Авиация ( лат. avis - ??с ) ^[1] ? Жер ма?ында?ы ?уе ке??ст?г?нде ауадан ауыр аппараттармен ( ?ша? , т?к?ша? , т.б.) ?шуды б?лд?рет?н ??ым. Осы аппараттарды? ?шуын ?амтамасыз етет?н ?ызметтер ж?йес? де авиация ??рамына енед?. Авиация азаматты? авиация ж?не ?скери авиация болып ек?ге б?л?нед?. Азаматты? авиация?а к?л?кт?к, санитарлы?, о?у-спортты?, арнайы ма?сат?а арнал?ан , ал ?скери авиация?а ?уе к?штер?, те??зд?к, армиялы?, ?уе шабуылынан ?ор?ану?а арнал?ан ?шу аппараттары жатады. ^[2]

Адамны? аспан?а ?шу ж?н?ндег? арманы ерте заманнан бастал?ан. Авиация ? Жер ма?айында?ы ?уе ке??ст?г?нде ауадан ауыр аппараттармен (мысалы, ?ша?, т?к?ша?, т.б.) ?шуды б?лд?рет?н ??ым. Ол французды? av?at?on с?з?нен шы??ан, ал оны? т?п тамыры латынша av?s ? ??с дегенд? б?лд?ред?. Осы аппараттарды? ?шуын ?амтамасыз етет?н ?ызметтер ж?йес? де авиация ??рамына енед?. Авиация азаматты? ж?не ?скери болып ек?ге б?л?нед?: Азаматты? авиация?а к?л?кт?к, санитарлы?, о?у-жатты?улы?, арнайы ма?сат?а арнал?ан (мысалы, ауыл шаруашылы?ында, аэрофотот?с?р?м, байланыс, геологиялы? барлау, балы? аулау к?с?б?н барлау ?ш?н, т.б.) ?шу аппараттары, ал ?скери авиация?а ?скери ?уе к?штер?, те??зд?к, армиялы?, ?уе шабуылынан ?ор?ану?а арнал?ан ?шу аппараттары жатады. Адамны? аспан?а ?шу ж?н?ндег? арманы ерте заманнан бастал?ан. Тас?а салын?ан ?анатты адамдарды? суреттер? соны? д?лел? болып табылады. Д?ние ж?з?ндег? к?птеген халы?тарды? ертег?лер? мен а?ыздарында аспан?а ?шу ж?н?ндег? адам арманы айтылады. ≪?шар ханны? баласы≫ атты ?аза? ертег?с?ндег? аспан?а ?шу ?нер?, к?леммен ?шу соны? ай?а?ы. Италияны? ?лы кеск?ндемеш?с? Леонардо да Винчи е?бектер?нде ?шу аппараттарыны? жобалы? эскиздер? (нобайы) кездесед?. 1754 ж. орыс ?алымы Михаил Ломоносов сер?ппе к?ш?мен ?оз?алыс?а келет?н т?к?ша? модел?н жасап, ондай аппаратты? ?ша алатынын ?с ж?з?нде д?лелдед?. 19 ?асырды? ая?ында моторсыз ?шатын аппараттар ? ?ал?ыма ?ша?тар жасала бастады. 1891 ? 96 ж. нем?с ?алымы Отто Лилиенталь б?р?атар ?ал?ыма ?ша? жасап, б?рнешеу?мен ?шып та к?рд?. 19 ?асырда?ы бу машинасын жасауды? ?ар?ынды дамуы бу ?оз?алт?ышы бар ?ша? жасау ?с?не алып келд?. Ресейде те??з офицер? Александр Можайский ?з? ?уеде ?шатын о? деп ата?ан осындай ?шатын аппарат?а патент алды. ?ал?ыма ?ша? 1885 ж. жасалды, б?ра? ?шу кез?нде апат?а ?шырады. 1894 ж. Англияда конструктор Хайрем Максим бу машиналы алапат ?ша? жасады, ол да ?шар мезетте жерге ??лап т?с?п, ?ирады. Францияда жасал?ан жар?анатты? ?анатын к?зге елестетет?н ≪Авьон≫ аппараты да б?рнеше онда?ан метр ?ашы?ты?ты ?шып (1897) ?т?п барып ??лады. Б?л с?тс?зд?ктерд?? б?р? де, нег?з?нен, бу ?оз?алт?ыштарыны? аса ауырлы?ы мен ?шу талабына сай келмейт?н?нен болып жатты. 19 ?асырды? ая?ында автомобильдерде ке??нен ?олданыл?ан ?штен жанатын ?оз?алт?ыштарды? жет?лд?р?лу? же??л ?р? ?уатты авиациялы? ?оз?алт?ышты жасау?а жол ашты. Оны ?ша??а ал?аш болып америкалы? а?айынды механиктер Уилбер мен Орвилл Райт пайдаланды. 1903 ж. 17 желто?санда оларды? керосинмен ж?мыс ?стейт?н ?оз?алт?ышы бар ?ша?ы с?тт? ?шты. А?айынды Райттар жаса?ан ?ша?тарын жет?лд?ре т?с?п, 1908 ж. сен?мд? бас?ара отырып, б?р жарым са?ат?а дей?н ?ша алатын к?йге жетк?зд?. 1909 ж. 25 ш?лдеде француз конструктор-?ш?ышы Луи Блерио ?з?н?? монопланды? с?лбада жаса?ан ≪Блерио-11≫ ?ша?ымен Франциядан Англия?а Ла-Манш б??азы ?ст?мен ?шып ?тт?. 1910 ж. Борис Юрьев Ресейдег? ал?аш?ы т?к ?ша?ты? жобасын жасады. Дегенмен де, б?л кезе?дег? ?ша?тарды? сапасы аса жа?сы бол?ан жо?. Соны? салдарынан к?птеген ?ша?тар апат?а ?шырап отырды. ?лгер? дамы?ан к?птеген елдерд?? ?алымдары авиация саласында теориялы? ж?не т?ж?рибел?к ?зден?стерге к?р?ст?. 1914 ж. бастал?ан 1-д?ниеж?з?л?к со?ыс авиацияны? ш??ыл ?ркендеу?не себепкер болды. Ол кезе?дег? белг?л? ?ша?тарды? ?атарына Ресейд?? ≪Илья Муромец≫, Францияны? ≪Фарман≫, ≪Вуазен≫ ж?не ≪Ньюпор≫, а?ылшынны? ≪Coпвuч≫, нем?ст?? ≪Фоккер≫ ?ша?тарын жат?ызу?а болады. Олар са?атына 90 ? 120 км жылдамды?пен ?шты. Кей?н?рек ?ша?тарды? ?шу жылдамды?тары са?атына 200 ? 220 км, би?ктеу? 7 км-ге жетт?. 20 ?асырды? 20 ? 30 ж. Англияда , Францияда , А?Ш -та, Германияда ж?не бас?а елдерде ?скери ж?не азаматты? ?ша?тарды? б?рнеше ж?здеген типтер? жасалып, оларды? к?пш?л?г? к?п сериямен шы?арылды. Англияда жасалын?ан ≪Супермарин S.6В≫ ?ша?ы айры?ша болды. Онымен 1927 ж. американ ?ш?ышы Чарлз Линдберг ал?аш рет А?Ш-тан Еуропа?а Атлант м?хиты ?ст?мен ?шып ?тт?. Он жылдан кей?н 1937 ж. орыс ?ш?ыштары Валерий Чкалов, Георгий Байдуков ж?не штурман Александр Беляков АНТ-25 ?ша?ымен М?скеу ? Солт?ст?к полюс ? Ванкувер (А?Ш) маршруты бойынша 8504 км ?ашы?ты?ты ?онбай ?шып ?тт?. 1930-жылдарды? 2-жартысында КСРО-да, Англияда, Германияда, Италияда, А?Ш-та, Францияда реактивт? ?оз?алт?ыштарды? шы?уымен авиация техникасы сапа жа?ынан жа?а саты?а к?тер?лд?. 1950-жылдарды? басында ал?аш рет Ке?ес Ода?ында дыбыстан жылдам ?шатын (са?атына 1450 км) б?р орынды? МиГ-19 ?ша?ы, 1960 жылдарды? 2-жартысында Американы? ≪Фантом≫ F-4 жой?ыш-бомбалаушысы, сондай-а? к?п ма?сат?а ?олданылатын, б?рден т?к к?тер?ле ?шып, т?к ?она алатын, ?ш?ан кезде ?анатыны? п?ш?н?н ?ажетке ?арай ?згертуге болатын F-111 ?ша?тары жасалды. 20 ?асырды? 60-жылдарыны? со?ына ?арай б?р?атар елдерде дыбыстан жылдам ?шатын (?шу жылдамды?ы са?атына 2500 ? 3000 км, ?шу ?ашы?ты?ы 6 ? 8 мы? км) жолаушы таситын ?ша?тар (Англия мен Францияда ≪Конкорд≫, КСРО-да ТУ-144) жасалды. 1990 жылдарды? басында сериялы ?ша?тарды? ?шу жылдамды?ы са?атына 3000 ? 3500 км, би?кт?г? 30 мы? м, ?шу ?ашы?ты?ы 15 000 км-ден асты, т?пт? ?уеде жанармай ??йып алатын д?режеге жетт?. Б?р?атар елдерде орбиталы? ж?не ?уе-?арышты? ?ша?тар жасау ж?мыстары ?ол?а алынды. Авиация мен ракеталы? техникаларды? дамуы ?арышты? кемелерд?? ж?не ?уатты к?псатылы тасы?ыш ракеталарды шы?ару?а нег?з ?алады. ?аза?станда?ы авиацияны? дамуы 1926 жылдан басталады. Осы жылы ?ызылорда аэропортыны? ??мдауыт ала?ынан ал?аш болып аспан?а ПО-2 ?ша?ы к?тер?лд?. 1929 ж. ?ызылорда ? М?скеу ?уе жолы орны?ты. Алматы ? М?скеу т?ра?ты ?уе ?атынасы 1940 ж. ПС-84 ?ша?ы ар?ылы жал?асты. 1970 ж. ?уе жолыны? ?зынды?ы 75 мы? км-ге жуы?тады. ?уе жолы ол кезде ?аза?стан астанасы ? Алматыны ода?тас республикалар астаналары ж?не ?р? ?нерк?с?пт? ?алалармен байланыстырды. 1977 жылдан дыбыстан жылдам ?шатын ТУ-144 жолаушы алып ?ша?ы КСРО-да т???ыш рет Алматы мен М?скеуд? жал?астырды. Республикамызды? аудан, облыс орталы?тарыны? ?зара ?уе жолымен байланысы орнады. Республика ?уе жолдарыны? ?зынды?ы 1975 ж. 80,0 мы? км болды. Б?л сол кездег? жалпы ода?ты? ?уе жолдары ?зынды?ыны? 11%-ы ед?. Онан кей?нг? жылдары ?ша? парк? сапа жа?ынан жа?артылып, сан жа?ынан ?се т?ст?. Республиканы? ?уе жолдарында Ан-24, Ил-18, Ил-62, Ту-134, Ту-154, Як-134, Як-40 ?ша?тары жолаушылар?а ?ызмет ете бастады. Жа?а техникаларды? ?олданылуына байланысты аэропорттар ж?йес? ед?у?р ?л?айды.

?ша?тарды ?ондыру ?р? ?оз?алысын бас?аруды? радио-радиолокациялы? пен жары??а нег?зделген техникалы? ??ралдарын ?айта ??ру ж?не жа?арту ж?н?нде к?п ж?мыстар ат?арылды. ?аз?рг? заман?ы Ил-86, Ту-154, ≪Боинг-737≫, ≪А-320≫, т. б. ?ша?тар

1990-жылдардан бастап т?уелс?з ?аза?стан Республикасы ?алаларын д?ние ж?з?н?? к?птеген ?алаларымен байланыстырады. Астанадан т?ул?г?не 150, Алматыда 200-ден аса ?уе кемелер? ?шады.

Авиация ?нерк?с?б? ? ?нерк?с?пт?? арнаулы конструкторлы? ж?не ?нд?р?ст?к т?с?лдермен авиация техникасын жасайтын саласы. 20 ?асырды? басында авиация техникасын игерудег? елеул? жет?ст?ктер ?шу ??ралдарын к?птеп шы?аруды талап етт?. ?с?ресе 1-д?ниеж?з?л?к со?ыс ?шу ??ралдарын ?скери ма?сатта ке??нен пайдалануды? мол м?мк?нд?ктер?н ашып берд?. Со?ыста аэростаттармен ?атар, ?ш?нде зе?б?ректер орнатыл?ан, бомба салын?ан ша?ын ?шу аппараттарыны? ?олданылуы авиация ?нд?р?с?н ?р?стетуге ке? жол ашты. Еуропаны? к?птеген елдер?нде жа?а авиация зауыттары салынды. Ауыр ?ша?тар жасаудан Ресей 1-орын алды. Авиаконструктор Игорь Сикорский жаса?ан ( 1913 ) т?рт моторлы ≪ Илья Муромец≫ ауыр ?ша?ы 800 кг бомба, 5 ? 6 зе?б?рек, 8 адам к?терет?нд?ктен ?те ти?мд? болып шы?ты. Су бет?не ?она алатын ?ша?тармен ?атар француздарды? ≪ Фраман≫ , ≪ Вуазен≫ , ≪ Ньюпор≫ ?ша?тары, а?ылшынны? ≪ Сопвич≫ , нем?ст?? ≪ Фоккер≫ ?ша?тарыны? осы кезе?де к?птеп шы?арылуы авиация ?нерк?с?б?н?? ?ркендеу?не п?рменд? ы?пал жасады. 1914 жылы Франция 540 ?ша?, 1100 авиация ?оз?алт?ышын шы?арды. 1917 жылы Ресейде ша?ын 15 авиазауыт ж?мыс ?стед?. Чехословакия, Польша, ?ытай , А?Ш, Англия мен Франция жаппай ?ша? жасай бастады. 1930 -жылдардан берг? жерде А?Ш-та, Ресейде, Германияда, Англияда, Италияда реактивт? ?оз?алт?ыш жасау?а басты к???л б?л?нд?. 1937 жылы турбореактивт? ?оз?алт?ыш жасалды. 1939 жылы нем?с фирмалары шы?ар?ан с?йы? отынды реактивт? ?оз?алт?ыш шы?арды. М?ндай ?оз?алт?ыш орнатыл?ан ?ша?тарды? жылдамды?ы са?атына 3000 ? 3500 км, ?шу би?кт?г? 30000 м, ?ашы?ты?ы 10000 км-ден асты. ?уеде жанармай ??йып алатын алыс сапар?а ?шатын аппараттар жер шарыны? ?ала?ан ?иырына бара алатын болды. 2-д?ниеж?з?л?к со?ыс кез?нде ( 1939 ? 1945 ) авиация ?нерк?с?б? ерекше ?ызу ?ар?ын алды. ?скери авиация Германия мен Жапония сия?ты бас?ыншылы? саясатын ?стан?ан елдерд?? ?олында?ы аса ?уатты ?ару?а айналды. Олар авиация ?нерк?с?б?н дамытуды мы?тап ?ол?а алды. Ке?ес ?к?мет? кез?нде экономикалы? т?йы?ты?та ?стал?ан ?аза?станда авиация ?нерк?с?б?н ?ркендетуге м?мк?нд?к болмады. ?йтсе де ?ша?тарды? корпусын , моторын , ?оз?алт?ыштарын ж?не бас?а да ма?ызды тет?ктер?н жасау?а ?аза?стан металы пайдаланылды. Ондай тет?ктерд?? к?б?с? Алматы , ?ара?анды , Шымкент , Петропавл , Ар?алы? , ?скемен ?алаларында?ы зауыттарда жасалады. ?аз?р ?аза?стан ?скери авиация ??ралдары мен азаматты? авиация ?ша?тарын нег?з?нен Ресейден алады. ?аза?стан азаматты? авиациясы со??ы жылдары жолаушылар таситын б?рнеше ≪ Боинг≫ ?ша?ын Америкадан сатып алды. ?аз?р авиация ?нерк?с?б? А?Ш, Канада , Англия, Францияда жа?сы дамып отыр. ^[3]

1. ↑ Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.?.Жа?ып. - Алматы: ≪?аза? энциклопедиясы≫, 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
2. ↑ ?аза? т?л? терминдер?н?? салалы? ?ылыми т?с?нд?рме с?зд?г?: ?скери ?с. Алматы:"Мектеп" АА? , 2001
3. ↑ Орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?к: Механика / Жалпы редакциясын бас?ар?ан э.?.д., профессор Е. Арын ? Павлодар: ≪ЭКО≫ ??Ф. 2007 жыл.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0

• [1] (?олжетпейт?н с?лтеме) ? ?аза?стан авиациясы жа?алы?тары
• [2] (?олжетпейт?н с?лтеме) ? ?аза?стан авиациясы жа?алы?тары

Б?л ? ?скери ?с туралы ма?аланы? бастамасы . Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы Уикипедия?а к?мектесе аласыз.

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.