Ж?йе ( лат. syst?ma , гр. σ?στημα ? б?л?ктерден ??рал?ан т?тасты?, ?осылыс) ? б?р-б?р?мен ?арым-?атынаста ж?не байланыста болатын, с?йт?п белг?л? б?р т?тасты?, б?рлест?к ??ратын к?птеген ??рамдас б?л?ктер жиынты?ы; агрегаттар мен машиналарды? территориялы? принциппен емес, ж?мыс ?стегенде ат?аратын м?ндет?не нег?здел?п б?р?кт?р?лген ??рылымдар жиынты?ы. ^[1]

• Материалды? ж?йе ;
• Абстракт?л?к ж?йе .

Материалды? ж?йен?? ?з? органикалы? емес таби?ат ж?йес? ж?не органикалы? (т?р?) таби?ат ж?йес? болып б?л?нед?. Органикалы? емес таби?ат ж?йелер?не физикалы?, геологиялы? (?. Геохронология ), химиялы?, т.б. ж?йелер жатады. Органикалы? ж?йеге, я?ни т?р? ж?йелерге ?арапайым биолигиялы? ж?йелер, организмдер, популяциялар, т?рлер (?. ж?йелен?м), экож?йелер жатады. Органикалы? ж?йелерд?? ерекше т?р? ? ?леуметт?к ж?йе. О?ан ?о?амда?ы ?арапайым ?леуметт?к б?рлест?ктерден бастап, сол ?о?амны? ?леуметт?к-экономикалы? ??рылымына дей?н енед? (?. ?леумет, ?леуметт?к байланыс).

Абстракт?л?к ж?йелерге ж?йе туралы ??ымдар, гипотезалар , теориялар , ?ылыми б?л?мдер, лингвистикалы? (т?лд?к) ж?йелер, формалды ж?йелер, логикалы? ж?йелер т.б. жатады.

Кейб?р зерттеуш?лер ж?йелерд? бас?аша да ж?ктейд?. Мысалы, т?р?ылы?ты ( статикалы? ) ж?йе ж?не ?оз?алмалы ( динамикалы? ) ж?йе.

Т?р?ылы?ты ж?йелер ?згер?стерге т?з?мд?, т?ра?ты ?р? орны?ты болып келед?. Оларды? т?з?мд?л?г? мен орны?тылы?ы ?те ?за? уа?ыт бойы ?з?н?? бастап?ы ?алпын са?тай алуынан бай?алады.

?оз?алмалы ж?йелерде оны? ??рамдас б?л?ктер?н??, т?пт?, ??рылымыны? ?згер?стер? ?дайы болып т?рады.

Та?ы б?р зерттеуш?лер ж?йелерд? жабы? ж?йе ж?не ашы? ж?йе деп б?лед?.

Жабы? ж?йелер сырт?ы ортадан мейл?нше о?шаулан?ан. Барлы? т?р?ылы?ты ж?йелер жабы? ж?йе болып саналады. Б?ра? б?л жа?дай оларды? ?ш?нде ?андай да б?р ?згеру процестер?н?? болуын жо??а шы?армайды.

Ашы? ж?йелер бас?а ж?йелермен ж?не сырт?ы ортамен ?дайы ?зара ?рекеттест?кте болуымен ерекшеленед?. Оларды? арасында зат, энергия ж?не а?парат алмасу процес? ж?ред?. Барлы? ашы? ж?йелер ?оз?алмалы ж?йелер болып табылады.

Олар, сондай-а?, ?зд?г?нен т?ра?танатынды?ымен ж?не реттелет?нд?г?мен сипатталады. Ж?ктеуд?? та?ы б?р ?лг?с? бойынша, ж?йелер механикалы? ж?йе, органикалы? ж?йе ж?не гармониялы? ж?йе болып б?л?нед?.

Механикалы? ж?йе ??рамдас б?л?ктерд?? ?арапайым жиыны емес, алайда оларды? т?мендег?дей ерекшел?ктер? болады:

• а) б?л?ктерден ??ралады;
• ?) оны? ??рамдас б?л?ктер?н жеке де, сондай-а? тобымен де бас?а ??рамдас б?л?ктермен ауыстыру?а болады. Механикалы? ж?йелер, ?детте, т?р?ылы?ты ж?не жабы? болады.

Органикалы? ж?йелерд?? де ?з?нд?к ерекшел?ктер? бар:

• а) олар жекелеген, алдын-ала дайын ??рамдас б?л?ктерден ??ралмайды, ?айсыб?р бастап?ы ??рамдас б?л?кт?? (жасуша мен эмбрион т?р?зд?) б?рт?ндеп ж?не ?айтымсыз б?л?ну? ар?ылы бас?а ??рамдас б?л?ктер ?н?п шы?ады;
• ?) оларды? т?тасты?ын, ??рылымын б?збай, о?ан б?рн?рсен? енг?зу, я болмаса алып тастау м?мк?н емес. Барлы? органикалы? ж?йелер ?оз?алмалы ж?йелер болып табылады. ?детте, олар салыстырмалы т?рде ?ана ашы? ж?йе болып саналады, ал шын м?н?нде олар жабы? ж?йе. Ал гармониялы? ж?йелер на?ыз ашы? ж?йелер болып табылады.

Таби?аттану ж?не ?о?амтану ?ылымдарында со??ы жылдары мейл?нше жи? ?олданылып ж?рген ?те ма?ызды ??ымдарды? б?р?. Б?л ??ымны? д?лме-д?л аны?тамасын беру о?ай емес, себеб? ол к?п орайда т?рл? ре?дег? т?с?н?ктерд?? т?й?н? рет?нде колданылып ж?р. Демек Ж?йе термин?н?? жалпылама ма?ынасын б?рнеше т?с?н?ктер жиынты?ы шартты т?рде сипаттайды. ^[2]

Оны? ?ш?нде, ?те к?рдел? геологиялы? т?с?н?ктемелерд? тал?ылау барысында Косыгин мен Соловьев ( 1969 ) Ж?йе т?с?н?г?н ?ш т?рге:

• статикалы? (геологиялы? денелерд? хаттау);
• динамикалы? (жа?дайлар мен процестерд? хаттау);
• ретроспективт?к (тарихи ж?не тект?к м?селелерд? аны?тау) т?рлер?не ж?ктеу керек деп есептейд?. ^[2]

Жалпылама (жалпыпланеталы?) стратиграфиялы? шкаланы? ек?нш? д?режел? б?рл?г? яки б?рлест?к б?л?г?. ?рб?р дербес Ж?йе жер дамуыны? ж?не онда?ы т?рш?л?к эволюциясыны? мейл?нше ?р? таби?и сатысын сипаттай отырып, уа?ыт т?р?ысынан на?тылы геологиялы? кезе?ге с?йкес келед?. ^[2]

Б?к?л организмдер ?лем?н?? б?р-б?р?мен филотект?к байланыстары т?р?ысынан ретке келт?р?лген т?збег?. ^[2]

Физикалы? ?асиеттер?н?? ?згер?стер? ж?не (немесе) сырт денелер?мен (ортамен) байланысты б?рын?ы т?рлер?н?? ?згеру?мен немесе м?лдем ??рып кету?мен, с?йт?п жа?а т?рлер?н?? ?алыптасуымен сипатталатын б?ркелк? дене немесе б?рнеше б?ркелк? денелер жиынты?ы. ^[2]

Философия тарихында ж?йе ??ымы кейде онтологиялы? ма?ынада, кейде гносеологиялы? ма?ынада, ал кей уа?ыттарда осы ек? ма?ынада да т?с?н?л?п келген. Француз философы П. А. Гольбах ( 1723 ? 1789 ) ?лем б?л?ктер?н?? ?шк? ?зара байланысын атап ?те отырып, б?л ??ымды б?рт?тас ?лемге ?атысты ?олдан?ан. Классикалы? нем?с философиясыны? нег?з?н ?алаушы И.Кант ж?йе ??ымына “б?р идеямен б?р?кт?р?лген, сан алуан б?л?мдер б?рл?г?” деген аны?тама бер?п, оны гносеологиялы? ма?ынада т?с?нген. Солай бола т?ра ол Ж?йен? ?штей т?тасты??а б?р?кпеген б?л?мдер жиынты?ына ? агрегат?а ?арама-?арсы ?ойды. Гегель болмыс пен ойлауды? тепе-те?д?г? принцип?не с?йен?п, ж?йе ??ымын онтологиялы? ма?ынада да, гносеологиялы? ма?ынада да ?олданады. Ол категориялар ж?йес? т?р?ндег? диалектика ?л?м?н нег?здед?.

Философтар арасында ж?йе мен ?йымдастыру принцип? рет?ндег? ж?йел?л?кке, нег?з?нен, иррационалист?к ба?ытты? ?к?лдер? (С.Кьеркегор, Ф.Ницше, М.Хайдеггер ж?не т.б.) ?арсы шы?ты. Олар ж?йен? на?ыз а?и?атты ?ысып-т?ншы?тыратын ?ктем ?алып деп санады, сонды?тан оларды? кейб?реу? ?з идеяларын б?р-б?р?мен толы? байланыспа?ан ?з?нд?лер, ?анатты с?здер, т.б. т?р?нде баяндады. Ал орыс философы П.А. Флоренский ( 1882 ? 1937 ) сынды “ж?йел?л?кке, ж?йел?л?к принцип?не ба?дарлану тек о?ай ?ол жетк?з?лмейт?н идея?а ба?дарлану рет?нде ?ана орынды” деп т?жырымдады. Б?ра? зерттеуд?? е? бастап?ы, ана??рлым шы?армалы? кезе?дер?нде ол практикалы? реттеу?ш рет?нде ?те-м?те зиянды.

20 ?асырда ж?йе ??ымы философия ау?ымынан шы?ып, ?ылымда ?ана емес, инженерл?к салада да тарала бастады. 20 ?асырды? 20-жылдары орыс философы А.А. Богданов ( Малиновский , 1873 ? 1928 ) “жалпы?а орта? ?йымдастыру ?ылымы” дегенд? нег?здеп, оны “тектология” деп атады. Ол ж?йен?? ?йымдасуы мен ??рылымыны? жалпы теориясын т?зуге талпыныс жасады, формаларды? нег?зг? ?йымдасу тет?ктер?н, орны?тылы?ын ж?не жина?ылы?ын зерттеп, ж?йелер мен орны?тылы? формаларыны? ж?ктел?м?н жасады.

Богданов идеялары ?уелг?де б?р?атар сын?а ?шырады, кей?н ескерус?з ?алды. Кибернетика ?ылымы пайда бол?ан со? барып, б?л ?ылымны? кейб?р идеяларыны? богдановты? тектологиямен ??састы?ы аны?талды. 20 ?асырды? 50-жылдарыны? ая?ында австриялы? биолог Л. фон Берталанфи ( 1901 ? 1972 ) к?птеген идеялары тектология?а ??сас “жалпы ж?йелер теориясы” деп аталатын теорияны нег?здед?. Берталанфид?? ойы бойынша, “жалпы ж?йелер теориясы” нысандарды ж?йелер рет?нде зерттеуге м?мк?нд?к берет?н т?жырымдамалы? аппарат жасау?а ти?с болатын. 20 ?асырды? 60-жылдары “жалпы ж?йелер теориясыны?” Берталанфи т?жырымдамасынан бас?а ?рт?рл? н?с?алары пайда болды (М.Месарович, Р.Акофф). ?з?н сынаушыларды?, сондай-а? “жалпы ж?йелер теориясыны?” жа?а н?с?аларыны? ы?палымен Берталанфи ?з т?жырымдамасына елеул? ?згер?стер енг?з?п, “жалпы ж?йелер теориясын” ек? ма?ынада ?арастыра бастады.

Б?р?нш?ден, ол “жалпы ж?йелер теориясын” ж?йелерд? зерттеп, ??растыру?а байланысты м?селелерд?? б?к?л жиынты?ын ?амтитын ?ргел? теория рет?нде жалпы ма?ынада ?арастырды. Берталанфид?? п?к?р? бойынша, б?л т?жырымдаманы? теориялы? б?л?г? кибернетиканы, а?парат теориясын, ойындар мен шеш?мдер ?абылдау теориясын, жел?лер мен графтар теориясын, сондай-а? дерект?к талдаманы ?амтиды.

Ек?нш?ден, Берталанфид?? п?к?р?нше, тар ма?ынада?ы “жалпы ж?йелер теориясы” ж?йелерд?? ?зара ?рекеттесуш? ??рамдас б?л?ктер кешен? рет?ндег? жалпы аны?тамасынан ?йымдас?ан т?тасты?тар?а (?зара ?рекеттест?к, орталы?тану, межеге жету, т.б.) ?атысты на?тылы ??ымдарды б?л?п шы?ару?а ?мтылады ж?не оларды на?ты ??былыстарды талдау?а ?олданады. Берталанфи ойынша, “жалпы ж?йелер теориясыны?” ?олданбалы саласы ж?йелер техникасын, инженерл?к психологияны, т.б. ?амтиды. “Жалпы ж?йелер теориясы” нег?з?нде ж?йел? талдау, ж?йел? ?д?с, ж?йел?-??рылымды? талдау, т.б. таным ?д?стер? ?алыптасты. ?аз?рг? заман?ы ?ылымда Ж?йелерд? ?р т?рл? ?ырынан зерттеу ?с? ж?йел? ?д?с, Ж?йе туралы ?р т?рл? арнаулы теориялар нег?з?нде философияда, социологияда, кибернетикада, ж?йелер техникасында, ж?йел? талдауда, т.б. ?ыл. салаларда ж?рг?з?лед?. ^[3]

• Геохронология
• Кибернетика

1. ↑ Орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?к: Механика / Жалпы редакциясын бас?ар?ан э.?.д., профессор Е. Арын - Павлодар : ≪ЭКО≫??Ф. 2007.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0
2. ↑ ^{a b c d e} М?най ж?не газ геологиясы терминдер?н?? орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?г?. Жалпы редакциясын бас?ар?ан ?аза?стан?а е?бег? с??ген м?найшы ? геологтар Т.Н. Ж?ма?алиев, Б.М. Куанды?ов, 2000 . ? 328 бет.
3. ↑ ?аза? энциклопедиясы

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

Б?л ма?алада еш сурет жо? . Ма?аланы жет?лд?ру ?ш?н ?ажетт? суретт? енг?з?п к?мек бер???з. Суретт? ?ос?аннан кей?н б?л ?лг?н? ма?аладан аласта?ыз. Суретт? мыннан табу?а болады: осы ма?аланы? та?ырыбына байланысты сурет Орта? ?орда табылуы м?мк?н; ма?аланы? ?зге т?л уикилер?ндег? н?с?аларын ?арап к?р???з; ?з???з жаса?ан суретт? ж?кте??з (авторлы? ???ы?пен ?ор?ал?ан сурет ?оспа?ыз!).

Б?л ? ма?аланы? бастамасы . Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз. Б?л ескертуд? д?лдеп ауыстыру ?ажет.