四年セイム
(
ポ?ランド語
:
Sejm Czteroletni
リトアニア語
:
Ketveri? met? seimas
) または
大セイム
(
ポ?ランド語
:
Sejm Wielki
リトアニア語
:
Didysis seimas
) は、1788年から1792年にかけて
ワルシャワ
で開催された、
ポ?ランド?リトアニア共和?
の
セイム
(全?議?)。開催の目的は、事?上
ロシア帝?
の支配下にあった共和?の
主?
を取り?すとともに、政治や??の大幅な改革を?行することであった。
四年セイム最大の成果は、1791年に制定された
5月3日憲法
である。これはヨ?ロッパ最初の、全世界でも
アメリカ合衆?憲法
に次いで2番目の近代成文
憲法
である。四年セイムで議論され、5月3日憲法に結?した?容の要点は、まず社?的には、それまで
?金の自由
と?して巨大な特?を有し?家機構を崩?させてきた
マグナ?ト
(大貴族)の?力を削り、
都市民
と
シュラフタ
(貴族)の政治的平等を定めること、そして?しい搾取を受けてきた
農民
を政府の保護下に置いて
農奴制
を解?することであった。政治的な面では
自由拒否?
を否定したことが大きい。セイムで一人でも反?者が出れば法案が通らなくなるというこの制度は、?家の改革を阻害するのみならず、諸外?が議員を買?することで容易に
?政干?
できるという問題があった。四年セイムと5月3日憲法は、
反動
マグナ?トによる事?上の
無政府?態
を打開し、より
民主
的で
平等
な
立憲君主?
を打ち立てようという試みであった。
しかしその後、改革に反?するマグナ?トは
タルゴヴィツァ連盟
を結成してロシアと結び、1792年に?王
スタニスワフ2世アウグスト
と改革派を破った(
ポ?ランド?ロシア??
)。翌1793年に開かれた
グロドノ?セイム
は完全にロシアの支配下に置かれ、5月3日憲法破棄と
第二次ポ?ランド分割
が決定された。
背景
[
編集
]
ポ?ランド?リトアニア共和?
の立場が?化するにつれて、??では改革の機運が日?しに高まっていた
[1]
。わずか1世紀前は、この?はヨ?ロッパ大陸
列?
の一角にして最大級の?家であった
[2]
。しかし18世紀までに、共和?の政治機構は停止してしまった。政府が事?上崩?したこの?況は「ポ?ランド無政府?態」と呼ばれ、?王政府の存在は有名無?化し、各地方は
セイミク
(地方議?)と
マグナ?ト
が各??自に管理する?態になった
[3]
。このような?況に?った理由として多くの?史家が?げるのが、共和?特有の議?制度リベルム?ヴェト(
自由拒否?
)である。この?利のせいで、1652年以降はセイムに提出された法案がほとんど通過しなくなってしまった
[4]
。18世紀初頭の時点で、ポ?ランドとリトアニアは地方マグナ?トが勝手に自治を行う?家になっていた。彼らは自身の特?を弱めうるあらゆる法律の制定を妨害し、「
?金の自由
」を謳歌した
[5]
。
?王自由選?
で選出される?王は無力であり
[6]
、周?諸?もこの機に?じて共和?を弱?化させることばかりを望んでいた
[7]
。
最後の
ポ?ランド王
となる
スタニスワフ2世アウグスト
の時代(1764年?95年)、ポ?ランドに
啓蒙思想
が流入し、
開花
した。1772年にロシア、
プロイセン
、
ハプスブルク帝?
による
第一次ポ?ランド分割
が起きると、衝?を受けたポ?ランド?の進?派は、共和?の改革を?行しなければ滅亡あるのみと考えるようになった
[8]
。ここ30年ほどのセイムを通じて、進?派の間で憲法改革の機運が高まった
[9]
。第一次分割が起きる前においても、
バ?ル連盟
の
ミハウ?ヴィエルホルスキ
がフランスの
フィロゾ?フ
である
ガブリエル?ボノ?ド?マブリ?
や
ジャン=ジャック?ルソ?
らに手紙を送り、ポ?ランドの新憲法制定に?する助言を求めている
[10]
[11]
[12]
[13]
。マブリ?は1770年から1771年にかけてポ?ランドの政府と法に?する見解を
Du gouvernement et des lois de la Pologne
にまとめ、ルソ?も1772年に『
ポ?ランド統治論
』(
Considerations sur le gouvernement de Pologne
)を書いたが、この時すでにポ?ランドの分割は始まっていた
[14]
。ポ?ランド?リトアニア??では、
貴族?院
の創設者スタニスワフ?コナルスキ、『
ポ?ランドは未だ滅びず
』(現ポ?ランド?歌)作曲者のユゼフ?ヴィビツキ、ポ?ランド啓蒙主義を牽引したフ?ゴ?コウォンタイ、スタニスワフ?スタシツをはじめとして、多くの人物たちが改革の必要性と案を論じている
[13]
[15]
。
セイムの進行
[
編集
]
1789?90年
[
編集
]
改革の機運が高まる中、1788年10月6日に181人の議員が集まり、四年セイムが始まった。なお1790年には新たに171人が選出され、5月3日憲法前文にうたわれたとおりに議員?がほぼ「2倍に」なった
[15]
[16]
[17]
。セイムは2日目にして、?家ではなく
連盟
の主催という形をとる
連盟セイム
へ移行した。これは、
自由拒否?
の?動によってセイムが死に?となる恐れを未然に取り除くためだった
[15]
[18]
[19]
。
セイムの議長
(マルシャル)には、ほとんどの派閥から支持されていた
スタニスワフ?マワホフスキ
が選出された
[15]
。
ポ?ランド改革派から脅威とみなされていたロシア女帝エカチェリ?ナ2世も、この四年セイムを承認していた。?時ロシアはオスマン帝?との間で
第二次露土??
を?っており、エカチェリ?ナ2世としてはポ?ランドの改革をある程度成功させて、?オスマン??における支援を得たいと考えていたのである
[20]
。
ポ?ランド?の改革派は、
愛?派
を結成した。彼らは一部のマグナ?トや
エスコラピオス修道?
から急進的な啓蒙主義的カトリックに至るまで、ポ?ランド?リトアニアのあらゆる階層から支持を集めた
[21]
[22]
。
イグナツィ?ポトツキ
や
スタニスワフ?コストカ?ポトツキ
、
アダム?カジミェシュ?チャルトリスキ
といった愛?派右派はプロイセンとの同盟を主張し、スタニスワフ2世と?立した
[23]
。一方で中道派の
スタニスワフ?マワホフスキ
は、?王との協調を志向していた
[23]
。
ポ?ランド?ジャコバン派
とも呼ばれる最左翼の
フ?ゴ?コウォンタイ
らは、ワルシャワ市民の支持を求めた
[21]
[23]
。スタニスワフ2世は、最初のうちはいくつかの改革については?意を示したものの、イグナツィ?ポトツキら反?王的な共和主義者への抵抗感が?く、愛?派とは手を組もうとしなかった
[24]
。
情勢はすべて、愛?派の思い通りに運んでいるかに見えた
[16]
。?時、?大な隣?であるロシアとオ?ストリアはそれぞれ
オスマン帝?
と??中で(
第二次露土??
、
墺土?? (1787年-1791年)
)、さらにロシアはスウェ?デンとの??も抱えていた(
第一次ロシア?スウェ?デン??
)ため、ポ?ランド情勢に介入する余裕が無かった
[16]
[25]
[26]
[27]
。?初、スタニスワフ2世や一部の改革派は、
墺露同盟
にポ?ランドも?加して?オスマン?に??することで、ポ?ランドの立場を?めるとともに、ロシアを改革の後ろ盾にしようと考えていた
[28]
。しかしロシア政府?の紛?のため、この計?は頓挫した
[29]
。?いてポ?ランドは、ロシアの敵である
英普蘭三?同盟
、その中でも特にプロイセンと手を組むことを考えた
[30]
。これは特に愛?派?の右派、イグナツィ?ポトツキやアダム?カジミェシュ?チャルトリスキらが?く推進していた案だった
[31]
。1790年、
ポ?ランド?プロイセン同盟
が成立し、ポ?ランドはロシアに?抗するための?い後ろ盾を獲得したかに見えた。スタニスワフ2世は、それまで距離を取っていた愛?派に接近し、さらなる改革進展を目指した
[16]
[32]
[33]
。1790年の議員追加選?では保守色のある王?派がポトツキら革新勢力を上回る議席を獲得し
[24]
、愛?派に妥協を?いた
[33]
。
スキピオネ?ピャットリ
の仲介により、ポトツキとスタニスワフ2世はより立憲王政的な改革を行うことで合意し、憲法の草案作成に取り掛かった
[24]
。
結局、四年セイム前半の2年間では大きな改革は?施されなかった。後半の2年間でようやく、劇的な大?革が起こることになる
[19]
。
1791?92年
[
編集
]
1790年秋、追加選?で選出された議員が四年セイムに合流した
[19]
。新たなセイム議長には、
カジミェシュ?ネストル?サピェハ
が選出された
[15]
。マワホフスキが革新よりだと思われていたのに?しサピェハは保守よりだと見なされていた。ただセイムの後期には、彼は改革派へと?じていくことになる
[15]
[34]
。議員?が2倍になったので、席に座れない議員も出てきた。さらに審議を傍?しようと多?の群衆が押し掛け、議場はたびたび?杯になった
[33]
。
セイムの議員たちは貴族や聖職者の代表であったが、改革派の議員は
ブルジョワジ?
の支援も受けていた。彼ら都市民は1789年秋にワルシャワで
?衣の行列
(
Czarna procesja
)とよばれるデモ行進を行い、政治的?利を公に求めていた
[33]
。同時期に進行しているフランス革命とポ?ランドの現?を重ね合わせたセイム議員たちは、この平和的な抗議活動が暴力的な革命に?じることを恐れ、1791年4月18日に都市の地位を定めブルジョワジ?に?利を?える
自由王?都市法
を制定した
[35]
。これに先立つ3月24日には投票?を認めたセイミク法が制定されており、これらは最終的に5月3日憲法の要素に結?していくことになる
[36]
[37]
。
新憲法はスタニスワフ2世やイグナツィ?ポトツキやフ?ゴ?コウォンタイらのもとで草案が練られた
[38]
[16]
。おおまかな方向性はスタニスワフ2世が定め、最後の詰めはコウォンタイが??した
[38]
[19]
。スタニスワフ2世の狙いは、イングランドのように?力な王室の?威に基づく?力な中央政府を中心とした
立憲君主制
の?現であった
[19]
。一方ポトツキは議?(セイム)を?家?制の最高?力機?としようと試みており、また「?健な革命」を志していたコウォンタイは、未だ貴族の??下に置かれている人?を暴力なしに解放する方策を模索していた
[19]
。
セイム?の保守派は
ヘトマン派
などを形成し、改革派に?抗した
[15]
[39]
。武力的な?力をかけられた改革派たちは、?初5月5日に予定されていた憲法採?日を2日前倒しした。5月3日の時点では、地方で
復活祭
を祝う保守派議員たちがまだセイムに?ってこないからであった
[40]
。この疑似ク?デタ?を成功させるため、採?日が5月3日となったことは保守派の議員たちには知らされず、一方の改革派議員たちはひそかに早めにセイム議場の
ワルシャワ王宮
に集まった。ロシア支持者が侵入して議事進行を?すことがないよう、ワルシャワ王宮の周りは近衛兵で固められた
[40]
。5月3日、本?の議員?の半?程度、王や上院議員を含めれば三分の一(全484名)
[41]
に過ぎない182人が出席し、新憲法を採?した
[37]
[40]
。5月3日憲法は?倒的?成多?で採?され、 王宮外に集まった熱狂的な群衆に迎えられた
[42]
。
5月3日憲法成立後も、四年セイムは憲法を支えるための立法を?けた。特に重要なのが、5月5日に成立して2日前の政府法を確認した
Deklaracja Stanow Zgromadzonych
(Declaration of the Assembled Estates) と、10月22日に成立した、ポ?ランド?リトアニア共和??での
ポ?ランド王冠領
と
リトアニア大公?
の合同および?自性、そして?一政府?での?者の平等を保障した
Zar?czenie Wzajemne Obojga Narodow
(二?相互保?法)である
[43]
[44]
。この方は共和?の連邦?家的性格を保ちつつ、ポ?ランドとリトアニアの結合をより深めるものであった
[45]
[46]
。
1792年5月、ロシアがリトアニアへの侵攻を開始した(
ポ?ランド?ロシア??
)。これを受けて5月29日、四年セイムはスタニスワフ2世に
最高司令官
の?限を?えたうえで、投票により閉?を決定した
[47]
。
その後
[
編集
]
四年セイム閉?後、改革派はこれまでに?現した改革を守り、さらに進展させていくため、ポ?ランド最初の政?とも呼ばれる
憲法の友の?
を結成した
[38]
[48]
。都市部では新憲法は熱狂的に迎えられたが、ヘトマン派が力を持つ地方ではあまり反響が無かった
[42]
。反改革派は
サンクトペテルブルク
へ赴いて
タルゴヴィツァ連盟
を結成し、ロシアの
エカチェリ?ナ2世
を?ってともにポ?ランドへ侵攻した。?倒的な?力差の前にポ?ランドはロシアに降伏し、1793年11月23日、
グロドノ?セイム
は5月3日憲法を含む四年セイムの全成果を破棄した
[49]
。
脚注
[
編集
]
- ^
<cite class="citation book"Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. p. 151.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Piotr Stefan Wandycz (2001).
The price of freedom: a history of East Central Europe from the Middle Ages to the present
. Psychology Press. p. 66.
ISBN
978-0-415-25491-5
. Retrieved
August 13,
2011
.
- ^
Norman Davies (January 20, 1998).
Europe: a history
. HarperCollins. p. 659.
ISBN
978-0-06-097468-8
. Retrieved
August 13,
2011
.
- ^
Francis Ludwig Carsten (January 1, 1961).
The new Cambridge modern history: The ascendancy of France, 1648?88
. Cambridge University Press. pp. 561?562.
ISBN
978-0-521-04544-5
. Retrieved
June 11,
2011
.
- ^
Norman Davies (March 30, 2005).
God's Playground: The origins to 1795
. Columbia University Press. p. 274.
ISBN
978-0-231-12817-9
. Retrieved
August 13,
2011
.
- ^
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 153?154.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
John P. LeDonne (1997).
The Russian empire and the world, 1700?1917: the geopolitics of expansion and containment
. Oxford University Press. pp. 41?42.
ISBN
978-0-19-510927-6
. Retrieved
July 5,
2011
.
- ^
Jerzy Lukowski; Hubert Zawadzki (2001).
A concise history of Poland
. Cambridge University Press. pp. 96?99.
ISBN
978-0-521-55917-1
. Retrieved
July 5,
2011
.
- ^
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 164?165.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
David Lay Williams (August 1, 2007).
Rousseau's Platonic Enlightenment
. Penn State Press. p. 202.
ISBN
978-0-271-02997-9
. Retrieved
September 5,
2011
.
- ^
Matthew P. Romaniello; Charles Lipp (March 1, 2011).
Contested spaces of nobility in early modern Europe
. Ashgate Publishing, Ltd. p. 238.
ISBN
978-1-4094-0551-1
. Retrieved
September 5,
2011
.
- ^
Jerzy Lukowski (August 3, 2010).
Disorderly liberty: the political culture of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the eighteenth century
. Continuum International Publishing Group. pp. 123?124.
ISBN
978-1-4411-4812-4
. Retrieved
September 5,
2011
.
- ^
a
b
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 166?167.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Maurice William Cranston
(1997).
The solitary self: Jean-Jacques Rousseau in exile and adversity
. University of Chicago Press. p. 177.
ISBN
978-0-226-11865-9
. Retrieved
July 5,
2011
.
- ^
a
b
c
d
e
f
g
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 169?171.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
a
b
c
d
e
George Sanford (2002).
Democratic government in Poland: constitutional politics since 1989
. Palgrave Macmillan. pp. 11?12.
ISBN
978-0-333-77475-5
. Retrieved
July 5,
2011
.
- ^
Janusz Justy?ski (1991).
The Origin of human rights: the constitution of 3 May 1791, the French declaration of rights, the Bill of Rights : proceedings at the seminar held at the Nicolaus Copernicus University, May 3?5, 1991
. Wydawn. Adam Marszałek. p. 171.
ISBN
978-83-85263-24-1
. Retrieved
September 11,
2011
.
- ^
Antoni Jan Ostrowski (1873).
?ywot Tomasza Ostrowskiego, ministra rzeczypospolitej po?niej,prezesa senatu xi?stwa warszawskiego i krolestwa polskiego: obejmujacy rys wypad?ow krajowych od 1765 roku do 1817
[
The Life of Tomasz Ostrowski ...
] (in Polish). Nakł. K. Ostrowskiego. p. 73
. Retrieved
July 4,
2011
.
- ^
a
b
c
d
e
f
Juliusz Bardach, Bogusław Le?nodorski and Michał Pietrzak,
Historia pa?stwa i prawa polskiego
(History of the Polish State and Law), Warsaw, Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, pp. 304?5.
- ^
Jerzy Michalski,
Stanisław August Poniatowski
, Polski Słownik Biograficzny, T.41, 2011, p. 623
- ^
a
b
J. K. Fedorowicz; Maria Bogucka; Henryk Samsonowicz (1982).
A Republic of nobles: studies in Polish history to 1864
. CUP Archive. pp. 252?253.
ISBN
978-0-521-24093-2
. Retrieved
17 August
2011
.
- ^
Edward Henry Lewinski Corwin (1917).
The political history of Poland
. Polish Book Importing Co. pp. 342?343
. Retrieved
18 August
2011
.
- ^
a
b
c
(in Polish)
Stronnictwo Patriotyczne
,
Encyklopedia WIEM
- ^
a
b
c
Zofia Zieli?ska,
Potocki Ignacy
, Polski Słownik Biograficzny, Tom XXVIII, Zakład Narodowy Imenia Ossoli?skich I Wydawnictwo Polskieh Akademii Nauk, 1983,
ISBN
0-900661-24-0
, p. 8?7
- ^
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. p. 176.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Robert Bideleux; Ian Jeffries (January 28, 1998).
A history of eastern Europe: crisis and change
. Psychology Press. p. 160.
ISBN
978-0-415-16111-4
. Retrieved
September 11,
2011
.
- ^
Jerzy Lukowski (August 3, 2010).
Disorderly liberty: the political culture of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the eighteenth century
. Continuum International Publishing Group. p. 226.
ISBN
978-1-4411-4812-4
. Retrieved
September 23,
2011
.
- ^
Jerzy Łojek (1986).
Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja
. Wydawn. Lubelskie. p. 24.
ISBN
978-83-222-0313-2
. Retrieved
17 December
2011
.
- ^
Jerzy Łojek (1986).
Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja
. Wydawn. Lubelskie. pp. 26?31.
ISBN
978-83-222-0313-2
. Retrieved
17 December
2011
.
- ^
Jerzy Łojek (1986).
Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja
. Wydawn. Lubelskie. pp. 31?32.
ISBN
978-83-222-0313-2
. Retrieved
17 December
2011
.
- ^
Krzysztof Bauer (1991).
Uchwalenie i obrona Konstytucji 3 Maja
. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. p. 55.
ISBN
978-83-02-04615-5
. Retrieved
2 January
2012
.
- ^
Piotr Stefan Wandycz (2001).
The price of freedom: a history of East Central Europe from the Middle Ages to the present
. Psychology Press. p. 128.
ISBN
978-0-415-25491-5
. Retrieved
July 5,
2011
.
- ^
a
b
c
d
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 172?173.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 197?199.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. p. 175.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 173?174.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
a
b
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. p. 178.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
a
b
c
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. p. 179.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Marceli Handelsman (1907).
Konstytucja trzeciego Maja r. 1791
[
Constitution of May 3
] (in Polish). Druk. Narodowa. pp. 50?52
. Retrieved
August 18,
2011
.
- ^
a
b
c
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. p. 177.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
“
Marek Jerzy Minakowski, Genealogia Potomkow Sejmu Wielkiego
”.
2019年6月26日
??。
- ^
a
b
Jacek J?druch (1998).
Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493?1977: a guide to their history
. EJJ Books. pp. 184?185.
ISBN
978-0-7818-0637-4
. Retrieved
13 August
2011
.
- ^
Joseph Kasparek-Obst (June 1, 1980).
The constitutions of Poland and of the United States: kinships and genealogy
. American Institute of Polish Culture. p. 40.
ISBN
978-1-881284-09-3
. Retrieved
July 6,
2011
.
- ^
Poland; Jerzy Kowecki (1991).
Konstytucja 3 Maja 1791
[
Constitution of May 3
] (in Polish). Pa?stwowe Wydawn. Nauk. pp. 105?107
. Retrieved
July 6,
2011
.
- ^
Maria Konopka-Wichrowska (August 13, 2003).
"My, Litwa"
[We, Lithuania] (in Polish). Podkowia?ski Magazyn Kulturalny. Archived from
the original
on October 13, 2012
. Retrieved
September 12,
2011
.
Ostatnim było Zar?czenie Wzajemne Obojga Narodow przy Konstytucji 3 Maja, stanowi?ce cz??? nowych paktow konwentow ? zdaniem historyka prawa Bogusława Le?nodorskiego: "zacie?niaj?ce uni?, ale utrzymuj?ce nadal federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodow"
- ^
Juliusz Bardach, Boguslaw Lesnodorski, and Michal Pietrzak, Historia panstwa i prawa polskiego (Warsaw: Paristwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, p.309
- ^
(in Polish)
Zbigniew Anusik,
Rzeczpospolita wobec wojny wschodniej (1787?1792) i wojny szwedzko-rosyjskiej (1788?1790)
, in:
Polska wobec wielkich konfliktow w Europie nowo?ytnej, z dziejow dyplomacji i stosunkow mi?dzynarodowych w XV-XVII wieku,
Krakow 2009, p. 171?179.
- ^
Jerzy Kowecki (ed.), Konstytucja 3 Maja 1791 (Warsaw: PWN, 4th edn 1991), p.51
- ^
Volumina Legum, t. X, Pozna? 1952, p. 326.