атысушы (пепсин, трипсин, липаза), термореттеуш? ж?не репродукция ?ызмет? орындалуына (?рпа? жал?астыру ?ызмет?) ж?не бас?а да толып жат?ан ?ызметтерд? ат?арады.

А?уыз жасуша ??рамына к?рет?н т?р? ??рылымдар ? ядро , митохондрия , рибосома , цитоплазма нег?здер?н ??райды. Сонды?тан ол организмде ?лкен орын алады. Мысалы, адам мен жануарлар денес?н?? ??р?а? заттарында 45%, жасыл ?с?мд?ктерде 9 ? 16%, да?ыл т??ымында 10 ? 20%, б?рша? т??ымдастар д?н?нде 24 ? 35%, бактерия жасушаларында 50 ? 93% а?уызды? заттар бар. А?уыз барлы? организмге орта? зат бол?анымен, ?рт?рл? организм а?уыздарыны? ??рылымы т?рл?ше болады. Сондай-а?, организм т?рлер?н?? б?р-б?р?не ??самауы, оларды? эволюция жолымен ?зд?кс?з ?згер?п дамуы да а?уыз ?асиеттер?н?? ?нем? ?згер?п отыруына байланысты.

Организмн?? к?ндел?кт? т?рш?л?г? оны? жасушаларында ж?р?п жататын к?птеген биохимиялы? реакциялар?а нег?зделген. Осы реакциялар н?тижес?нде ?с?мд?ктерде, б?р жа?ынан, т?рш?л?кке ?ажетт? химиялы? ?осылыстар ? а?уыздар, нуклеин ?ыш?ылдары , к?м?рсулар , майлар , витаминдер синтезделет?н болса, ек?нш? жа?ынан, онда ферменттер ар?ылы к?рдел? заттар ыдырап, ?с?мд?кт?? ?оректену?не, тоз?ан жасушаларын жа?артуына, организмге ?уат беруге ж?мсалады. Б?л ??былыстарды метаболизм [[]]деп атайды. Осы реакцияларды? б?р?нде де а?уыз катализаторлы? ?ызмет ат?арады. ?ан ??рамында?ы ерекше а?уыз ? гемоглобин б?к?л денеге оттек таратады. Жасушаларда?ы тоты?у ферменттер? ? цитохромдар тыныс алу процес?н реттеп отырады. Сондай-а? организм т?рш?л?г?не аса ?ажетт? заттар гормондар да а?уыздан ??рал?ан. Ер?мтал а?уыздар ? гидрофильд? коллоидтар ? суды бойына к?п тартады. Оларды? ер?т?нд?лер? жел?м сия?ты: осмосты? ?ысымы т?мен, ?оз?алу ?аб?лет? нашар, ?с?мд?к пен жануарлар мембранасынан ?те алмайды. А?уыздарды? та?ы б?р ?асиет? ? олар амфотерл? электролиттер . Молекулаларында бос карбоксил ж?не амин топтары болатынды?тан, олар о? немесе тер?с электр зарядты болады. Химиялы? таби?аты жа?ынан а?уыз биополимерлер тобына жатады.

А?уызды? ??рамында жиырма т?рл? амин?ыш?ылдар болады. ?рт?рл? а?уыздарды? амин?ыш?ылы ??рамы жа?ынан да, оларды? т?збектег? орналасу т?рт?б? жа?ынан да б?р-б?р?нен айырмашылы?ы зор. Таби?атта а?уыз т?рлер?н?? к?п болуы да осы?ан байланысты. Мысалы, ?ш амин?ыш?ылыны? ?осылуынан алты т?рл?, т?рт ?ыш?ылдан жиырма т?рт т?рл? а?уыз изомерлер? пайда болады. А?уыз молекуласы амин ?ыш?ылдарыны? ?зара монша?тай т?з?ле байланыс?ан полипептидт?к т?збег?нен ??ралады. А?уыз молекуласыны? сырт?ы п?ш?н? ек? т?рл? болады.

1. Шар т?р?зд? домала? ? глобулярлы а?уыздар. Б?лар?а альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин ж?не ?с?мд?к жасушасыны? а?уыздары жатады.
2. Фибриллярлы? (талшы? т?р?здес) а?уыздар. Б?лар?а б?лшы? ет а?уызы ? миозин, актин , с???р а?уызы ? коллаген ж?не малды? ж?н? мен п?лл? ж?бег? а?уыздары жатады.

А?уыз молекуласыны? ?з?не т?н ерекшел?ктер? мен ??рылымдылы? д?режелер? к?птеген сутект?к байланыстар, электрстатикалы? ?уаттар, к?к?рттен ??ралатын дисульфидт?к байланыстар, т.б. жа?дайлар ар?ылы ?амтамасыз ет?лед?. А?уыз ер?т?нд?с?н ?ыздырса немесе о?ан к?шт? ?ыш?ылмен ?сер етсе, ол ?з?н?? таби?и ?асиеттер?н (ферментт?к, гормонды?) жояды, кейде ?йып та ?алады. М?ндай ??былысты денатурация деп атайды. А?уыз ? адам та?амы мен жануарлар ?орег?н??, сондай-а? тер?, ж?н, ж?бек сия?ты таби?и талшы? заттарды? нег?зг? ??раушысы бол?анды?тан, 20 ?асырды? ек?нш? жартысынан бастап оны ?олдан ?нд?руд?? (микробиологиялы? синтез) ма?ызы артып отыр. ^{[2] [3]}

А?уызды? т?з?лу? - б?л ?те к?рдел? жасушада?ы ?са? б?лшектер-рибосомаларда ж?рет?н процесс. ?ашан, ?анша ж?не ?андай а?уыз т?з?лу? керект?г? жайлы м?л?мет жасуша ядросында?ы ДН? , РН? ар?ылы жетк?з?лед?.

А?ыздарды? ?асиеттер?н оларды? ??рамы мен ??рылымы аны?тайды. А?уыз молекуласында?ы а-амин?ыш?ылдары ?алды?тарыны? саны ?рт?рл? болады, кейде б?рнеше мы??а дей?н жетед?. ?р а?уызда а-амин?ыш?ылдары тек осы а?уыз?а ?ана т?н рет?мен орналасады. Оларды? молекулалы? массалары б?рнеше мы?нан миллион?а дей?н жетед?. Мысалы, ж?мырт?а а?уызыны? молекулалы? массасы 36000, б?лшы? ет а?уызыны? молекулалы? массасы ? 150000, адам гемоглобин? 67000, ал к?птеген а?уыздард?к? > 300000 шамасында. Олар, нег?з?нен, к?м?ртек (50?55%), оттек (20?24%), азот (15?19%), сутектен (6?7%) т?рады. Кейб?р а?уыздарды? ??рамына б?лардан бас?а к?к?рт, фосфор, тем?р к?ред?. А?уыздар гидролизденгенде а-амин?ыш?ылдарыны? ?оспасы т?з?лед?. ?рб?р организмн?? ?з?не т?н а?уыздары бар. Барлы? а?уыздар 20-дан астам ?рт?рл? а-амин?ыш?ылынан ??ралады. А-амин?ыш?ылдарыны? жалпы формуласы:

R?CHNH ₂ ?COOH

А?уыз т?з?лет?н a-амин?ыш?ылдарыны? радикалды ??рамында ашы? т?збек те, т?йы? т?збект? ?рт?рл? са?иналар мен функционалды? топтар да кездесед?. ^[1]

А?уыздарды? ??рылысы ?те к?рдел?. А?уыз молекуласы ??рылымын: б?р?нш? ретт?к, ек?нш? ретт?к, ?ш?нш? ретт?к ж?не т?рт?нш? ретт?к деп б?л?п ?арастырады.

Полипептидт?к т?збектег? амин?ыш?ылдары ?алды?тарыны? ?ата? т?рт?ппен б?р?нен кей?н б?р?н?? орналасуын б?р?н?ш? ретт?к ??рылым аны?тайды. А?уызды ??райтын ж?здеген, мы?да?ан, миллионда?ан а-амин?ыш?ылдарыны? ?алды?тары ?зара пептидт?к байланыс (? CO ? NH ?) ар?ылы жал?асады (49-сурет).

Полипептид т?збег?ндег? амин?ыш?ылыны? б?р ?алды?ыны? бас?асымен ауысуы немесе оны? орныны? алмасуы осы а?уызды? ?ызмет?н б?зады. Мысалы, адам гемоглобин?ндег? 564 амин?ыш?ылдары ?алды?тарынан ??рал?ан полипептид т?збег?ндег? б?р ?ыш?ылды? ?алды?ы ек?нш?с?не ауысса, адам ауыр сыр?ат?а ?шырайды.

Амин?ыш?ылдары ?алды?тарыны? инсулинн?? кейб?р б?л?г?нде орналасуын мынадай т?збек т?р?нде к?рсетуге болады: глицин?изолейцин?валин?глутамин, т.с.с. 50-суретте 2-полипептидт?к т?збектен т?ратын инсулинн?? б?р?нш? ретт?к ??рылымы келт?р?лген.

Таби?атта а?уыздарды? кейб?реу? тек созылы??ы полипептидт?к т?збекте болады. Мысалы, таби?и ж?бек талшы?ы ? фибрионны? ??рылымы осындай.

А?уыздарды? к?б?н?? ке??ст?кте спираль т?р?зд? оратылуы ек?нш? ретт?к ??рылым деп аталады. Б?л ??рылым, нег?з?нен, спираль оралымдарында орналас?ан ? CO...HN? арасында?ы сутект?к байланыстар ар?ылы ?ске асады. Шиыршы?ты? б?р орамында 3 ж?не 5 амин?ыш?ылдарыны? ?алды?тары болады. Оралымдарды? ара?ашы?ты?тары 0,54 нм шамасында.

А?уызды? оралма тектес молекуласы биологиялы? процестерд?? ?сер?нен, молекула арасында?ы сутект?к байланыс, ?S?S? дисульфид к?п?ршес?, к?рдел? эфирл?к к?п?рше ж?не б?й?р т?збектег? анион мен катиондар арасында?ы ионды? байланыстар ар?ылы ?зара байланысады да, ?те к?рдел? ?ш?нш? ретт?к ??рылым т?з?лед?. Б?л кезде оралма ??нда?талып, шума??а айналады (52-сурет). ?ш?нш? ретт?к ??рылым а?уызды? ?з?не т?н ?асиеттер? мен белсенд?л?г?не жауап беред?.

А?уыз молекуласы тек ?ана б?р полипептид?к т?збектен т?рса, оны? ??рылымдары б?р?нш?, ек?нш? ж?не ?ш?нш? ретт?к болады. Ал а?уыз молекуласы ек? ж?не одан да к?п полипепид?к т?збектен ??ралса, онда т?рт?нш? ретт?к ??рылым т?з?лед?. Т?рт?нш? ретт?к ??рылым ? кейб?р а?уыздарда б?рнеше полипептидт?к т?збектерд?? б?р-б?р?мен к?рдел? кешенд? комплекстерге б?р?гу?. Мысалы, гемоглобин ??рамына 141 амин?ыш?ылыны? ?алды?ы к?рет?н т?рт полипетидт?к т?збектен ж?не ??рамында тем?р атомы бар а?уызды емес б?лшек гемнен комплекс т?зед?. Гемоглобин тек осы ??рылымда ?ана оттект? тасымалдай алады.

Н?руыздарды? к?рдел?л?г?не ?арай 4 ретт?к ??рылымы болады: б?р?нш? ретт?к, ек?нш? ретт?к, ?ш?нш? ретт?к ж?не т?рт?нш? ретт?к ??рылымдар.

Полипептидт?к т?збектег? ?рт?рл? амин?ыш?ылдар ?алды?тарыны? б?р-б?р?мен кезектес?п пептидт?к байланысу рет?н н?руызды? б?р?нш? ретт?к ??рылымы деп атайды. К?птеген полипептидтер т?збег? 300-ден 500-ге дей?н амин?ыш?ылы ?алды?ынан т?рады. Ал?аш рет 1954 жылы Ф.Сенджеру н?руыз инсулин гормоныны? амин?ыш?ылы ?алды?ыны? ретт?л?г?н аны?тады. Инсулин гормоны 51 амин?ыш?ылынан т?ратыны белг?л? болды.

Нобель сыйлы?ыны? лауреаты, ата?ты ?алым Лайнус Полинг н?руызды? ек?нш? ретт?к ??рылымын аш?ан. Полипептидт? т?збект?? ке??ст?ктег? оралма т?р?зд? болып келген п?ш?н?н н?руызды? ек?нш? ретт?к ??рылымы деп атайды. Б??ан н?руызды? ж?не тырна?ты? н?руызы кератин жатады. Н?руызды? ек?нш? ретт?к ??рылымы мутект?к байланыстар ар?ылы орындалады. Б?р орамды?ы NH-топтары мен к?рш?лес орамды?ы CO-топтары арасынды?ы т?з?лет?н сутект?к байланыс ар?ылы оралым ?сталынып т?рады. Сутект?к байланыстар ковалентт?к байланыстардан ана??рлым ?лс?з. Б?ра? б?рнеше рет ?айталан?анда, олар бер?к байланысады. К?птеген сутект?к байланыстар ар?ылы ≪т?г?лген≫ полипептидт? оралым бер?к ??рылым болып келед?. Н?руызда оралмалы б?л?ктер?н?? бар болуы, о?ан жылжымалылы?, мы?тылы?, серп?мд?л?к ?асиет беред?.

Н?руызда цилиндр т?р?зд? оралым б?л?ктер?нен бас?а амин?ыш?ылы пролиннен т?з?лет?н, т?зе т?р?зд? б?г?лет?н б?л?ктер? де бар.

?ш?нш? ретт?к ??рылымны? т?з?лу?не дисульфидт? байланыстар ?лкен ?лес ?осады. Олар полипептидт? т?збект?? ?рт?рл? б?л?ктер?н байланыстырып, ?з?не т?н ?лмектер ??райлы. Б?л кезде ??рамында S атомы бар амин?ыш?ылы ? цистеинн?? радикалдарыны? арасында байланыс т?з?лед?. Б?л ?лс?з байланыс, б?ра? молекулаларды? та?ы да б?ктел?п шума?талуыны? н?тижес?нде бер?кт?г? арта т?сед?. М?ны н?руыз молекуласыны? ?ш?нш? ретт?к ??рылымы дейд?.

Кейб?р н?руыздарды? ерекше ??рылымы болады. Олар б?р-б?р?мен байланыс?ан б?рнеше пептидтерден ??ралады. ??рылысы жа?ынан жа?ын б?рнеше н?руызды? ?ш?нш? ретт?к ??рылымыны? шума? т?з?п орналасуын н?руыз молекуласыны? т?рт?нш? ретт?к ??рылымы дейд?. Т?рт?нш? ретт?к ??рылым- б?рнеше н?руыз молекулаларыны? ?осындысы, мысалы, гемоглобин н?руызы т?рт шума?тан т?рады. Олар ионды?, сутект?к байланыстарме, байланысады. Осы т?от?нш? ретт?к ??рылыммен жа?а ?асиет н?руыз ?ызмет?н?? реттелу? пайда болады. Т?рт?нш? ретт?к ??рылыммен реттелу процестер?н?? ??пиясын аш?ан ? француз ?алымы, Нобель сыйла?ыны? лауреаты- Жак Моно (1961 ж). Т?рт?нш? ретт?к ??рылымда субстрат?а ??самайтын заттар ? реттег?штер болады.

А?уыздарды? мынадай белг?лер?не ?арап ж?ктейд?:

• к?рдел?л?к д?режес?не (?арапайым ж?не к?рдел?), ?арапайым протеиндер тек ?ана амин?ыш?ылдары ?алды?тарынан т?рады, к?рдел? протеидтер ??рамына а?уызды заттардан бас?а ?осылыстарды? ?алды?тары к?ред?;
• молекула п?ш?н?не (шар т?р?зд? ж?не ж?п т?р?зд?);
• кейб?р ер?тк?штерде еру ?аб?лет?не ?арай (суда ерит?ндер, ?лс?з т?з ер?т?нд?лер?нде ерит?ндер - альбуминдер, спиртте ерит?ндер ? проламиндер, с?йытыл?ан ?ыш?ыл ж?не с?лт? ер?т?нд?лер?нде ерит?ндер глутелиндер);
• ат?аратын ?ызметтер?не ?арай (мысалы, кор?а жиналатын а?уыздар, т?рек ?ызмет?н ат?аратын а?уыздар). ^[1]

А?уыздарды? ек?нш? ж?не ?ш?нш? ретт?к ??рылымдарына жауапты байланыстар (сутект?к, дисульфид к?п?ршес?, т.б.) ?лс?з бол?анды?тан, о?ай ?з?л?п, а?уыздарды? ке??ст?к ??рылымдарыны? ?айтымсыз б?зылуы а?уызды? денатурациясы деп аталады. Денатурация?а ?шыра?ан а?уыз ?з?н?? биологиялы? функциясын ат?ара алмайды (denatuze ? таби?и ?асиет?нен айырылуы). ?ыздыру, радиация, ортаны? ?згеру?, кейб?р химиялы? ?серлерден, шай?ап с?лкуден а?уыз денатурацияланады. Ж?мырт?аны п?с?ргенде альбумин а?уызыны?, с?т ашы?анда казеин н?? ?юынан, оларды? ке??ст?к ??рылымдары б?зылады. Шашты химиялы? б?йралауды?, тер?н? илеуд?? нег?з?нде де а?уыздарды? денатурациялануы жатады.

?ыздыр?анда денатурацияланатын немесе айырылып кетет?н бол?анды?тан, а?уыздарды? на?ты бал?у температуралары болмайды. Кейб?р а?уыздар, мысалы, тауы? ж?мырт?асыны? а?уызы суда ерид?, кейб?реулер? суда ер?мейд?. А?уыздар ер?генде, бас?а да ЖМ? сия?ты коллоидты ер?т?нд?лер т?зед?. А?уыздар?а спиртт? немесе формалинд? ?ос?анда, а?уыздар ?айтымсыз ?йиды, сонды?тан б?л заттарды биологиялы? препараттарды са?тау?а ?олданады. ^[1]

??рамы мен ??рылысы к?рдел? бол?анды?тан, а?уыздарды? ?асиеттер? де алуан т?рл?. Оларды? ??рамында ?рт?рл? химиялы? реакциялар?а т?сет?н функционалды? топтары бар.

1. А?уыздар ? ек?дайлы электролиттер. Ортаны? белг?л? б?р рН м?н?нде оларды? молекулаларында?ы о? ж?не тер?с зарядтар б?рдей (изоэлектрл?к н?кте деп аталады) болады. Б?л ? а?уыздарды? ма?ызды ?асиеттер?н?? б?р?. Б?л н?ктеде а?уыздар электрбейтарап болып, суда еру? азаяды. А?уыздарды? осы ?асиет? технологияда а?уызды ?н?мдер алу?а ?олданылады.
2. А?уыздарды? гидролиз?. С?лт? немесе ?ыш?ыл ер?т?нд?лер?н ?осып ?ыздыр?анда, а?уыздар гидролизден?п, амин?ыш?ылдарын т?зед?:
3. А?уыздарды? т?ст? реакциялары. Белоктарды сапалы? аны?тау ?ш?н т?ст? реакциялар ?олданылады.

• а) Ксантопротеинреакциясымен (грек. ксанты ? сары) ??рамында бензол ядросы бар а?уыздар концентрл? азот ?ыш?ылымен сары т?с беред?.

• ?) Биурет реакциясы. Мыс (II) гидроксид?н?? с?лт?дег? ер?т?нд?с?мен а?уыздар?а ?сер еткенде, ашы? к?лг?н т?с пайда болады. Б?л реакция а?уызтарды? ??рамында?ы пептидт?к байланыстарды аны?тайды.
• б) ??рамында к?к?рт? бар а?уыздар?а ?ор?асын ацетатын ж?не с?лт? ?осып ?ыздыр?анда, ?ор?асын сульфид?н?? ?ара т?нбасы т?з?лед?. ^[1]

А?уыздар аса ма?ызды та?амды?, заттар (ет, ж?мырт?а, с?т, нан, т.б.) ??рамында бол?анды?тан, ас ?орыту жолдарында ферменттер ?сер?нен амин?ыш?ылдарына дей?н ыдырап гидролизденед?. Амин?ынщылдары ?шек ?абыр?алары ар?ылы ?ан?а ?тед?. К?м?рсулар мен майлардан айырмашылы?ы ? амин?ыш?ылдары организмде ?ор болып жиналмайды. Оларды? б?разы адам немесе жануар организм?н?? ?з?не т?н а?уызын т?зед?. Ал амин?ыш?ылдарыны? б?р б?л?г? а?уыз емес азотты ?осылыстарды?, нуклеин ?ыш?ылдарыны? синтез?не ж?мсалады. ^[1] Кейб?реулер? тоты?ып, е? а?ыр?ы ?н?мдерге (С0 ₂ , Н ₂ 0, т.б.) дей?н ыдырап, энергия б?лед?.

Н?руыз жасуша т?рш?л?г?не аса ма?ызды ?ызметтер ат?арады.

?рш?тк? ?ызмет?н ат?аратын н?руыздар организмдег? химиялы? реакцияларды ж?зеге асырады. Ферментт?? катализд?к белсенд?л?г? ?те жо?ары болады. Олар реакцияны? ж?ру?н онда?ан, ж?здеген мы? есе тездетед?. Мысалы, ?арын с?л?нен б?л?нет?н пепсин фермент? н?руыздарды протеидтерге дей?н гидролиздейд?.

Н?руыздарды? келес? ма?ызды ?ызмет? ? тасымалдау . Н?руыздарды? б?л тобы ?рт?рл? ма?ызды заттарды жасуша ?ш?нде ж?не б?к?л организм бойынша б?р жерден ек?нш? жерге тасымалдау ?ызмет?н ж?зеге асырады.Мысалы, ?ан н?руызы гемоглобин оттект? ?осып алып, оны денен?? б?к?л ?лпалары мен м?шелер?не таратады. Ал Альбумин жасушаны? энергетикалы? шик?заты- май ?ыш?ылын тасымалдайды.

Б?лшы?етт?? ма?ызды н?руыздары ? актин ж?не миозин. Н?руыздарды? б?л тобы жасуша мен организмдег? т?рл? ?оз?алыс процестер?н ж?зеге асырады. Мысалы, хромосоманы?, талшы?тарды? ?оз?алуы.

Б?л топ?а к?птеген н?руыздар жатады.Мысал?а, тасба?а сауыты, ??с т?мсы?ы, тырна?, шаш, тер?, ?шек пен ?антамырларлы? ?абыр?асы осы н?руыздардан ??рал?ан. ??рылымды? н?руыздар ? микрофибрилдер де осы топ?а жатады.

?ор?анышты? ?ызмет ат?аратын н?руыздар?а, мысалы, денеге т?скен б?где заттарды зарарсыздандыратын антиденелер- Иммуноглобулиндер жатады. Фибриноген н?руызы ?ан ?юына ?атысады. Б?л жара?аттан?анда ?ан кетуден са?тайды.

?абылда?ыш ?ызмет ат?аратын н?руыздар ?рт?рл? сигналдарды ?абылдап, оларды ??деуде ?лкен р?л ат?арады. Мысалы, родопсин н?руызы жары? сигналдарын ?абылдап алып таратады. Т?лде болатын ?рт?рл? ?абылда?ыштар заттарды? д?м?н аны?тайды.

Организмд? корект?к заттармен ?амтамасыз етет?н н?руыздар , мысалы, с?т н?руызы ? казеин жасушада амин?ыш?ылына дей?н ыдырайды. 1г н?руыз толы? ыдыра?анда 17,6 кДЖ энергия б?л?нед?.

А?уызды синтездеу проблемасыны? теориялы? ж?не практикалы? ма?ызы бар. А?уыз молекуласыны? к?рдел? болуына байланысты ?аз?рг? уа?ыт?а дей?н а?уыз синтез? толы? ?ске аспай отыр. А?уыз молекулалары ?зд?кс?з ?оз?алыста болады. А?уыз молекулаларын синтездеуге ?рекет жаса?ан ?алымдарды? с?тс?зд?ктер?н?? себеб? де осында болуы м?мк?н. А?уыз молекулаларыны? ?зд?кс?з ?згеру?н аны?тайтын за?дылы?тарды т?с?ну ? ?аз?рг? ?ылымны? е? басты м?ндеттер?н?? б?р?.

Жо?ары де?гейл? организмдерде а?уыз биосинтез? та??аларлы?тай тез ж?ред?: 350 амин?ыш?ылынан т?ратын полипептид бар бол?аны 10 секундта т?з?лед?! А?уыз синтез?н?? ??пия сырын ашу к?птегек вирус ауруларын же?уге м?мк?нд?к беред?. Жа?а химиялы? талшы?тар мен пластмассалар жасау?а, тама? ж?не химия ?нерк?с?б?нде жа?а ?нд?р?с процестер?н ойлап табу?а к?мектесед?.

Ал?аш рет ?арапайым а?уызды заттар, гипофизд?? гормондары вазопрессин мен окситоцин алынды. Одан бас?а а?уыз синтездеудег? зор табыстар?а инсулин мен интерферон алу жатады. Полипептидт?к теория ашыл?аннан бер? а?уызды? ?асиеттер? бар полипептидтер синтездел?п, жемд?к ?оспа, д?р?-д?рмек рет?нде ?олданылып ж?р.

?аз?рг? заманда?ы ма?ызды м?ндеттерд?? б?р? ? синтезд?к та?ам жасау проблемасы. Соны? ?ш?нде а?уызды? та?ам т?рлер?н алу б?р?нш? кезекте т?р. Б?л салада академик A. Н. Несмеянов баста?ан ?алымдар тобы ж?мыс ?степ, б?раз жет?ст?ктерге жетт?. Мысалы, сапасы ж?н?нен таби?и т?р?нен кем со?пайтын ?ара уылдыры? синтездеп алды.

?алымдар биосинтез бен жасушаларда ж?рет?н процестерд?? за?дылы?тарын толы? ме?герген кезде жасанды жолмен а?уыздар алу м?селес? де толы? шеш?лу? м?мк?н. ^[1]

1. ↑ ^{a b c d e f g} Химия : Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? жаратылыстану-математика ба?ытында?ы 11-сыныбына арнал?ан о?улы? / ?. Тем?рболатова, Н. Н?рахметов, Р. Ж?мад?лова, С. ?л?мжанова. ? Алматы : ≪Мектеп≫ баспасы, 2007 . ? 352 бет. ISBN 9965-36-092-8
2. ↑ О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Тор?ауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Ауруды? алдын алу ж?не са?тандыру бойынша орысша-?аза?ша терминологиялы? с?зд?к. Шымкент. “?асыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
3. ↑ Т. М?са??лов, ОРЫСША-?АЗА?ША Т?С?НД?РМЕЛ? БИОЛОГИЯЛЫ? С?ЗД?К ?-том ?АЗА?МЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы ? 1959, Редакциясын бас?ар?ан: Биология ?ылымыны? докторы профессор Т. Дар?анбаев

Орта??орда б??ан ?атысты медиа санаты бар: Proteins

Биохимиялы? ?осылыстарды? топтары Пептидтер ? Амин?ыш?ылдар ? Нуклеин ?ыш?ылдары ? К?м?рсулар ? А?уыздар ? Липидтер ? Майлы ?ыш?ылдар ? Терпендер ? Каротиноидтар ? Коферменттер ? Стероидтар ? Флавоноидтар ? Алкалоидтар ? Гликозидтер ? Иридоидтар