Ozbekstan
?
Oraylıq Aziyada?ı
mamleket. Ozbekstannı? paytaxtı -
Tashkent
qalası. Mamleket tili ? Ozbek tili. Ayma?ı ? 448,960 km
2
. Xalqı sanı (2019-jıl mart ayına kore) ? 34,001,400 . Pul birligi ? swm. Ozbekstan Respublikası 12 walayat ham
Qaraqalpaqstan
Respublikasınan ibarat. Ozbekistannı? ulıwma shegarası 6,221 kilometrge, Batıs ja?ınan, shı?ısqa 1,425 kilometrge, arqadan qubla?a 925 kilometrge sozıl?an. Batıstan ham Arqadan
Qazaqstan
(shegara uzınlı?ı 2203 km.) menen, shı?ısdan
Qır?ızstan
(shegara uzınlı?ı 1099 km.) ham
Tajikstan
(shegara uzınlı?ı 1161 km.) menen, qubladan bolsa,
Turkmenstan
(shegara uzınlı?ı 1621 km.) ham
Aw?anstan
(shegara uzınlı?ı 137 km.) menen shegaralas.
Ozbekstan ekonomikası bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh otedi, sırtqı sawda siyasatı import ornın basıw?a tiykarlan?an. 2017-jıl sentyabrinen baslap mamleket valyutası bazar kursı boyınsha tolıq konvertaciya etilip atır. Ozbekstan paxta talshı?ın ondiriwshi ham ekport etiwshi iri tamiynatshı mamleket bolıp tabıladı. Mamlekette, sonı? menen birge, dunyada?ı e? iri altın kanleri bar. Sovet dawirindegi ulken energiya islep shı?arıw qurılmaları ham tabiyiy gazdı jetkeriw menen Ozbekstan
Oraylıq Aziyada?ı
e? iri elektr ondiriwshisi boldı.
Ozbek etnonimini? kelip shı?ıwı tuwrısında bir neshe boljawlar bar. Jeke atama retinde ozbek sozini? birinshi esletiliwi XII asirge tuwrı keledi. Ozbek sozi turkiy qawimleri arasında Mavarawnnaxrda XIII asirde mon?ollar kelgenge shekem payda bol?an. XII asir arab tariyxshısı Usoma Ibn Munqiz ?Talim kitabında “Saljukiyler dawirinde 1115-1116-jılda?ı jolbasshılarınan biri amir Ozbek degen Mosul hukimdarı bol?anlı?ın aytıp otedi. Tariyxshı Rashiduddinni? jazıwınsha, Tabrizde hukimranlıq etken Ildegiziyler dinastiyasını? so??ı wakili Ozbek Muzaffar (1210-1225) bol?an. 1221-jılda
Aw?anstanda?ı
Xorezmshax Jalaliddin askerlerini? jetekshilerinen biri Jahan Paxlavon Ozbek Tayı edi. Tariyxshı Mutal Ermatov: ?Ozbek sozi ?Ozler“ urıwı atınan kelip shıqqan“, ? dep shamala?an. Tariyx panleri doktorı, professor R. G. Mukminova ozbeklerdi? etnikalıq atın Ozbek Xan atı menen baylaw?a qarsı qosımsha daliller alıp kelgen. Sharafiddin Ali Yazdiy Ozbek Xan dawirinen talay aldın 1289-jıl?ı waqıyalar haqqında xabar berip, Tabriz walayatında?ı ozbek askerlerini? reydin esletip otedi. Basqa tariyxshılardı? pikirine qara?anda, XIV asirdi? 60-jıllarında, Deshti qıpshaq ayma?ında ozbekler dep atal?an koshpeli turkiy qawimlerini? awqamı duzildi. XIV asirdi? 60-jıllarında ?ozbek“ etnonimi shı?ıs Deshti qıpshaqtı? putkil turkiy xalqı ushın jamaatlik atama?a aylandı. ?Ozbek“ etnonimi
Amir Temur
dawirinde Mawarawnnaxr?a kirip kelgen.
Alisher Nawayı
(1441-1501) jaz?an doretpelerinde ?ozbek“ etnonimin Xorasan ham Mawarawnnaxrda tilge al?an.
Orta Aziyada
jasa?an birinshi adamlar skiflar eramız?a shekemgi 1mı? jıllıqta hazirgi Ozbekstannı? arqa otlalarında kelip shıqqan; bul koshpeliler region?a jaylasqanda daryalar boyında ke? suw?arıw sistemasın qurdı. Usı waqıtta Buxara (
Buxara
) ham Samarqand (
Samarqand
) sıyaqlı qalalar patshalıq ham joqarı oraylar retinde payda boldı. Eramız?a shekemgi V asirge kelip Baktriya, So?diya ham Toxarstan mamleketleri bul aymaqta hukimranlıq etedi. Arqa Aziya mamleketleri Batıs menen jipek sawdasın rawajlantıra baslagan so?, Parsı qalaları bul sawda-satıqtan paydalanıp, sawda oraylarına aylandılar.Transxoxiana walayatında ham odan shı?ısda hazirgi Qıtaydı? Shinjon Uy?ur avtonom walayatında jaylasqan qala ham awıl xalıq punktlerini? ke? tarma?ından paydalan?an halda So?d daldalshıları bul Iranlıq sawdagerlerdi? e? bayına aylandılar.
Ullı jipek jolı
dep atal?an sawda-satıq natiyjesinde Buxara ham Samarqand aqır-aqıbetinde asa bay qalalar?a aylandılar ham geyde Transsokiana (Movarannahr) persiyanı? e? abıraylı ham qudiretli walayatlarınan biri edi. ayyemgi dawir. Eramız?a shekemgi 327 jılda Makedoniya hukimdarı Aleksandr Makedonskiy zamanagoy Ozbekstan aymaqların oz ishine al?an So?diyona ham Baqtriya Parsı imperiyasi walayatların basıp aldı. Juzim solqımı, Aleksandrga az?antay jardem bergeni, sebebi xalıqtı? qattı qarsılıqları kushli bolıp tabıladı, natiyjede Iskandar askerleri Makedoniyanı? arqa bolegine aynal?an regionda adasıp qal?anlar Grek-Baqtriya patshalı?ında ornalasqanlar. Eramız?a shekemgi 1-asirde shohlik hukimranlıq etken yuejilar Kushan imperiyasi menen almastırildi. Kop asirler dawamında Ozbekstan regionin Parsı imperiyalari, sonday-aq Parfiya ham Sasaniylar imperiyalari, sonı? menen birge, basqa imperiyalar, mısalı, turk-farsılar tarepinen islengen Eftalit ham turkiy Gokturk xalıqları.
VIII asirde, Amiwdarya ham
Sırdarya
daryaları arasında?ı aymaq - Transsoksiana arablar tarepinen jawlap alıw etildi (Ali ibn Allanı? sıpatlarını? biri) Amiwdarya daryasınan keyin tez arada oray?a aylandı. Islamıy altın asir]]. Ol erda koplegen belgili ilimpazlar jasa?an ham fathdan keyin onı? rawajlanıwına ules qosqan. Bul dawirde ilimpazlardı? erisken jetiskenlikleri qatarına
trigonometriya
dı? zamanagoy forma?a otiwi (ay fazaların esaplaw ushın ameliy qollanılıwın apiwayılastırıw),optika,
astronomiya
de erisilgen tabıslar kiredi., sonı? menen birge, musulman Oyanıw dawirine tiykar sal?an poeziya, filosofiya, korkem oner, sulıw jazatu?ın adamlıq ham basqa koplegen tarawlarda. IX-X asirlerde Transxoksiana Samaniyler mamleketi quramına kiritilgen. Keyinirek, Transsoxiana turkler hukimranlı?ı Qoraxoniyler dı?, sonı? menen birge Saljuqiyler (Sultan Sanjar) ham Qara-Kitanlar dı? bastırıp kiriwin kordi. XIII asirde Chingizxan dawirinde Mo?ullar tarepinen basıp alınıwı regionda ozgerislerge alıp keledi.Orta Aziya?a mo?ullar shabıwıli regionda?ı birpara Iraniyzabon xalıqtı? koship ketiwine alıp keldi, olardı? madeniyatı ham miyrasların mo?ullar-turkiy xalıqlar iyeledi. odan keyin kelgenler. Buxara, Samarqand, Gone Urgenish ham basqalardı? shabıwılı natiyjesinde ?alabalıq adam oltiriwshiliklar ham ulken vayranshılıqlar, mısalı, Xorezmni? bolimleri putkilley joq etildi. 1227-jılda Chingizxon opatınan keyin onı? imperiyasi tort balası jane onı? sha?araq a?zaları ortasında bolınıp ketti. Saldamlı bolekleniw potentsialına qaramay, Mo?ul imperiyasını? mo?ullar nızamı ta?ı bir neshe awladlar ushın tartipli miyrasxorlıqtı saqlap turdi ham Transsoxiananing ulken bolegin basqarıw Shingizxannı? ekinshi balası Cha?atayxannı? tikkeley awladları qolında qaldı.. Cha?atoy ulkelikinde tartipli miyrasxorlıq, parawanlıq ham ishki tınıshlıq hukim surdi ham ulıwma Mon?ollar imperiyasi kushli ham birlesken patshalıq bolıp qaldı (Ulus Batiy, Allanı? sıpatlarını? birixon).
Bul dawirde hazirgi Ozbekstannı? kopshilik bolegi Chı?atay xanlı?ı quramına kigen, sonday-aq Xorezm, ham Altın Orda quramına da kirgen. Altın Orda pase?lewge dus kelgeninen keyin, Temur 1388-jılda onı basıp al?an?a shekem Xorezm sofiylar urim-puta?ı qısqa muddet basqargan. bul gureslerden 1380-jıllarda Transsoksiyadagi hukimran kush retinde payda boldı. Eger ol
Shı??ısxannı?
awladı bolma?an bolsa da, Temur Transoxiananı? "amelde" hukimdarı boldı ham putkil batıs Oraylıq Aziyanı,
Iran
, Kavkaz,
Mesopotamiyanı
basıp alıw?a kiristi. Kishi Aziya ham
Aral te?izini?
arqasında?ı qubla sahra regionin hamde Sonı? menen birge, ol
Rossiya?a
1405-jılda Min dinastiyası shabıwılı waqtında oliwden aldın bastırıp kirgen. Temur o?ada shapaatsizligi menen belgili jane onı? basıp alıwshılı?ı genotsid obaimenen birge bol?an qalalarda da guzetilgen. Temur ozini? jawlap al?an ulken jerlerinen koplegen onermentler ham ilimpazlardı oz paytaxtı
Samarqandqa
toplaw arqalı Transxoksiananı? so??ı gulleniwin basladı. Bunday adamlardı qollap-quwatlaw arqalı ol oz imperiyasına bay parsı -islam madeniyatı menen si?dirdi. Onı? jane onı? jaqın awladlarını? hukimranlı?ı dawirinde
Samarqandta
ham basqa xalıq punktlerinde diniy ham saray qurılısını? har qıylı e? jaqsı ?aziyneleri jaratıldı.
Amir Temur
medicinalıq ja?a ashılıwlar ham patronizator shıpakerler, ilimpazlar ham artistler menen almaslawdı basladı. Hindstan sıyaqlı qo?sılas regionlardan; Onı? aqlı?ı Ullı begim dunyada?ı birinshi ullı astronomlardan biri bol?an. Temuriylar urim-puta?ı dawirinde turkler Cha?atay soylesimi formasında, Transoxiana qalasında oz-ozinen korkem adebiyatqa baylanıslı tilge aylandı, eger Temuriylar tabiyaatan parsı bol?an. Cha?ataylardı? ullı jazıwshısı
Alisher Nawayı
XV asirdi? ekinshi yarımında Hirat qalasında (hazirgi
Aw?anstannı?
arqa-batıs boleginde) aktiv bol?an.
Temuriyler mamleketi Temur oliminen keyin demde ekige bolındı. Temuriylerdi? sozılmalı ishki sawashları
Aral te?izini?
arqasında jasawshı ozbek koshpeli qawimlerini? itibarın tartdı. 1501 jılda ozbek kushleri Transxoxianaga kotere shabıwılı basladılar. Buxara amirligi de qul sawdasi kozge taslanıp, bekkem ornasti. Ruslar kelgenge shekem hazirgi Ozbekstan Buxara amirligi ham xanlıqlar ortasında bolinip ketken. XIX asirde
Rossiya
imperiyasi ke?eyip,
Oraylıq Aziya
ga jayıla basladı. 1912 jılda Ozbekstanda 210306 orıs jasa?an. "Ullı Oyın" dawiri adetde shama menen 1813 jıldan Angliya-Rossiya 1907 yilgi konvensiyasi ge shekem bol?an dawir retinde qaraladı.. Ekinshi, onsha intensiv bolma?an basqısh 1917 jılda?ı Bolsheviklar revolyuciyası nan keyin juz berdi. XIX asirdi? baslarında Britaniya Hindstanı ham Patsha Rossiyasını? shet aymaqları ortasında?ı jerlerdi? ulken bolegi kartada bolma?an. 1920-jıl baslarına kelip Orta Aziya qata? turde Rossiya qolında edi ham bolshevikler ge birpara erte qarsılıqlar?a qaramay, Ozbekstan ham Oraylıq Aziyanı? qal?an bolegi Sovet Birlespei quramına kirdi. 1924-jıl 27-oktyabrde Ozbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası duzildi. 1941 jıldan 1945 jıl?a shekem
Ekinshi jahan urısı
dawirinde Qızıl Armiya da fashistlar Germaniyası na qarsı Ozbekstannan 1 433 230 kisi urısqa qatnastı. Arqa fronttı? urıs maydanlarında 263005 dana ozbekstanlı askarlar qaytıs bol?an ham 32670 kisi jangda dereksiz jo?al?an. 1990-jıl 20-iyunda Ozbekstan oz mamleketlik suverenitetti jariyaladı. 1991-jıl 31-avgustda Ozbekstan awmetsiz tonkeriw ?ayrati den keyin oz ?arezsizligin jariyaladı. 1 sentyabr Milliy ?arezsizlik kuni dep da?aza etildi. Sovet Awqamı sol jıldı? 26-dekabrinde tarqatıp jiberilgen edi. ?arezsizlikten berli Ozbekstannı? abıraylı hukimdarı bol?an Prezident
Islam Karimov
2016-jıl 2-sentyabrde dunyadan otti. Onı? ornına uzaq jıl iskerlik etken Bas ministr,
Shavkat Mirziyoyev
, sol jıldı? 14-dekabrinde prezident lawazımın iyeledi.
Ozbekstan ke?likler 37° ham 46° N ham uzınlıqlar 56° ham
74° E
. Ol batıstan shı?ısqa 1425 km ham arqadan qubla?a 930 km ge sozıl?an. Arqa ham arqa-batısda
Qazaqstan
ham Aralqum sholi (burın?ı
Aral te?izi
) menen qubla-shı?ısta,
Turkmenstan
ham Aw?anstan qubla-batısta,
Tajikistan
ga shekem qublası-shı?ısda ham
Qır?ızstan
den arqa-shı?ısda, Ozbekstan e? iri
Oraylıq Aziya
mamleketlerinen biri ham qal?an tortewi menen shegara qatar Oraylıq Aziyada?ı birden-bir mamleket bolıp tabıladı. Sonı? menen birge, Ozbekstan qublada
Aw?anstan
menen qısqa shegaranı 150 km iyeleydi. Ozbekstan qur?aqlay, te?izge shı?ıw imkaniyatı joq mamleket. Bul dunyada?ı eki ikki marte te?izge shı?ıw mumkinshiligine iye bolma?an mamleketlerden biri (ya?nıy basqa te?izge shıqpa?an mamleketlikler menen qorshal?an te?izge shı?ıwsız mamleket), ekinshisi
Lixtenshteyn
. Bunnan tısqarı,endoreyik hawiz lar qatarında jaylasqanlı?ı sebepli, onı? hesh bir daryası te?izge alıp barmaydı. Onı? ayma?ını? 10 procentten kamro?ini darya oypatlıqları ham oazislerdegi intensiv turde suw?arılatu?ın erler ham ilgeri Aral te?izi dunyada?ı e? jaman ekologiyalıq paleketlerdi? birinde qurıtıl?an. Qal?anları sheksiz
Qızılqum
sholi ham tawlar bolıp tabıladı. Ozbekstanda?ı e? balent noqat Xazret Sultan- te?iz juzesinen 4643 metr, Surxandarya walayatını? qubla boleginde jaylasqan.
Tajikstan
menen shegaralas,
Dushanbe
dı? arqa-batısiy boleginde (ilgeri Kommunistlik partiyanı? 22-siezdini? shı?ı dep atal?an). Ozbekstanda ıqlım kontinental bolıp, har jılı kem jawıngershilik kutilip atır (100-200 millimetr yamasa 3,9-7,9 dyum). Jazdı? ortasha joqarı Gradus 40 °C qa jetedi
(104°F)
, qıstı? ortasha tomen temperaturası -23 °C atirapında.
Arqa-batıstan qubla-shı?ısqa qaray 1500 km ge sozıl?an, ortasha eni 300 km den aspaytu?ın Ozbekstan
Fer?ana
oypatlı?ın (shogiw tere?i) qorshap tur?an Alaj dızbegini? batıs janbawırlarınan (shı?ısqa) sozıl?an. Ke? Aral te?izi ja?alarına shekem (batısta), ayyemgi te?iz qaldı?ı, te?iz juzesinen tek 53 m biyiklikte. Aymaqta eki geomorfologiyalıq ham ıqlım zonaları bar. Batıs boleginde Aral?a shekem bol?an qur?aq
Qızılqum
sholi (300.000 km², yarımı
Qazaqstan
) hukimran. Turkmenstan menen shegaranı uzaq waqıt dawamında belgilep turıwshı Amiwdarya tabiyiy gaz kanlerine bay bul yarım shol ayma?ın Qaraqum shol platosı (Turkmenstan ayma?ında) ham Batıs Batısqa sozıl?an
Ustirt
sholinen ajıratıp turadı. Araldan Kaspiyge, Aral te?izin qorshap tur?an tegislikler Qaraqalpaqstan Avtonomiya Respublikasına tiyisli. Putkil batıs regionda ıqlım qur?aq kontinental bolıp, yanvarda minimal temperatura ?29°C, jazda maksimal +45°C; jawın jılına 100 mm den kem. Shı?ıs boliminde Zarafshan,
Amiwdarya
ham
Sırdarya
hawizlerin Tyan-Shan, Alaj ham Pomirdi? shet jaqları, jas ham joqarı seysmikalıq taw dizbekleri ajıratıp turadı. Olardan e? biyigi Hisor tawı bolıp, onda Tajikstan menen shegaralas mamleketti? e? biyik shı?ı Hazrat Sultan (4643 m biyiklik) Fer?ana, Sırdar daryası shomıl?an uzınlı?ı 300 km ham eni 100 km bol?an tektonikalıq hawiz jane onı? a?ısları, bul jerde xalıqtı? salmaqlı bolimi toplan?an. Tajikstan menen shegara bul shınjırlar ham olardı bir-birinen ajıratıp turıwshı oypatlıqlardı juda quramalı tarizde kesip otedi: Fer?ana oypatlı?ı, mısalı, paytaxt Tashkentten Tajikstan ayma?ı tarepinen ajıratıl?an. Ekonomikalıq turmıs ushın zarur bol?an suw jolların baqlaw eki mamleket ortasında basekini keltirip shı?aradı. Darya oypatlıqları ham taw janbawırlarında ıqlımnı? kontinentallı?ı paseyedi ham jawın kobeyedi (tegisliklerde jılına 300 mm den relyefte 1000 den artıqqa shekem). Aymaqtı? 4,6 % in qor?alatu?ın tabiyiy aymaqlar quraydı.
Tiykar?ı maqala:
Ozbekstan ekonomikası
Ozbekstanda 1992-2008-jıllarda?ı jalpı ishki onimni? osiwi. Ozbekstan ekonomikasında eki haqıyqatlıq hukimran. Birinshisi, qur?aq ham yarım qur?aq aymaqlardı ?alabalıq jasalma suw?arıw ham toginlew, bunı? natiyjesinde onı? tiykar?ı eginleri bol?an paxta shiyki zatın jetistiriw (Ozbekstan jahande
AQSh
tan keyin 2-orında turadı), natiyjede, ekonomika ham ekologiya salasında amelge asırıl?an ulken hareketler. Ekinshisi (Orta Aziyanı? basqa respublikalarında da bar) Tashkent atirapında sanaat tarmaqları bar ekenligine qaramay, mamleketti ozgertken, tayar emes onim, balkim kop mu?darda shiyki zat islep shı?arıwdı xoshametlegen eski sovet sawda sistemasını? jemiriliwi bolıp tabıladı, Samarqand, Buxara ham Fer?ana oypatlı?ında. Te?izge shı?ıw mumkinshiligi bolma?an Ozbekstan oz onimlerin qattı valyuta bazarlarına alıp shı?ıwda ulken qıyınshılıqlar?a dus kelmekte. Ozbekstan ozini? paxta bazarına qaramlı?ın sheklew ham mamleketti? shı?ıs bolimini? onimli topıraqların polimadeniy awıl xojalı?ı ondirisine qaytarıw sıyaqlı quramalı wazıypanı oz moynına aldı. Basqa ahmiyetli eginler ? miywe ham salı, asirese,
Fer?ana
oypatlı?ında, sonı? menen birge, pilleshilik ham pilleshiliti? tiykar?ı orayı (Mar?ulan ham
Andijan
). Qur?aq batıs walayatlarda, asirese, Buxara walayatında qarakol qoyı ba?ılatu?ın, maqpal juni turli re?ge boyal?an sharwashılıq ustemlik etedi.
Ozbekstan altın qazıp alıw boyınsha dunyada 8-orında turadı. Qızılqum sholindegi Murıntaw kani dunyada?ı e? iri ashıq altın kani esaplanadı. Basqa tabiyiy resurslar ? komir, tabiyiy gaz, neft, uran, re?li ham kemnen-kem ushıraytu?ın metallar. Mamleket ayma?ını? 3% ke jaqının ormanlar quraydı ham a?ash import etiledi. Elektr energiyasını? ulken bolegi ıssılıq elektr stanciyalarınan, tiykarınan komirde, shama menen 15% gidroelektrostanciyalardan alınadı. Hukimet ja?a infrasistema?a qarjı kirgizip, iri shet el qarjılardı, asirese, toqımashılıq ham avtomobilsazlıq tarawların tarttı ham mamleketti elektr energiyası, azıq-awqat, neft ham gaz salasında ?arezsiz bolıw tarepdarı. Tiykar?ı eksport onimleri, albette, paxta shiyki zatı (barlıq awıl xojalı?ı onimleri bahasını? 40% ten aslamı), paxta talshı?ı, gezleme ham kiyim-keshek, sonı? menen birge, re?li metallar bolıp tabıladı. Ozbekstan sawda aylanbasını? 4/5 boleginen kobi ele ?arezsiz Mamleketler Doslıq Awqamı (?MDA) mamleketleri menen tuwrı keledi.
Rossiya jumısshıların az-azdan oraylıq Aziyalıq jumısshı kushi menen almastırıw?a qaratıl?an hukimet siyasatı, asirese, 2000-2010-jıllar aralı?ında sırt elge miydi? a?ıwı sebep boldı, bul jerde, atap aytqanda, 18 jastan asqan er adamlardı? ulken bolegi. 40 adam oz pul otkermeleri menen mamleket byudjetini? zarurli statyasın quraydı. Prezident Shavkat Mirziyoev 2017-jıldan baslap emigrantlıq procesin arqa?a basıp jıljıtıw?a, xalıq talimi ham mamleketti qayta rawajlandırıw?a akademiyalıq shaxslardı tartıw?a urınıp korgen aperturistlik siyasattı amelge asırdı. Bir neshe Evropa universitetleri bar, olar arasında Turin politexnika ham Westminster universiteti ajıralıp turadı. Ekonomika ele de bolek bajıxana tosıqları menen qorshal?an. Jergilikli valyuta Ozbekstan swmı 2018-jıldan berli konvertaciya etiletu?ın valyuta?a qayttı, eger valyutanı eksport etiwde ele de koplegen sheklewler bar. Bul ja?day shet el kapital ham investiciyalar, asirese, koshpes mulk sektorı ham mineral resursların ozlestiriwge kushli a?ımın keltirip shı?ardı.
Jahan bankini? 2017-jıl?ı ma?lıwmatlarına kore, Ozbekstan jıllıq daramatqa iye, satıp alın?an zat qabileti pariteti (PPP) boyınsha 6990 dollar (ayına 500 dollardan sal kobirek) mamleket esaplanadı. Ayrıqsha ekonomikalıq oazisti bildiriwshi Tashkent qalasında ortasha mıynet haqı apiwayı nomerler ushın ayına shama menen 250 dollardı, ortasha mamanlar ushın shama menen 350 dollardı ham joqarı maman (ekonomistler) ushın shama menen 1000 dollar ham onnan da kobirekti quraydı. Injenerler, yuristler, kompyuter ilimpazları, shıpakerler). Qala atirapında ham awıllarda mıynet haqı talay tomen bolıwı mumkin, jumısshını? ortasha mıynet haqı 150 dollar atirapında ham barter ele da qollanıladı, sebebi koplegen sha?araqlarda qus, sıyır ham palız eginleri ba?ları bar ham kobinese kobirek tabadı. ??Bul onimlerdi almastırıw qolaylı. Jergilikli bazarda satıw ornına qo?sılas ushın bar basqalar menen. Jasaw bahası Evropa?a qara?anda talay tomen, biraq ortasha mıynet haqına salıstır?anda juda joqarı. Import etiletu?ın onimler, salmaqlı bajılar astında, batıs bazarlar?a qara?anda 200% qımbatlaw bolıwı mumkin. So?an qaramay, 2009-2019-jıllarda Ozbekstan jalpı ishki onimi (belgisiz) joqarı ortasha ham shama menen 8% ke osti. Ozbekstan az-azdan ondiriwshi mamleketke aylanıp barıpmaqta. Avtomobiller (General Motors tarepinen ulken investiciyalar), xojalıq texnika, yarım tayın paxta onimlerin islep shı?arıw, hesh bolma?anda, iri qala oraylarında ham asirese, paytaxt Tashkentte milliy ekonomika ham turmıs darejesin asıradı. Ol so??ı jıllarda jaqsı uskenelengen, estetikalıq tarepten gozzal ham zamanagoy qalanı? barlıq xızmetleri menen uskenelengen qala?a aylandı.
Tiykar?ı maqala:
Ozbekstan demografiyası
Ozbekstan xalqı 37 million adamdı quraydı (2022-jıl 9-dekabr ja?dayına kore). Xalıqtı? kopshilik bolegi (83,7% ten kobi ? 26,15 million adam) ozbeklerden ibarat. Asirese Andijan walayatı xalqında ozbeklerdi? ulesi ulken. Har biri 1 millionnan aslamlaw ruslar, qazaqlar, tajikler; 500 mı? tatarlar, qır?ızlar, qaraqalpaqlardan tısqarı parsılar (200 mı?), koreycler (200 mı?), ukrainler (150 mı?), turkmenler (150 mı?), ermanilar (100 mı?), arablar ham lolılar (500 mı?) ham basqalar. Xalıqtı? 51% i qalalarda ham 49% i awıllarda jasaydı. 2022-jıl ja?dayına kore, er adamlar sanı 17,9 mln, ayeller sanı bolsa 17,7 mln adamdı quraydı. Qalada jasawshı xalıq sanı 18,1 mln adam?a, awılda jasawshılar bolsa 17,5 million adam?a te?. Tuwılıwlar sanı 413,6 mı? adam, olimler sanı bolsa 80,9 mı? adamdı quradı. Belgilengen nekeler sanı ? 108,9 mı?, ajırasıwlar sanı ? 24,6 mı??a te?. Xalıqtı? tiykar?ı bolegi ? ozbekler bolıp, olar xalıqtı? 83,7% in quraydı. Ozbekstan kop milletli respublika bolıp, 130 ?a jaqın millet ham xalıqlardı? wakilleri jasaydı. Oraylıq Aziyada?ı basqa mamleketler sıyaqlı Ozbekstan Respublikasını? da xalqı salıstır?anda ?jas“ bolıp, onı? ulken bolegi miynetke jaramlı jasta bolıp tabıladı. Xalıq ulıwma mu?darını? 42% in miynetke jaramlı dawirge shekem bol?an jaslar, 51% i miynetke jaramlı ham 7% i miynetke jaramlı dawirden ulken jaslılar quraydı.
Tiykar?ı maqala : Ozbekstanda din
Xalıqtı? kopshilik bolegi islam dinini? Hanafiya (sunniyler) mazhabında?ı musulmanlar bolıp tabıladı, xalıqtı? bir bolegi Islam dinini? Shia mazhabına sıyınadı. Bunnan tısqarı mamlekette xristian dinini? provoslavlar, katolikler, protestantlar, lyuteryanlar, Arman Apostol Shirkewi, Yahova Shahidleri, Baptistler, Jetinshi Kun Adventistleri, Koreyc Xristianları ham basqa mazhabları da bar. Evreylik, Buddistlik, Krishnaitlar, Baxailar ham basqa dinler de Ozbekstanda bar.
- 88,4% ? Islam (Hanafiyler, Sunniyler - 87,1%) ham (Shialar - 1,3%)
- 4,8% ? Xristian (Pravoslavlar)
- 2,4% ? Xristian (Katolikler, Protestantlar, Lyuteryanlar ham basqa xristian mazhabları)
- 0,8% ? Evreyler
- 4,2% ? Basqa Dinler
Tiykar?ı maqala:
Ozbekstan tilleri
Ozbek tili rasmiy mamleket tili bolıp tabıladı; biraq rus tili milletler aralıq baylanıs ushın amelde rasmiy til esaplanadı, atap aytqanda, kopshilik sawda ham mamleket ke?selerinde kundelikli paydalanıw. Mamleket Konstituciyasında qaraqalpaqlardı? Qaraqalpaqstan Respublikasında?ı rasmiy martebesi de tan alın?an.
Tiykar?ı maqala:
Ozbekstanda talim ham Ozbekstan Milliy kitapxanası
Talim sistemasında sawatlılıq darejesi 99,3 procentke jetti, erkekler ham hayallardı? ortasha mektep jası 11 jastı quradı. Biraq, Sovet Awqamı bolingeninen keyin byudjet sheklewleri ham basqa otiw dawiri maseleleri sebepli sabaqlıqlar ham basqa mektep materialları, oqıtıw metodikası, oqıw programmaları ham talim makemeleri gonergen, jetkilikli emes ham itibardan shette qalıp atır. Sonı? menen birge, mektep jasında?ı adamlardı? ulesi paseymekte. Hukimet bul maselelerden qaweterde bolsa-da, byudjet tarıl?ınsha qalmaqta. Tap sonday, densawlıqtı saqlaw salasında da omir koriw dawamlılı?ı uzaq edi, biraq Sovet Awqamı boleklengeninen keyin densawlıqtı saqlaw resursları qısqardı, olardı? sapası, paydalanıw mumkinshiligi ham natiyjeliligi paseydi.
Ozbekstan Respublikası Konstituciyasını? 19-babı ?Ozbekstan Respublikasını? Prezidenti“ dep ataladı. Bul bap 9 elementten ibarat bolıp, olarda Ozbekstan Respublikası Prezidentini? konstituciyalıq huqıqıy martebesi belgilep berilgen. Joqarı Ke?es 12-shaqırıq 1-sessiyasında deputatlar tarepinen Ozbekstan Respublikasını? birinshi Prezidenti lawazımına Islam Karimov saylan?an edi. ?Ozbekstan Respublikası Prezidenti saylawı tuwrısında“?ı nızam?a qaray, 1991-jıl 29-dekabr ham 2000-jıl 9-yanvarda alternativlik tiykarında tuwrıdan-tuwrı putkil xalıq Prezident saylawları otkerildi. Bul saylawlar natiyjesinde Islam Karimov Ozbekstan Respublikasını? Prezidenti etip saylandı. 2016-jıl 2-sentyabrde Islam Karimov dunyadan otti. Sonlıqtan nawbetten tısqarı ulıqma xalıq prezidentlik saylawları otkerildi ham onda bas ministr Shavkat Mirziyoyev prezident etip saylandı.
1992-jıl 2-iyulda Joqarı Ke?es sheshimine qaray bul kunler bayram ham demalıs kunleri dep da?aza etilgen:
- 8-mart ? ?Xalıq aralıq hayal-qızlar kuni“
- 21-mart ? ?Nawrız bayramı“
- 9-may ? ?Eslew ham qadirlew kuni“
- 1-sentyabr ? ??arezsizlik kuni“
- 1-oktyabr ? ?Oqıtıwshı ham tarbiyashılar kuni“
- 8-dekabr ? ?Konstituciya kuni“
- Ramazan haytı (Iyd-al-Pitir) bayramı
- Qurban haytı (Iyd-al-Adha) bayramı
Ozbekstan 37 xalıqaralıq sholkemler a?zası. Tomendegi sholkemler Ozbekstanda oz wakilxanalarına iye:
- BMSh
- Narkotikler qada?alawı ham jınayatshılıqtı? aldın alıw boyınsha BMSh programmasını? Oraylıq Aziyada?ı regionlıq wakilxanası
- BMSh nı? milliy xalıqlar Fondı
- Qashqınlar boyınsha BMSh nı? Joqarı Komissariat basqarması
- BMSh nı? balalar fondı wakilxanası - UNICEF
- BMSh nı? talim, pan ham madeniyat maseleleri boyınsha wakilxanası
- Putkil dunya densawlıqtı saqlaw sholkemini? wakilxanası JSST/WHO
- Evropada qawipsizlik ham sheriklik sholkemi ? EXHT/OSCE
- Xalıq aralıq qızıl xoch komitetini? wakilxanası ? ICRC
- Xalıq aralıq qızıl xoch ham qızıl yarım ay jamiyetleri federaciyasını? wakilxanası ? Red Cross
- Jahan banki wakilxanası ? JB/World Bank
- Xalıq aralıq valyuta fondı wakilxanası - HVH/IMF
- Evropa Tikleniw ham Rawajlanıw Banki wakilxanası
- Xalıq aralıq Finans korporaciyası wakilxanası
- Aziya rawajlanıw banki wakilxanası walayatları
Tiykar?ı maqala: Ozbekstannı? aymaqlıq boliniwi
Ozbekstan 12 walayat, (Sırdarya, Nawayı, Jizzax, Xorezm, Buxara, Surxandarya, Namangan, Andijan, Qashqadarya, Samarqand, Fer?ana, Tashkent), Tashkent qalası ham Qaraqalpaqstan Respublikasınan ibarat.
Ozbekstan Respublikasında juta ulken islep shı?arıw ham mineral shiyki onim baylı?ı, kem ushıraytu?ın awıl xojalı?ı shiyki onimi, qayta islew processinde alınatu?ın juda ulken yarım fabrikatlar, bay tabiyiy resurslar, rawajlan?an infrasistema bar. Paydalı qazılmalar razvedkasını? zamanagoy darejesi juda bay kemnen-kem ushıraytu?ın, re?li ham kem ushıraytu?ın metall kanlerin, organikalıq janıl?ını? barlıq turleri ? neft, tabiyiy gaz, gaz kondensatı, gu?girt ham yarım kokslanatu?ın komir, janıwshı slaneslar, uran, qurılıs materialları ushın shiyki onimni? kop turlerin ozlestiriw menen baylanıslı. Ozbekstan ayma?ında 100 daen artıq mineral shiyki onimlerdi? ke? tarma?ı anıqlan?an bolıp, hazir olardı? 60 tan aslamı xalıq xojalı?ını? tarmaqlarında isletilmekte. Altın, uran, mıs, tabiyiy gaz, volfram, kaliy duzları, fosforit, kaolin sıyaqlı paydalı qazılmalardı? tastıyıqlan?an rezervlerine kore Ozbekstan MDH emes, putkil jahanda jetekshi orındı iyeleydi. Mısalı, altın rezervleri boyınsha respublika jahande tortinshi orında, onı qazıp alıw boyınsha 6-orında, mıs rezervler boyınsha 10-11-orında, uran boyınsha 7-8-orında, onı qazıp alıw boyınsha 11-12-orında turıptı. Ameldegi mineral shiyki onim rezervlerini? kopshiligi hazir islep tur?an kan qazıw komplekslerin keleshektegi uzaq muddet dawamında shiyki onim menen tamiyinleydi, ayne waqıtta, altın, uran mıs, qor?asın, gumis, litiy, fosforitler, kaliy duzları, atız shpati, vollastonit, agro-ximiya metalları ham sol sıyaqlı juda ahmiyetli paydalı qazılmalardı qazıp alıwdı sholkemlestiriw, quwatlardı kobeytiwge imkanıyat beredi.
- Tashkent xalıqaralıq aeroportı
- Tashkent jergilikli aeroportı
- Tashkent Metropoliteni
- Ozbekstan temirjolları
Qara?ız:
Ozbekstan Respublikası Qurallı Kushleri
Ozbekstan Respublikası qurallı kushleri 2015-jıl?a kelip Ozbekstan armiyası jahanni? 106 mamleketi qurallı kushleri orın al?an jahan armiyaları reytinginde 48-orındı iyeleydi. Bul haqqında ja?alan?an Global Firepower reytinginde xabar berilgen. Global FirePower (GFP) ma?lıwmatlarına kore (olar 2014-jıl martına tiyisli), Ozbekstan ıqtıyarında hazirgi waqıtta 420 tank, 715 BTR (sawıtlı transport quralı), 109 raketa sistemaları, 69 qırıwshı samolyot, 65 vertolyot, atap aytqanda, 25 hujim etetu?ın vertolyot ham basqa koplegen qural-jaraqqa iye, qural koterip, armiyada xizmet etiwi mumkin bol?an xalıq sanı bolsa 15,7 millionnan asadı. GFP Ozbekstan haqqında?ı ma?lıwmatlardı Oraylıq razvedka basqarması saytı, MRB nı? World Factbook toplamı ma?lıwmatları, ?Vikipediya“ ham ashıq dareklerdegi basqa ma?lıwmatlar?a tıykarlanıp duzgen. Oraylıq Aziya mamleketleri arasında Ozbekstannan tısqarı Qazaqstan da reytingnen orın al?an bolıp, GFP onı 80-orın?a jaylastır?an. Ozbekstan?a aymaqlıq tarepten jaqın mamleketler arasında Aw?anstan 76-orındı iyelegen, Tajikstan, Qır?ızstan ham Turkmenstan reytingke kirgizilmegen. MDH, Baltıqboyı mamleketleri ham Gruziya arasında Ozbekstan Rossiya (2-orın) ham Ukraina (21-orın) dan keyingi 3-orındı bant etken. Azerbayjan (50-orın), Belorussiya (52), Gruziya (64), Qazaqstan (80), Estoniya (96 ), Litva (103) orın al?an. Armeniya, Moldava, Latviya sıyaqlı mamleketler reytingke kirgizilmegen. Reytingke kore, AQSh armiyası e? qudiretli dep tabıl?an bolsa, Rossiya ham Qıtay armiyası kushli ushlikten orın al?an. Hindstan,
Ullı Britaniya
,
Franciya
,
Germaniya
, Turkiya, Qubla Koreya ham Yaponiya armiyası bolsa kushli onlıqqa kirgen. Atap otiw kerek, GFP ni? 2014-jıl?ı reytinginde de Ozbekstan 48-orında baratır?an edi.
Tiykar?ı maqala:
Ozbekstan madeniyatı
Tariyxtan Iran Buxara sarayı X asirden baslap parsı adebiyatın tarqatıw boyınsha birinshi iri oray bol?an. Hazirgi Ozbekstan ayma?ı Qaraxaniyler dawirinen (X-XII asirler) baslap basqıshpa-basqısh turklestiriw baslan?an, mon?ollar dawirinen Iran elementi onda demografiyalıq tarepten azshılıqqa aynal?an. Birinshi iri kelbetler qatarında sufiy sufizm ham shayır
Ahmed Yassawiy
(1166-jılda dunyadan otken), o?an sufizm-etikalıq tortlik qosıqlar kitabına tiyisli bol?an ham ol da ?Yassawiy“ di? biradarlıq sufizm taliymatını? tiykarın quraydı. Jane bir itibar?a ılayıq shaxs - lirik
Xorezmiy
(XIV asir) ajayıp qosıq avtorı: ?Muhabbat kitabı“ (Muhabbatnama). Biraq korkem adebiyatqa baylanıslı madeniyat hesh bolma?anda Temuriyler dawirine shekem, ya?nıy XIV asir aqırı ham XV asir baslarında Temurlannı? payda bolıwı menen baslan?an dawirge shekem mudam parsılar tarepinen monopoliyada edi. XV asirde Orta Aziya turklerini? (Cha?atay turklerini?) tolıq adebiy qadir-qımbatı haqqında?ı birinshi maqtanıshlı dawa ullı eki tilli shayır ham poligraf (parsı ham turk)
Alisher Nawayı
(1501-jılda Hiratta dunyadan otken) jazıwshı menen tastıyıqlanadı. Qosıqlar ham qosıqlar avtorı, ol negizinde eki tildi? kushli ham halsiz tareplerin salıstıratu?ın ataqlı qollanba sebepli. Babur (1530-jılda dunyadan otken), 1494-jılda taxtqa otır?an hukimdar ham Temurdı? aqlı?ı ataqlı ?Baburnama“ kundeligi ushın juwapker bolıp, onda jeke tasirler ham keshirmeler basıp alıw karxanaları, asirese, basıp alın?an waqıyalar haqqında gurri? etiledi. Mon?ollar imperiyasını? tiykarın qoyatu?ın hind kompaniyası menen baylanıslı bol?an. Biraq sonnan berli Orta Aziya turk jazıwshıları arasında eki tillilik ke? tarqal?an. XIX asirden baslap Ozbekstan ayma?ın oz suverenitetine boysındırıwshı patsha Rossiyası daldalshılı?ında Evropa madeniyatı menen izbe-iz tanısıw baslandı. XX asir 1-yarımını? kozge koringen wakili shayır Hamza Hakimzada Niyaziy (1889-1929) edi. Shorolar dawirinde arab alipbesinen kirill alipbesine otiw juz bergende, ozbek turk tilindegi adebiyattı? ustinligi izbe-iz tastıyıqlandı; biraq tajiklerdi? salmaqlı jeke ozligi parsı adebiy dasturi otını? janıp turıwı da dawam etpekte. Estetikalıq ham tematikalıq tarepten sovet dawiri ozbek adebiyatı ?socialistlik realizm“ ham korkem onerdi? ?milliy formaları“ talabı menen, albette; koplegen jazıwshılar da rus tilinde doretiwshilik etedi. Jaqında qayta tiklengen ?arezsizlik penen, SSSR boleklengeninen keyin, rus madeniyatınan alıslawdı? basqa quramalı dinamikası ham bir tarepten islam dasturleri menen, bir tarepten Panturko folklor-madeniy miyrasları menen baylanıstı zamanagoy bekkemlew hareketke keltirildi. Birinshi ozgerislerden biri 1991-jılda Stalin tarepinen 1940-jılda qada?an etilgen latın alipbesini? qayta kirgiziliwi edi, biraq kirill alipbesi ele de e? ke? tarqal?an alipbe bolıp qaldı. ?arezsizlikke otiw bolsa, kerisinshe, korkem soz erkinligin asırıwdı a?latpaydı, bunı rasmiyler tarepinen qada?an etilgen ?Temirjol“ (2006) satiralıq romanı avtorı, jazıwshı Hamid Ismoilovtı? tımsalı korsetip turıptı.
Ozbek xalqını? saz asbabı rubab bolıp tabıladı. Timiy dasturiy muzıka ham oyın lazgiler menen korinedi. XXI asirde da?q qazan?an ozbek qosıqshıları arasında Shahzoda ayrıqsha ajıralıp turadı.
Samarqand qalasında?ı Registan maydanında?ı 3 medrese ozbek ayma?ını? islam?a shekem bol?an korkem oneri sol aymaqta payda bol?an ullı tariyxıy-madeniy strukturalar: Ahamaniyler, Grek-Baktriyalar, Parfiyalar, Sasaniyler korkem oneri tariyxında belgileniwi kerek. Zamanagoy ozbek korkem oneri islam korkem onerini? ullı dasturlerii? bir bolegi bolıp, o?an XIX asirden baslap Batıs a?ımlarını? tasiri, e? daslep, rus shorizmi, keyin bolsa sovet madeniyatı daldalshılı?ında (socialistlik realizm) basqıshpa-basqısh qosıl?an.
Shama menen 780-jılda alım Muhammed al-Xorezmiy Xorezmde yamasa hazirgi Xorezm walayatında tuwıl?an. Ol matematika, astronomiya ham geografiya?a ulken ules qosqan. Algebra sozi onı? birinshi ham ekinshi darejeli te?lemelerdi? sheshimine arnal?an ?Kitap al-jabir val-moqobala“ kitabı atınan alın?an. Algoritm sozi onı? atını? latınsha transkripciyasınan basqa zat emes. Shama menen 980-jılda sol waqıtta Samaniyler saltanatını? bir bolegi bol?an Buxara walayatını? Afshana qalasında filosof Avicenna (Ibn Sina) dunya?a keldi. Medicina kanoni ham shıpa kitabı.