Malayziya
yamasa
Malaysia
(malaysha: Malaysia) (Persekutuan Deneh Malaysia) -
Qubla-shı?ıs Aziyada?ı
mamleket. Ayma?ın Qubla Qıtay te?izi ekige ajıratıp turadı; Batıs Malayziya (Malayya) Malakka yarım atawını? qublada, Shı?ıs Malayziya Kalimantal atawını? arqa boliminde jaylasqan. Maydanı 332,8 mı? km². Xalqı 22,2 mln. adam (2001). Paytaxtı -
Kuala Lumpur
qalası. Basqarıw tarepten 13 shtat ham 2 federal aymaqqa bolinedi.
Malayziya - federativ mamleket, konstituciyali monarxiya.
Ullı Britaniya
basshılı?ında?ı Ozara doslıq quramında. Ameldegi Konstituciyası 1963-jılda qabıl etilgen, o?an Malayya federaciyasını? 1957-jıl?ı Konstituciyası tiykar etip alın?an ham keyinirek ozgerisler kirgizilgen. Mamleket baslı?ı - joqarı hukimdar (patsha, 2001-jıl 12-dekabrden Sultan Tuanku Sayd Sirojiddin Sayd Nutra Jamolullayl), ol 9 malayya ke?esinde jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl muddetke saylanadı. Nızam shı?arıwshı organı - 2 palatalı parlament. Atqarıwshı hakimiyattı bas ministr basshılı?ında?ı ministrler makemesi amelge asıradı.
Malayziya ekvator regionında jaylasqan. Malakka yarım atawını? ulken bolimin tobelikler, tomen ham ortasha biyikliktegi tawlar (biyikligi 1000-2000 m; e? biyik noqatı - Taxan tawı, 2190 m) iyelegen. Ja?a bolimleri (eni 90 km ge shekem) oypatlıq. Kalimantan atawını? ja?aları da tegislik, orta bolegi tobelikler ham 2000-2400 m biyikliktegi tawlar bolıp tabıladı. Malayziyada?ı e? biyik shı? - Kinabalu tawı (4101 m). Iqlımı ekvator?a tan, arqaraqta subekvator mussonlı ıqlım. Ortasha aylıq temperatura jıl dawamında 25-28°, Jıllıq jawın ja?alarda 2000-5000 mm. Daryaları (Rajang, Paxang, Baram, Kinabatangan ham basqalar) suwlı. Topıraqları podzollasqan laterit, pastegisliklerde allyuvial topıraqlar. Jer maydanını? 3/4 bolimi mudam jasıl ız?ar tropikalıq orman. Palma, bambuk, tawlarında emen, dafna ham basqalar osedi. Orman haywanları kop. Iri haywanlardan pil, eki shaqlı nosorog, gimalay ayıwı, jolbarıs, qaplan, jabayı bu?alar, sonı? menen birge, meshin, krokodil, buwma jılanlar bar. Tropikalıq ormanlardı? osimlik ham haywanat dunyası Taman-Negara, Bako milliy ba?larında qorıqlanadı.
Xalqını? 54% malayyalar, 34% qıtaylar, 10% hindler ham basqalar, mamleketlik tili - malayziya tili, mamleket dini - islam. Qala xalqı 75% (2018). Iri qalaları:
Kuala Lumpur
, Jorjtaun, Ipox, JoxorBaru ham basqalar.
Malayziya ayma?ında adam daslepki paleolit dawirinen jasaydı. Eramız?a shekemgi 3-1 mı? jıllıqlarda Malakka yarım ataw?a Qıtaydı? qubla-batısınan avstronez qawimler kelip jay?asqan. Eramız?a shekemgi 1 mı? jıllıq baslarında Oraylıq Sumatradan malayyalardı? awladları koship kelgen. Malakka yarım ataw xalqını? Hindstan menen sawda ham madeniy baylanısları bul jerde daslepki mamleketlerdi? juzege keliwinde ulken ahmiyetli orındı iyelegen. Bunday mamleketler Malakka yarım atawını? arqasında, daryalardı? quyılıw jayında?ı qalalarda payda bol?an. Bul qala mamleketler III-XIV asirlerde ozinen kushlilew qo?sılas mamleketlerge ba?ınıqlı bol?an.
XV asirde ham XVI asir baslarında Malakka yarım atawı, Riau arxipelagi ham Sumatra atawını? shı?ıs bolimi Malakka sultanlı?ı qol astında birlestirildi. 1511-jıl Malakka sultanlı?ın Portugaliya basıp aldı. Malayziya ayma?ını? batıs bolimi - Malayyada bir neshe sultanlıqlar duzildi, bulardan e? irisi - Joxor XVI-XVIII asirlerde putkil Malayyanı oz hakimiyatı astında birlestiriwge hareket etti. 1641-jıl Malakkanı gollandlar basıp aldı. XVIII asir aqırınan Malayya mamleketine inglis kolonizatorları tasir korsete basladı. 1786-1888 jıllar dawamında inglisler hazirgi Malayziya ayma?ını? ulken bolimin basıp aldı. Kolonizatorlar?a qarsı urıs ham de koterilisler boldı (1791, 1831-32, 1875-76, 1891-94 ham ta?ı basqalar).
Ekinshi jahan urısı
dawirinde Malayziyanı yapon armiyası basıp aldı. 1943-jıl Malayziyada basqınshılar?a qarsı xalıq armiyası duzildi. 1945-jıl 2-sentyabrde yapon basqınshıları xalıq armiyası tarepinen wayran etildi, mamlekette demokratiyalıq hukimet organı - xalıq komitetleri duzildi. Kop otpey inglis kolonizatorları Malayziya?a qaytıp, ilgeri qaraqshılıq rejimin ornatıw?a hareket etti. Ayne waqıtta kolonizatorlar milliy azatlıq hareketine siyasiy hiyle jolı menen ziyan jetkeriwge umtıldı. 1946 ham 1948-jıllarda?ı konstituciya reformasına kore, Singapur Malayyadan ajıratıldı. Malayya 1946-jıldan Malayya Awqamı ham 1948-jıldan Malayya Federaciyası dep ataldı. 1946-jıl Saravak ham Sabax Ullı Britaniya koloniyasına aylandı. 1948-jıl iyunda inglis hakimiyatı mamlekettegi milliy azatlıq hareketine qarsı hujimge otti.
1949-jıl fevralda malayya xalqını? Azatlıq armiyası duzildi. 1955-jıl Malayya Federaciyasını? nızam shı?arıwshı ke?esine saylawda Federaciyanı? Britaniya Doslıq awqamı she?berinde ?arezsizligin jaqlap shıqqan Ush partiya awqamı (1957-jıldan Awqam partiyası) je?iske eristi. 1957-jıl 31-avgustta Malayya Federaciyası ?arezsizligi da?aza etildi. 1963-jıl 9-iyunda Londonda Ullı Britaniya, Malayya Federaciyası, Singapur, Sabax ham Saravak arasında Malayziya Federaciyası duzilgenligi tuwrısında ozara pitimge qol qoyıldı; 1965-jıl Malayziya menen Singapur hukimeti arasında kelispewshilik bolıp, Singapur Federaciya quramınan shı?ıp ketti. Malayziya 1963-jıldan BMSh a?zası. 1992-jıl 1-yanvarda Ozbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Malayziyanı? milliy bayramı - 31-avgust - Milliy kuni (1957).
Ulıwma Malayziya islam partiyası, 1951-jılda duzilgen; Malayziya hind kongressi, 1946-jılda tiykar salın?an; Malayziya Qıtay awqamı, 1949-jılda duzilgen; Malayya birlesken milliy sholkemi (ja?a), 1988-jılda tiykar salın?an; Demokratiyalıq hareket partiyası, 1966-jılda duzilgen; Milliy front, 1973-jılda 12 partiyanı? hukimran koaliciyası (birlespesi) formasında duzilgen. Malayziya kasiplik awqamları kongressi, 1949-jılda duzilgen.
Malayziya - industrial-agrar mamleket. Jalpı ishki onimde islep shı?arıw sanaatını? ulesi - 28,7%, kanshilik sanaatını? ulesi - 9,3%, awıl xojalı?ını? ulesi - 17,3%. Malayziyanı? tiykar?ı egini - salı bolsa da, mamleket mutajligin qandırmaydı. Mamleket ekonomikasını? e? zarurli tarma?ı kauchuk islep shı?arıw bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, kokos palmasi, ananas, kakao, chay, burısh, palız eginleri, miyweler jetilistiriledi. Sharwashılıq tomen rawajlan?an; qaramal, shoshqa ba?ıladı. Te?iz ja?ası qasında ham daryalarda balıq awlanadı. Eksport ushın a?ash tayarlanadı. Malayziya sanaatını? tiykar?ı tarmaqları: elektrotexnika, neftti qayta islew, ximiya, metallurgiya, avtomobil, toqımashılıq, azıq-awqat sanaatı; kanshilikti? tiykar?ı tarmaqları: neft, tabiyiy gaz, qalay, temir ham mıs rudaları, boksit tabıw. Malayziya integral sxema, kondicioner, radio ham teleapparaturalar islep shı?arıw boyınsha dunyada?ı jetekshi mamleketlerden biri. Jılına 24,8 mlrd. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Kauchuk, palma mayı, qalay eksport etiwde dunyada aldın?ı orınlardan birinde turadı. Onermentshilik (ganch na?ıs oyıwshılıq, zergerlik, kesteshilik ham basqalar) rawajlan?an.
Temirjolları uzınlı?ı 2,2 mı?, avtomobil jolları uzınlı?ı 52,5 mı? km. Te?iz sawda flotını? tonnası - 2,9 mln. tonna dedveyt. Te?iz portları: Kelang, Jorjtaun, Kuantan, Kuala Lumpur. Jorjtaun, Kota-Kinabaluda aeroportlar bar. Malayziya shetke neft, elektron ham elektrotexnika buyımları, awıl xojalı?ı onimleri, transport quralları (atap aytqanda, avtomobil), rezina texnika, toqımashılıq onimleri, ayaq kiyim, kiyim-kenshek satadı; shetten mashina uskene, sanaat ham optika uskeneleri, transport quralları, stanoklar, azıq-awqat satıp aladı. Sawda-satıqta?ı tiykar?ı klientleri: Yaponiya, Singapur, AQSh, Evropa Jamiyetshiligi mamleketleri, Qubla Kareya, Qıtay, Tayvan. Pul birligi - ringgit (Malayziya dolları).
Bilimlendiriwi, ilimiy ham madeniy-a?artıwshılıq makemeleri
[
redaktorlaw
|
derekti redaktorlaw
]
Xalıq bilimlendiriwi sisteması 6 jıllıq baslan?ısh mektep (6 jastan 12 jasqa shekem bol?an balalar ushın), 3 jıllıq kishi orta mektep ham 2 jıllıq ulken orta mektep (ulken orta mektep janında sociallıq, tabiyiy-ilimiy ham texnika ham de kasip-oner talimi bolimleri bar) ten ibarat. Onermentshilik mektepleri, orta texnika kolledjleri ham asırıl?an taypada?ı texnika kolledjlerinde de turli kasipler uyretiledi. Kuala-Lumpur universiteti (1962), Milliy universitet (1970), Texnologiya universiteti (1972), awıl xojalı?ı universiteti (1973), Jorjtaunda?ı universitet joqarı talim beredi. Kuala-Lumpurda Milliy kitapxana (1971), Milliy muzey (1963, arxeologiya, etnika, zoologiya kompleksi menen) bar. Tabiyiy kauchukti izertlew institutı, Malayziya ilimiy izertlew institutı, ormanshılıq ham tropikalıq balıqshılıq izertlew orayları, medicina ilimiy izertlew institutı, Sociallıq panler tariyxı jamiyeti, Malayya tili ham adebiyatı agentligi, Tamil tili jamiyeti bar.
Mamlekette basıp shı?arılatu?ın iri gazetalar: ?Berita harian“ (?Kun ja?alıqları“, Malayziya tilinde shı?atu?ın kundelik gazeta, 1957-jıldan), ?Biznes tayms“ (?Biznes waqtı“, inglis tilinde shı?atu?ın kundelik gazeta, 1976-jıldan), ?Malay meyl“ (?Malayya pochtası“, inglis tilinde shı?atu?ın keshki gazeta, 1896-jıldan), ?Mingguan Malayziya“ (?Malayziya hapte ishinde“, Malayziya tilinde shı?atu?ın ekshembilik gazeta, 1964-jıldan), ?Nanyan shembio“ (?Qubla te?izler sawda gazetası“, Qıtay tilinde shı?atu?ın kundelik gazeta, 1923-jıldan), ?Star“ (?Juldız“, inglis tilinde shı?atu?ın kundelik gazeta, 1971-jıldan), ?Tamil nesan“ (?Tamiller qorıqshısı“, tamil tilinde shı?atu?ın kundelik gazeta, 1924-jıldan) ham basqalar. Bernama informaciya agentligi, 1967-jılda sholkemlestirilgen. Malayziya radiosı 1946-jıldan, Malayziya televideniesi 1963-jıldan isleydi.
Adebiyatı malayya, qıtay, tamil ham inglis tillerinde. Malayya tilinde jaratıl?an adebiyat tiykar?ı orındı iyeleydi. VII asirde tariyxıy, huqıqıy, diniy temalarda?ı doretpeler, awliye-pay?ambarlardı? qıssaları, nasiyatgoylik adebiyatı jaratıla basladı. Malayya adebiyatını? ja?a dawirin baslap bergen avtor Abdulla ibn Abdulqadir Munshiy bolıp esaplanadı. Ol ozini? ?Abdulla haqqında qıssa“ (1849) shı?armasında sociallıq te?sizlik, bilimsizliklerdi sın pikir astına aladı. 1925-26-jıllarda Sayd Shayıq ibn Axmed Al-Hodini? zamanagoy Mısır turmısınan alıp jaz?an ?Farida Xanım“ romanı maydan?a keldi. Keyinirek Ahmad Navobi bin Muhammed Ali, Ahmed ibn Ismail ham basqalar da koplegen doretpeler jaratıp basladı. Ahmed bin Haji Muhammed Rashid Tol daslepki ret malayya qaharmanları qatnasıwında?ı ?Haqıyqıy dos“ (1927), ?Bul Salmami?“ (1928) ham basqa da romanlar jarattı.
30-jıllarda ja?a indonez adebiyatını? tasiri kusheydi; A. Samad bin Ahmed, A. Baxtiyar, R. Mansur ham basqalardı? milliy ruwxta?ı romanları payda boldı. Atap aytqanda, milliy hareket ?ayratkeri Abdullah Siddiqtı? ?Birge gureseyik“ (1941) romanında patriotlıq ham kolonizatorlar?a qarsı gures temaları ke? sawlelendirildi. 50-jıllarda adebiyatta tiykar?ı orındı xalıq turmısına arnal?an qosıq ham gurri?ler iyeledi. 1950-jıl bir topar qalemshiler - K. Mas, U. Avang, M. Asraf, A. Samad Ismail ham basqa ?50-jıllar awladı“ adebiyat birlespesin quradı ham ?Korkem oner jamiyet ushın“ degen urandı al?a surdi. Milliy azatlıq hareketi adebiyattı? tiykar?ı teması bolıp qaldı. Keyingi jıllarda A. Samad Sayd (?Salina“), A. Vati (?She?ber“), A. Ali (?Krizis“), A. Samad Ismail (?Wazir“), Ibrahim Umar (?Sheptegi qadem“), S. Usman Kelantan (?Arqa-shı?ısta?ı epkin“) ham basqalardı? doretpelerinde ahmiyetli sociallıq maseleler koterilgen. Malayziyada tamil (S. Vadivel, J. Perumal, G. S. Shanmugam), qıtay (Sun Ya, Szyan Jen) ham inglis (Li Kok-Yang, Uy Bun-Seng) tillerinde de adebiyat rawajlanbaqta.
Malayziya ayma?ında eramız?a shekemgi 1 mı? jıllıqtı? 2-yarımına tiyisli gulli ılaydan islengen ıdıs ham haykeller (Alor-Gajax ham Berxallimada?ı tas estelikler), Klangda ham Tembeling daryası boyında ulken terrasalar, sa?analar, jez buyımlar tabıl?an. VII-VIII asirlerge shekem hind ulgilerine eliklegen: Budda ibadatxanaları ham haykelleri tiklengen. Bezew korkem onerinde altın ham gumisten, shayı, ılaydan islengen ıdıstan paydalanıl?an, kesteshilik rawajlan?an. XIV asirden islam dini kirip keliwi munasibeti menen musulman imaratların qurıw dastur boldı (Perax, Kedax ham Joxorda XVII-XVIII asirlerde meshit ham mazarlar qurıl?an). XV-XIX asirlerde, asirese, gulalshılıqta qıtaylardı? tasiri kusheydi. XVI asirde kolonizatorlar bastırıp kelgennen keyin, ayyemgi madeniyat pase?lewge ushırap, evropasha arxitektorlıq ham korkem oner formaları engizile basladı. XIX asir 2-yarımında qalalar (Pinang, Kuala-Lumpur) rawajlandı. Evropa, Qıtay, Hindstan, musulman usılları qosılıwınan ibarat ımaratlar qurıldı. Turar jaylar qazıq ham taslar ustine, jerge a?ash ham de bambuk sırıqlardan payda etildi.
XX asirden ulken qalalar janında Tesak, Joxor-Baru, Batterert sıyaqlı joldas qalashalar juzege kele basladı. Malayyanı? ?kampong“ dep atalıwshı awılları tı?ız tarizde yamasa jollar, daryalar, taw oypatlıqları boylap jaylastırıladı. Malayziya daryalarında bambuk ılashıqlı sallardı, uy-qayıqlardı ushıratıw mumkin. Mamleketti? ayyemgi xalqı bol?an panjezar adamları bambuk ham palma japıraqlarınan jasal?an qosta jasaydı. Ja?a awıllarda gerbish, temir-beton ham a?ashtan uyler qurılmaqta. XX asir baslarınan shını islep shı?arıw jol?a qoyıldı. Xojalıqlarda toqıl?an gezlemeden sarongi dep atalıwshı milliy kiyim ham oramallar zardozlıq usılında tayarlanadı. Perakda kesteshilik rawajlan?an. Kelantan zergerleri zebi-ziynat buyımları, oyma na?ıslı ıdıslar, qumanlar, qutılar so?adı. Malayziyanı? zamanagoy suwretlew korkem onerinde suwretshilik, musinshilik rawajlan?an. Onermentshilikti? gulalshılıq, toqımashılıq, sebet toqıw sıyaqlı turleri saqlan?an.
Har jılı mamleketke 1000 ?a shekem shet el filmi keltiriledi. Bunday sharayatta milliy kinematografiyanı? rawajlanıwı juda qıyın. Malayziyada daslepki anıq milliy kinofilmler 50-jıllardı? aqırlarında jaratıldı. Olardı? kopshiligi dasturiy muzıkalıq dramalardan ibarat. Rejissyor, scenariyshi, kompozitor, aktyor ham qosıqshı P. Remli sonday dramalardı saxnalastırıw?a qanigelesken. Keyingi jıllarda?ı adewir kinokartinalar Tailand, Singapur, Filippin, Indoneziya sıyaqlı mamleketler menen birgelikte jaratıldı. 1981-jılda kinonı rawajlandırıw sholkemi duzilgen. Korkem filmler arasında tomendegiler bar: ?Xang Tuax“ (rejissyorı F. Mejundar), ?Semerax Padi“ (rejissyorı P. Remli), ?Jılama“ (rejissyorı R. Timoer), ?Muhabbat ham qosıq“ (rejissyorı D. Sulong), ?Erte?gi kun umitinde“ (rejissyorı D. Quyashuddin), ?Ana, anajan“ (rejissyorı A. Mahmud).
Tiykar?ı maqala: Ozbekstan ? Malayziya qatnasları
Malayziyada?ı e? rawajlan?an sport turi bul badminton, bowling, futbol ham skvosh esaplanadı. Golfqa da hazirgi kunde ulken itibar berilip atır. Malayziyada har jılı iri jarıslar otkeriledi, atap aytqanda 1998-jılda otkerilgen ?Sheriklik oyınlari“ (inglisshe: Commonwealth Games).