Arap yarımadasının kuzeydo?u sahilinde, Basra korfezinin guneybatısındaki Bahreyn ve Bahrulbenat korfezleri arasında kuzeye do?ru uzanan yarımada uzerinde olup ba??ehri 299.300 nufuslu (2001 yılı tahmini) Devha (Doha/Duha), yuzolcumu 11.427 km ² , nufusu 769.152 (2001 tah.) ve resmi dili Arapca’dır. Guneyden Suudi Arabistan ve Birle?ik Arap Emirlikleri’nin cevirdi?i; genelde col ve alcak kumlu tepelerden ibaret olan arazisi tarıma uygun de?ildir; iklimi sıcak ve kuraktır. Cok buyuk petrol ve do?algaz yataklarına sahip olan Katar son yıllarda sanayile?meye de ayrıca onem vermi?tir; ki?i ba?ına du?en gelir 2000 yılı tahminine gore 20.300 dolardır. XX. yuzyılın ilk yarısına kadar halkını Necid’in iclerinden gelen ve hayvancılıkla gecinen bedevilerle balıkcılık, inci avcılı?ı ve ticaret yapan yarı yerle?ik kabileler olu?tururken bugun nufusun co?unlu?u petrol sektorunde calı?an ?ran ve Pakistan kokenli gocmenlerle i?cilerden meydana gelmektedir.

?lkca?’lardan beri iskan goren Katar yarımadasının, Basra korfezinde Osmanlı-Portekiz ceki?melerinin ba?lamasına kadarki tarihi hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Osmanlı belgeleri arasındaki en eski ornek 1555 yılına aittir ve bolgenin ticari onemine i?aret etmektedir. Soz konusu belgede ?eyh Muhammed b. Sultan b. Musellem’in idaresindeki Katar ahalisinin 1000 civarında gemiye sahip oldu?u ve ticaretle u?ra?tı?ı belirtilmektedir ( BA, KK , Ruus , nr. 213, s. 18). Basra korfezinde Portekizliler’e kar?ı ustunluk sa?layan Osmanlı Devleti once Lahsa beylerbeyili?ini, arkasından da Katar sanca?ını kurarak buraya idareciler tayin etti (1559). Ancak sancak beyinin Katar’a giderken Lahsa Beylerbeyi Bıyıklızade Mustafa Pa?a’nın Bahreyn seferine katılması ve seferde olen Mustafa Pa?a’nın yerine ordunun ba?ına gecmek zorunda kalması esas gorev yerine ula?masını engelledi. Boylece burada do?rudan bir Osmanlı idaresinin tesisi giri?imi yarım kalmı? oldu; ancak Beni Musellem’e mensup mahalli idarecilerin Lahsa ile ili?kileri sebebiyle burası da tartı?masız bicimde Osmanlı hakimiyetindeki topraklar icinde yer almı?tır.

1776’da Kuveyt’ten gelen Utub kabilesine mensup Al-i Halife’nin Katar’ın batı sahillerindeki Zubare’yi i?gal etmesi ve burayı kısa zamanda bolge limanlarına rakip bir ticaret merkezi haline getirmesi ( BA , Y. MTV, 31/33), Katar’ı yoneten Beni Musellem’in ve ?ran’ın rahatsızlık duymasına yol actı; Beni Musellem, Al-i Halife’den vergi talebinde bulunurken ?ran’ın Bu?ehr hakimi Zubare’ye bir saldırı duzenledi (1783). Bunun uzerine Al-i Halife kendisine ba?lı kabilelerle birlikte Zubare’nin kar?ısında yer alan ve o sıralarda ?ran’ın nufuzu altında bulunan Bahreyn adasını ele gecirip yurt edindi. Aynı ticari faaliyetleri Bahreyn’de de surduren Al-i Halife’nin bu tarihten sonra daima Katar uzerinde ve ozellikle Zubare bolgesinde soz sahibi olmak ve orada bir naib bulundurmak istemesi Katar a?iretleriyle Bahreyn arasında surekli bir ceki?me do?urdu ve Bahreyn ?eyhleri Katar uzerinde zaman zaman nufuz kurmayı ba?ardılar. O yıllarda Necid bolgesinde onemli bir guc olarak ortaya cıkan Al-i Suud da kısa zamanda nufuzunu Korfez’e, dolayısıyla Bahreyn ve Zubare’ye kadar yaydı. 1843-1849 yılları arasında Bahreyn’de meydana gelen ic karı?ıklıklar ve Al-i Halife icindeki ceki?meler sırasında Katar kabileleri Muhammed el-Halife’nin yanında yer aldılar. Bu durum Bahreyn ?eyhi ile Osmanlılar’ın Necid kaymakamı Emir Faysal b. Turki arasında Katar’a kar?ı bir ittifakın do?masına sebep oldu. Bu geli?meler, XVIII. yuzyılın sonlarında Orta Arabistan’dan Katar’a goc ederek buranın ticari hayatında on plana cıkan Beni Temim’in bir koluna mensup Al-i Sani’nin guc kazanmasına imkan verdi. Beni Musellem’in siyaset sahnesinden cekilmesinden sonra zaman zaman Bahreyn ?eyhli?i ile Suud Emirli?i’nin bolgedeki vergi tahsildarlı?ını surduren Al-i Sani 1860’lı yıllardan itibaren bolge politikalarında etkili olmaya ba?ladı. Bu ailenin tarihi aynı zamanda modern Katar’ın tarihi demektir.

1820’li yıllardan itibaren korfezdeki ?eyhliklerle munasebet kuran ?ngiltere, Bahreyn ile olan ili?kilerini yeterli gordu?unden Katar’la herhangi bir antla?ma yapmamı?tı. Ancak 1860’lardan sonra hem Necid’deki Suud ailesi hem de Bahreyn’deki Halife ailesi icinde ya?anan ihtilaflar Katar’ı ?ngilizler icin on plana cıkardı. Ayrıca Katar’ın Necidli muhaliflere lojistik destek sa?layacak yolun uzerinde bulunması ( BA , Ayniyat Defteri , nr. 851, s. 35) ve Bahreyn’den kacan muhaliflerin burada ustlenmesi de bunda etkili oldu. Bu sebeple ?ngilizler, bolgenin Bahreyn’in nufuzu altında kalmasını menfaatlerine uygun bulduklarından 1868 sonbaharında Katar’a gemi gondererek Muhammed b. Sani’yi Bahreyn emirlerine vergi vermeye mecbur bıraktılar. Bu durum, ?ngilizler’in ozellikle Bahreyn uzerinde kurdukları nufuzu tehlikeli bulan ve mutlaka yayılmalarının durdurulması gerekti?ine inanan Ba?dat Valisi Midhat Pa?a’yı harekete gecirdi. Midhat Pa?a oncelikle Kuveyt ?eyhlerinin itaatlerini sa?ladı; arkasından Lahsa taraflarındaki asayi?sizli?i bertaraf etmek ve orada da merkezi hukumetin gucunu hissettirmek icin 1871 baharında Nafiz Pa?a kumandasındaki birliklerle Lahsa’ya bir sefer duzenledi. ?ngilizler’in tepkisine ra?men Osmanlılar Lahsa sahillerinde kontrolu ele gecirdiler. Bunu fırsat bilen Katar ?eyhi Casim b. Sani, ?ngilizler’in tehdidinden kurtulmak icin Osmanlı askerlerini ulkesine davet etti. Katar, esasen bu seferin planları icinde yer alıyordu ( BA , ?rade-Dahiliye, nr. 44196, lef.1); boyle bir davetin gelmesi i?i daha da kolayla?tırdı. Boylece 1871 sonbaharında Katar’da da Osmanlı kontrolu sa?landı ve burası Necid sanca?ına ba?lı bir kaza olarak te?kilatlandırılıp Casim b. Sani fahri kaymakam tayin edildi. Ba?tan beri askeri sefere kar?ı cıkan ?ngilizler fiili durum kar?ısında caresiz kaldılar; fakat Osmanlı hakimiyetini kabullenen Sani ailesi uzerinde dolaylı yollarla baskı uygulamayı surdurduler. Di?er taraftan duzenli bir hukumete alı?kın olmayan bedeviler yeni durumu benimseyemediler. Osmanlılar’ı davet etmesine ra?men Casim b. Sani de kendi nufuzunun zedelenece?i endi?esine kapıldı ve yapılmak istenen bazı idari duzenlemelere kar?ı cıktı?ı gibi zaman zaman Necid ve Basra’daki yoneticilerle anla?mazlı?a du?up kaymakamlık gorevinden istifa etme giri?imlerinde bulundu ( BA , ?rade-?ura-yı Devlet, nr. 2158610, lef.15). 1888 yılında bazı rutbe ve payelerle Casim’in devlete ba?lılı?ı arttırılmaya calı?ıldıysa da gerek ?ngilizler’in ce?itli vesilelerle uyguladıkları baskılarda gerekse Ebuzabi ?eyhiyle Udeyd bolgesi uzerinde cıkan ihtilaflarda Osmanlı Devleti’ni kendi istekleri do?rultusunda yonlendiremeyen Casim bolgede ba?ına buyruk hareket etmeye ba?ladı. Ce?itli te?ebbuslerden bir sonuc alınamaması uzerine Basra Valisi Hafız Mehmed Pa?a, padi?ahın muvafakatini almadan 1893 ba?larında 200 ki?ilik bir tabur ile Devha’ya girdi. Bunun uzerine Casim kendisine ba?lı kabilelerle Vecebe Kalesi’ne cekildi. Cıkan catı?mada Hafız Mehmed Pa?a buyuk bir hezimete u?radı. Durumdan haberdar olan padi?ah meseleyi gonderdi?i bir heyete inceletti ve bir daha boyle bir olayın tekrarlanmaması ?artıyla Casim’i affederek gorevinde bıraktı. Bu tarihten sonra Osmanlı Devleti bolgede varlı?ını daha fazla hissettirmek icin bir dizi tedbire ba?vurduysa da daima ?ngilizler’le kar?ı kar?ıya geldi; hatta Katar’a tabi bir nahiye olarak te?kilatlandırmaya calı?tı?ı Zubare 1895 sonbaharında ?ngilizler’in saldırısına u?radı ( BA, BEO , nr. 59642).

Babıali, 1897’den itibaren Osmanlı-?ngiliz munasebetlerinde Kuveyt’in birinci plana cıkmasından istifade ile Katar bolgesinde birtakım yeni idari duzenlemeler yapmak istedi, fakat pek ba?arılı olamadı. II. Me?rutiyet yıllarında dı? politikada icine du?ulen yalnızlıktan kurtulmak icin 1910’da ?ngilizler’le ba?latılan goru?melerde Katar’ın statusu yeniden gundeme geldi. 29 Temmuz 1913’te Londra’da imzalanan, ancak yururlu?e girmeyen antla?manın ilgili maddesinde Osmanlı Devleti Katar yarımadası uzerindeki butun taleplerinden feragat etti, buranın ?eyh Casim b. Sani ve halefleri tarafından yonetilmesi konusunda mutabakata varıldı. Ancak ?eyh Casim’in olmesi uzerine yerine o?lu Abdullah’ın tayin edilmesi yine Osmanlı Devleti’nin muvafakatiyle oldu. I. Dunya Sava?ı ile birlikte bolgedeki Osmanlı varlı?ı tamamen sona erdi.

I. Dunya Sava?ı sırasında Basra korfezinde buyuk etkinlik gosteren ?ngilizler, 3 Kasım 1916’da Katar Emiri Abdullah ile di?er Korfez ?eyhleriyle yaptıklarına benzer bir himaye antla?ması imzaladılar. Bu tarihten bolgede petrolun bulundu?u 1940 yılına kadar milletlerarası politikada gundeme gelmeyen Katar, kom?uları Bahreyn ve Suudi Arabistan ile arasında cıkan bazı kucuk anla?mazlıkların dı?ında onemli bir olayla kar?ıla?madı. ?ngilizler’in 1971’de bolgeyi terketmesinden sonra ba?ımsızlı?ına kavu?an Katar (3 Eylul 1971) hemen arkasından Arap Birli?i’ne ve Birle?mi? Milletler’e uye oldu. 22 ?ubat 1972’de ?eyh Halife b. Hamed bir darbe ile emirli?i ele gecirdi. Devlet ba?kanlı?ının yanı sıra ba?bakanlık gorev ve yetkilerini de elinde toplayan ?eyh Halife, oncelikle butun uyelerini kendi secti?i bir danı?ma meclisi kurarak bir anlamda parlamenter rejime do?ru bir adım attı. 1974’te ulkedeki petrol ?irketlerinin tamamını denetimi altına aldı. Bahreyn’le ili?kileri Havar adaları anla?mazlı?ı sebebiyle iyi gitmeyen Katar, 1991 Korfez Sava?ı’nda Amerika Birle?ik Devletleri’nin tarafını tuttu. Suudi Arabistan’la olan bazı sınır anla?mazlıkları ise 20 Aralık 1992’de dostane bir cozume kavu?turuldu. Katar halen mutlak monar?i ile yonetilmekle birlikte Korfez ulkeleri arasında birtakım anayasal duzenlemelere giden ilk emirlik olarak dikkat cekmektedir. 1995 yılında Hamed b. Halife babasını iktidardan uzakla?tırıp yerine gecti.

Bu madde TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 29-31 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.