Aydın’da do?du. Babası Katipzadeler’den tahrirat katibi ?brahim Ethem Bey, annesi Kırım Turkleri’nden ve Aydın’ın buyuk toprak sahibi ailelerinden Hacı Ali Pa?a’nın kızı Tevhide Hanım’dır. Cocuk ya?ta annesini ve babasını kaybedince babaannesi Fıtnat Hanım tarafından buyutuldu. 1910 yılında ?ttihat ve Terakki ?dadisi’nde o?renime ba?ladı. Bu okulu bitirmeden ?zmir’deki Kızılcullu Amerikan Koleji’ne gecti ve orta o?renimini burada tamamladı. I. Dunya Sava?ı sonlarında yedek subay olarak askere alındı. Temel e?itimini ?stanbul Maltepe Talimgahı’nda tamamladı ve ardından Filistin’e gonderildi. Mondros Mutarekesi’nden (30 Ekim 1918) sonra ?zmir’e dondu. ?zmir’in Yunanlılar tarafından i?gali sırasında Aydın’da bulunan Adnan Bey, 1919 Haziranında Yunanlılar Aydın’a saldırmaya hazırlandıkları esnada birkac arkada?ıyla birlikte Ayyıldız direni? orgutunu kurdu. Ardından Soke’de piyade alay yaveri olarak ?stiklal Sava?ı’na katıldı. Sava?taki hizmetlerinden dolayı kırmızı ?eritli ?stiklal madalyasıyla odullendirildi.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Aydın’da ciftcilikle u?ra?tı. Fethi Okyar tarafından 12 A?ustos 1930’da kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın’da orgutlenmesine katkıda bulundu ve partinin il ba?kanlı?ına secildi. Serbest Cumhuriyet Fırkası uc ay sonra feshedilince (17 Kasım 1930) Cumhuriyet Halk Fırkası’na gecti ve bu fırkanın Aydın il ba?kanı oldu. Bu gorevi esnasında Mustafa Kemal Pa?a ile tanı?tı. 1931’de Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan Aydın milletvekili olarak Turkiye Buyuk Millet Meclisi’ne girdi. Milletvekilli?i sırasında Ankara Universitesi Hukuk Fakultesi’ni bitirdi. 1945 yılına kadar Turkiye Buyuk Millet Meclisi’nde komisyon raportorlu?u ve parti mufetti?li?i gorevlerinde bulundu. Adnan Menderes’in partisiyle ters du?mesi ve muhalif grupta yer alması 1945 yılına rastlar. 1944’te Saraco?lu hukumeti tarafından Turkiye Buyuk Millet Meclisi’ne sevkedilen Koyluyu Topraklandırma Kanunu tasarısı, raportorlu?unu Menderes’in yaptı?ı bir karma komisyona havale edildi. Bir muddet sonra Menderes komisyondan istifa ederek zirai mulkiyet uzerine bazı kısıtlamalar getiren bu kanun tasarısı aleyhinde mecliste ate?li konu?malar yaptı. Toprak reformuna kar?ı takındı?ı bu tavır, kendisinin geni? topraklara sahip olması sebebiyle muhalifleri tarafından toprak a?alarını kayırdı?ı ?eklinde yorumlandı. Menderes’in Cumhuriyet Halk Partisi icinde olu?turdu?u bu muhalefet Celal Bayar, Refik Koraltan ve M. Fuad Koprulu ile birlikte “dortlu takrir” olarak anılan ve yurtta?ların hak ve hurriyetlerinin kanunlara uygun olarak sa?lanmasını, meclis denetiminin anayasanın ongordu?u ?ekilde yapılmasını, parti calı?malarının demokratik esaslara gore yeniden duzenlenmesini isteyen bir onergeyi 7 Haziran 1945’te Cumhuriyet Halk Partisi meclis grubuna vermesiyle daha da belirginle?ti. Onergenin Cumhuriyet Halk Partisi grubu tarafından reddedilmesi uzerine goru?lerini basın yoluyla acıkladı. Bu durum, onergeye imza koyan dort milletvekilinin partiden ihrac edilmesine ve onların da 7 Ocak 1946 tarihinde Celal Bayar’ın liderli?inde Demokrat Parti’yi kurmasına yol actı. Demokrat Parti’nin kurulmasının ardından 21 Temmuz 1946’da “acık oy, gizli tasnif” usuluyle yapılan secimlerde Demokrat Parti altmı? iki -bazı kaynaklara gore ise altmı? dort veya altmı? altı- milletvekili cıkardı ve Turkiye Buyuk Millet Meclisi’nde etkin bir muhalefet olu?turdu.

14 Mayıs 1950 secimlerinde toplam oyların % 53’unu alarak mecliste 408 sandalye elde eden Demokrat Parti’nin lideri Celal Bayar meclis tarafından cumhurba?kanı secilince hukumeti kurma gorevini Aydın Milletvekili Adnan Menderes’e verdi. Sava? ?artlarının sıkıntı icine du?urdu?u kesimler, koyluler, muhafazakar kitleler, i? cevreleri, toprak a?aları, kucuk esnaf ve tuccarlar, ce?itli meslek sahipleri, etnik gruplar ve demokratikle?meyi Turkiye’nin geli?mesi acısından onemli bir adım olarak kabul eden aydınlar tarafından yeni bir umit olarak gorulen Demokrat Parti’nin iktidara gelmesinde Menderes’in buyuk rolu oldu. Bayar’a gore halkın, ozellikle de koylulerin temayullerini cok iyi bilen ve Turkiye’nin kalkınmı? Batı ulkelerini yakalaması icin ba?bakanda bulunması gereken ozelliklere parti icinde en cok sahip olan ki?i Adnan Menderes’ti. Ayrıca Menderes usta bir polemikci ve etkili bir hatipti. Aynı zamanda Demokrat Parti genel ba?kanlı?ına getirilen Menderes, Demokrat Parti’nin iktidara geldi?i 22 Mayıs 1950’den iktidardan uzakla?tırıldı?ı 27 Mayıs 1960’a kadar ba?bakanlık yaptı ve bu doneme ismini verdi. On yıl icinde be? hukumet kurdu.

Menderes doneminde Turkiye’nin ekonomi politikasında belirgin de?i?iklikler gozlendi. Cumhuriyet Halk Partisi hukumetlerinin ekonomi alanında a?ırlı?ını hissettiren devletcilik politikası yerini ozel te?ebbuse daha cok imkan tanıyan yarı liberal bir anlayı?a bıraktı. Kırsal ve tarımsal alanda hızlı bir makinele?me politikası izlendi. Sulama ve enerji kaynakları elde etmek icin cok sayıda baraj yapıldı. Yollar ve limanların in?ası, okul, elektrik ve su gibi bircok hizmetin koy ve kasabalara ula?tırılmasıyla ?ehir imkanlarından belli olculerde bu kucuk yerle?im birimleri de yararlanmaya ba?ladı. Ancak Turkiye’nin o gunku mali kaynakları bu buyuk hamleleri kar?ılayacak seviyede de?ildi. Bu yuzden Menderes gerekli kayna?ı borclanma yoluyla dı?arıdan temin etti. Fakat 1955’lerden itibaren dı? borc ve faiz odemelerinin a?ırlı?ı kendini hissettirdi. Odemelerdeki guclukler enflasyonu korukledi?i gibi gittikce kotule?en ulke ekonomisi, 1955’ten itibaren ortaya cıkan cok yonlu kriz ve calkantıların temel sebeplerinden birini olu?turdu.

Bu donemde dı? politikada da onemli geli?meler oldu. Turkiye’yi Batı blokuna ba?layan bazı antla?malar imzalandı. 20 Temmuz 1950’de Kuzey Kore’ye kar?ı Guney Kore’yi desteklemek icin Batı devletlerinin yanında bu ulkeye asker gonderen Turkiye’nin, sa?ladı?ı hizmet kar?ılı?ında Kuzey Atlantik Paktı’na (NATO) uyeli?i kabul edildi (18 Ocak 1952). Turkiye’nin NATO’ya giri?i, askeri bir tehdit olarak gorulen Sovyetler Birli?i’ne kar?ı ulkenin savunmasını guvence altına alma amacına yonelikti. Bundan sonra Turkiye’nin dı? politikasına hakim olan esas unsur, Sovyetler Birli?i’nin Ortado?u ve Balkanlar’daki nufuzunu azaltmak icin Batı’nın deste?inde kom?usu olan ulkelerle bazı antla?maların yapılması ve paktların kurulması oldu. Balkan ulkeleri arasında imzalanan Turkiye-Yugoslavya-Yunanistan Dostluk ve ??birli?i Antla?ması (28 ?ubat 1953) ve Balkan Antla?ması ile (9 A?ustos 1954) Turkiye ve Irak’ın kurdu?u, daha sonra ?ngiltere, Pakistan ve ?ran’ın da katıldı?ı Ba?dat Paktı (24 ?ubat 1955) bu temel amac goz onune alınarak hayata gecirildi. Ote yandan Kıbrıs konusunda yapılan Zurih (11 ?ubat 1959) ve Londra (19 ?ubat 1959) antla?malarıyla Kıbrıs’ta kurulacak yeni devletin statusu belirlendi.

Menderes hukumetlerinin iktidarda bulundu?u ilk yıllarda ekonomik alanda yaptı?ı hamleler o sırada ortaya cıkan ulke ici bazı bunalımları ortmu?tu. Ancak 1955 yılından itibaren ustesinden gelinemeyen ekonomik problemler Menderes’e kar?ı duyulan ho?nutsuzlukları su yuzune cıkarmaya ba?ladı. 1955’te Kıbrıs’taki Rumlar’ın ENOS?S idealine kar?ı bir gosteri hareketi olarak ?stanbul’da ba?layan, fakat birdenbire capulcular tarafından i? yerlerine ve varlıklı kimselere kar?ı bir ya?ma hareketine donu?en “6-7 Eylul olayları” Menderes hukumetini gerek ic gerekse dı? politikada bir hayli sarstı. Demokrat Parti meclis grubunun hukumeti istifaya zorlamasıyla Menderes 30 Kasım 1955 tarihinde kabineyi yeniledi. Ekonomik alanda icine du?ulen darbo?azdan kurtulmak icin II. Dunya Sava?ı yıllarında uygulamaya konulan korumacı ve mudahaleci politikalara geri donuldu. Milli Korunma Kanunu bu amacla cıkarıldı (6 Haziran 1956). Fakat iki yıl sonra Amerikan i? cevreleri ve IMF’nin tavsiyesiyle tekrar liberal ekonomi benimsendi. Menderes’in olayları kontrol altına almak icin ba?vurdu?u idari ve hukuki tedbirleri antidemokratik bulan on dokuz milletvekili Demokrat Parti’den ayrılarak Hurriyet Partisi’ni kurdu (20 Aralık 1955). Bu ekonomik ve siyasi krizler yuzunden ozellikle aydınlar ve burokratlar arasında Menderes hukumetine kar?ı memnuniyetsizlikler giderek arttı. 1957 erken genel secimleri, Demokrat Parti’nin bir onceki secimlere gore % 16 oranında oy kaybıyla sonuclandı. Oy oranındaki du?u?e ra?men Demokrat Parti 419 sandalye ile meclisteki co?unlu?unu korudu.

Muhalefetteki Cumhuriyet Halk Partisi ile iktidardaki Demokrat Parti arasındaki ceki?meler 1957 secimlerinden sonra daha da ?iddetlendi. Menderes ulkede huzursuzluk arttıkca buna kar?ı alınan tedbirleri de sertle?tirdi. Bu tedbirler, muhalefet tarafından Menderes’in ulkeyi diktatorlu?e goturdu?unun bir delili olarak gosterildi. Ho?nutsuzluk orduya da yansıdı. Hukumetin basın suclarının kapsamını geni?leten kanunu yururlu?e koydu?u gun (15 Ocak 1958) hukumeti devirmek icin darbe hazırlı?ı yaptıkları ileri surulen dokuz subay tutuklandı. Burokratlar arasında da Menderes yonetimine kar?ı tepkiler arttı. Menderes’in eski saygınlı?ını buyuk olcude yitirdi?i bir sırada Kıbrıs meselesi icin Londra’ya giderken (17 ?ubat 1959) gecirdi?i ucak kazasından yara almadan kurtulması halk arasında Menderes sevgisini yeniden alevlendirdi. Bu olay Demokrat Parti icin yeni bir propaganda kayna?ı oldu. Muhalefet partileri buna kar?ı i? birli?ine gittiler. Demokrat Parti de Vatan Cephesi’ni kurarak buna cevap verdi. Ayrıca Cumhuriyet Halk Partisi ve basının faaliyetlerini denetlemek icin Turkiye Buyuk Millet Meclisi’nde bir tahkikat komisyonu kuruldu (18 Nisan 1960). Aynı zamanda komisyona parti ve gazeteleri kapatma ve sorumluları tutuklama yetkisi tanıyan bir kanunun meclisten gecirilmesi (27 Nisan 1960) muhalefetle iktidar arasındaki gerilimi tırmandırdı. 28 Nisan’da ?stanbul’da, 29 Nisan’da Ankara’da universite o?rencileri Menderes hukumeti aleyhine gosteriler ba?lattılar. Gosteriler devam ederken Harp Okulu o?rencileri 21 Mayıs 1960 gunu Ankara’da iktidara kar?ı bir ihtar yuruyu?u yaptı. Halkın kendisine olan ba?lılı?ına cok guvenen Menderes istifa etmemekte direndi. Anadolu’da dola?arak halkla goru?meyi surdurdu. Boyle bir gezi icin Eski?ehir’de bulundu?u bir sırada daha sonra Milli Birlik Komitesi adını alan bir grup subay yonetime el koydu (27 Mayıs 1960). Ankara Radyosu’ndan Alparslan Turke? tarafından okunan bildiride demokrasinin icine du?tu?u buhran ve karde? kavgasına meydan vermemek icin Turk Silahlı Kuvvetleri’nin ulke idaresini eline aldı?ı, partileri icine du?tukleri uzla?maz durumdan kurtararak tarafsız bir idarenin gozetiminde en kısa zamanda adil ve serbest secimler yapılaca?ı ve idarenin secimi kazanan tarafa verilece?i ilan edildi.

Ba?ta Menderes ve Celal Bayar olmak uzere Demokrat Parti milletvekilleri ve ileri gelenleri Yassıada’ya goturuldu. Adnan Menderes 14 Ekim 1960 gunu ilk duru?masına kadar bir hucrede tecrit edildi. Avukatlarının ısrarlı talebi uzerine ancak Kasım 1960’ta ailesiyle goru?me izni verildi. Bu donemde tek me?galesi elli kelime ile sınırlı da olsa ailesine yazdı?ı mektuplardı. Duru?madan once bir ara uyku hapı icip intihara dahi te?ebbus etti. Durum tesbit edilince midesi yıkanıp oksijen verilerek yeniden hayata donduruldu.

Soru?turma icin gecici kanunla ozel tahkikat heyeti kuruldu. 14 Ekim’de ba?layan yargılama dokuz ay yirmi yedi gunde 287 oturum halinde surdu. Yassıada Yuksek Adalet Divanı 592 ki?iyi on sekiz davadan yargıladı. Adnan Menderes ve Celal Bayar ba?ta olmak uzere on be? ki?i anayasayı ihlal etmek, muhalefete baskı yapmak, basını susturmak, vatan cephesi kurmak ve 6-7 Eylul olaylarını tahrik etmek suclarından idama mahkum edildi (15 Eylul 1961). Adnan Menderes, Fatin Ru?tu Zorlu ve Hasan Polatkan’ın cezaları onaylandı. Fatin Ru?tu Zorlu ve Hasan Polatkan’ın cezaları hemen infaz edildi. Adnan Menderes hasta oldu?u icin 17 Eylul 1961 gunu idam edildi ve ?mralı adasında di?er iki arkada?ının yanına defnedildi. Daha sonra Turkiye Buyuk Millet Meclisi’nde bir kanun cıkarılarak ?mralı’da bulunan mezarların ailelerinin istedi?i yere nakline izin verildi. Menderes ve arkada?larının Yassıada’daki muhakemeleri adil yargılanma acısından ciddi ?upheler do?urmu?tur. Tabii hakim ilkesi ihlal edilerek ozel bir mahkemenin kurulmu? olması, savunma hakkının sınırlandırılması, zaman zaman mahkeme heyetince, “Sizi buraya getiren guc boyle istiyor” ?eklinde, yargı ba?ımsızlı?ı acısından ciddi problem do?uran ifadelerin kullanılmı? olması bu ?upheyi do?uran sebeplerin ba?ında gelmektedir. Bu sebeple verilen mahkumiyet kararları kamu vicdanında surekli rahatsızlık uyandırmı? ve neticede 11 Nisan 1990 tarihinde Turkiye Buyuk Millet Meclisi’nde kabul edilen bir kanunla hukum giymi? butun Demokrat Partililer’le birlikte Adnan Menderes’in de itibarı iade edilmi?tir. Bunun arkasından Menderes’in mezarı, Polatkan ve Zorlu’nun mezarlarıyla birlikte idam gunu olan 17 Eylul 1990’da yapılan bir devlet toreniyle ?stanbul Vatan caddesinde hazırlanan anıtmezara nakledilmi?tir.

Cocuklu?unu dindar bir kadın olan buyukannesinin yanında geciren Menderes cevresi tarafından dinine ba?lı bir kimse olarak tanınırdı. Celal Bayar hatıralarında Menderes’ten bahsederken onun Kızılcullu Amerikan Koleji yıllarında bazı misyonerlerin musluman Turk genclerine Hıristiyanlık propagandası yaptı?ını ve bir devlet buyu?u olarak kendisinden bu konuda yardım istedi?ini soyleyerek Menderes’in dini konularda duyarlı bir kimse oldu?unu ifade eder. Menderes, 1959’daki ucak kazasından yara almadan kurtulmasını Allah’ın bir lutfu olarak gorurdu. Demokrat Parti, yeni kurulmu? bir parti olarak din alanındaki siyasetinde cok daha esnek davranması ve dini talepleri kar?ılama hususunda Cumhuriyet Halk Partisi’ne nisbetle daha hazırlıklı ve hevesli olmasıyla dikkati cekmektedir. Bu taleplerden ilk olarak gercekle?tirileni, 1933 yılında uygulamaya konan ve 1941’de kanunla?tırılan Arapca ezan uzerindeki yasa?ın kaldırılması oldu (16 Haziran 1950). Bunu 7 Temmuz 1950 tarihinde ilk defa yururlu?e konan devlet radyosunda dini programların yayımı izledi. Cumhuriyet Halk Partisi iktidarının son yıllarında ilkokullarda program dı?ı okutulan din dersleri konusunda Menderes bir adım daha atarak bu dersleri okul programı icine aldırdı (4 Kasım 1950). Tevhid-i Tedrisat Kanunu’na uygun olarak daha once acılıp kapatılan ?mam-Hatip okulları, halkın din gorevlisi ihtiyacını kar?ılamak icin Menderes hukumeti tarafından 1951 yılından itibaren tekrar faaliyete gecirildi. Siyasi alanda dini gorunumlu faaliyetlere ise musamaha edilmedi. “Ticani hareketi”nin faaliyetleri ve mensuplarının Ataturk heykellerini kırmaya yonelik eylemleri uzerine sert tedbirler alındı. Tarikat uyeleri tutuklandı. Ataturk aleyhtarı faaliyetlere tepki olarak Ataturk’un hatırasını kanun yoluyla korumayı amaclayan Ataturk’u Koruma Kanunu cıkarıldı (25 Temmuz 1951). Dini propaganda hurriyetine 1949’da kısıtlamalar getiren Turk Ceza Kanunu’nun 163. maddesinin yeni ?eklinden sonra benzer bir yasaklama sol akımların faaliyetlerine de getirildi. 141 ve 142. maddelerde yapılan duzenlemelerle komunizm propagandası yapmak kanuni mueyyidelere ba?landı (3 Aralık 1951). Bir sure sonra da ?slam Demokrat Partisi (3 Mart 1952) ve Turkiye Sosyalist Partisi (18 Haziran 1952) kapatıldı.

1952 yılı sonlarında Vatan gazetesi editoru Ahmet Emin Yalman’a duzenlenen suikasttan sonra bunun sorumlusu olarak gorulen ?slamcı ve milliyetci gruplar yakın takibe alındı. Bunlardan Buyuk Do?u gazetesinin editoru ?air ve yazar Necip Fazıl Kısakurek tutuklandı. Milliyetciler Derne?i kapatıldı (23 Ocak 1953) ve Demokrat Parti ile nisbeten iyi ili?kiler geli?tiren Nurcu hareketinin bircok uyesi hakkında soru?turma acıldı. Bu olayların da etkisiyle dinin siyasi amaclar icin kullanılmasını yasaklayan ve cezalandıran Turk Ceza Kanunu’nun 163. maddesi yetersiz gorulerek 6187 sayılı kanunla bu maddedeki cezalar arttırıldı (23 Temmuz 1953). Bu kanunun cıkarılmasından uc ay sonra Millet Partisi din, mezhep ve tarikat esaslarına dayalı bir parti oldu?u gerekcesiyle kapatıldı.

Bu madde TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 125-128 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.