Sami dil ailesinin batı grubunun kuzey kanadından olup aynı gruba giren Ugaritce, Fenikece, Moabca, Aramice ve Edomca ile yakın akrabadır. Butun Sami diller gibi ?branice’de de fiiller uc harfli koklerden meydana gelir, cumle yapısı basittir ve alfabede sesli harf yoktur. Ancak modern ?branice (Israeli Hebrew, ?srail ?branicesi) di?er pek cok dilden etkilenmi? durumdadır (a?.bk.). ?branice adına Ahd-i Atik’te rastlanmaz; onun yerine “Ken‘an dili” (??aya, 19/18) veya “Yahudice” (II. Krallar, 18/26; ??aya, 36/11, 13; Nehemya, 13/24) gecer (bugun Turkiye’de Yahudice denilen dil icin bk. ALJAM?A ). ?branice adı, ilk defa milattan once 130’larda apokriflerden Ecclesiasticus’un Grekce mutercimi tarafından kullanılmı? ve daha sonra ?ncil yazarlarından Yuhanna tarafından da benimsenmi?tir (Yuhanna, 5/2, 19/13). ?brani kelimesinin aslı ibri (ivri; co?ulu ibrim/ivrim) olup Aramice’ye ibrai , oradan Grekce’ye hebraios ve ondan da Latince’ye hebraeus ?eklinde gecmi?tir (?ng. Hebrew, Fr. Hebreu, Alm. Hebrai). Kelimenin men?eine dair goru?ler farklıdır: 1. Ahd-i Atik’te ?braniler’in atası olarak gosterilen Hz. Nuh’un o?lu Sam’ın torunu Eber’den (Tekvin, X/21) gelmektedir. 2. Rabbinik gelene?e gore eber / ever in sozluk anlamı “ote yaka”, ibri / ivri ninki ise “ote yakalı”dır ve ?braniler’e bu ad ırma?ın (Fırat) ote yakasından geldikleri icin verilmi?tir. 3. Kelime milattan once XXI-XII. yuzyıllar arasına ait Mezopotamya, Anadolu ve Mısır yazılı belgelerinde sozu edilen Habirular’la ilgilidir (geni? bilgi icin bk. IDB , II, 5, 506, 552-553).

Sa?dan sola do?ru yazılan ?brani alfabesinde yirmi iki temel sessiz harf vardır. Eski donemlerde yalnız bu harfler yazılmakta, seslendirme (vocalisation) i?aretleri bulunmamaktaydı. Yakla?ık milattan once II. yuzyılda vav, yod, he ve alef’ten olu?an yarı sessizler aynı zamanda seslendirme i?areti olarak kullanılmaya ba?landı. Daha sonra da (m.s. VIII. yuzyıl civarı) Masoret denilen Tevrat katipleri, “Tiberias sistemi” adındaki gunumuzde de uygulanan bir okuma sistemini icat ettiler. Bu sistemin esası, Arapca’da da oldu?u gibi harflerin altına veya ustune konulan nokta yahut cizgi ?eklindeki i?aretlerle (hareke) a, e, i, o ve u seslilerinin belirtilmesine dayanır. Halen yine Arapca’da da oldu?u gibi dinin kutsal kitabı ile onun o?retimine yonelik kitaplar dı?ındaki yayınlarda hareke kullanılmamaktadır. Eski Filistin’de konu?ma dili olan ?branice’nin Babil esareti (m.o. 586-538) oncesi donemde altın ca?ını ya?adı?ı bilinmekte, surgun yıllarında ise konu?ma dili olmaktan cıktı?ı veya sınırlı bir cevreye mahsus kaldı?ı du?unulmektedir. Bununla birlikte edebiyat ve ibadet (liturji) dili olarak varlı?ını kesintisiz surdurmu?tur.

?branice’nin tarihini uc ana bolum halinde incelemek mumkundur: Kitab-ı Mukaddes ?branicesi. Gramatik olarak Kitab-ı Mukaddes dilinin ozelliklerini ta?ıyan metinlerin tarihi eski donemlere uzanır. Gezer takvimi (m.o. X. yuzyıl), Samiri cana?ı (m.o. IX. yuzyıl), Siloam yazıtı (m.o. VIII. yuzyıl), Laki? mektubu (m.o. VI. yuzyıl) ve milattan once IX-VI. yuzyıllar arasına ait ce?itli muhur, sikke ve bazı kap parcaları uzerinde gorulen kısa metinler bu safhanın ba?lıca ornekleridir. Buyuk oranda Kudus ve cevresindeki ?srail yerle?im alanlarında bulunan bu eski metinlerde seslendirme i?aretleri kullanılmamı?tır. Fakat aynı devrin son orneklerini te?kil eden Oludeniz (Kumran ma?araları) yazmalarında (m.o. II - m.s. I. yuzyıllar) yarı sessizlerin seslendirme i?areti olarak kullanıldı?ı gorulmektedir. Ahd-i Atik’in ilk yazılı nushası bu donemde meydana getirilmekle birlikte bu nushanın mahiyeti henuz bilinmemektedir. ?branice’nin bu ilk safhası milattan sonra I. yuzyıl civarında sona erer. Bugun Kitab-ı Mukaddes ?branicesi olu bir dil mahiyetindeyse de ?srail’de modern ?branice’nin olu?turulması sırasında ba?vurulan temel kaynaklardan birini te?kil etmi?tir.

Mi?na ?branicesi. Yahudili?in ikinci buyuk kitabı Talmud’u te?kil eden Mi?na ile (haham [rabbi] yorumları derlemesi) onun acıklamalarının (Gemara) yazıldı?ı ?branice’dir. Milattan sonra I. yuzyıldan itibaren ba?layan belgeler, aynı zamanda bu dilin Filistin’de yahudiler tarafından konu?uldu?unu da gosterir. Persce (Eski Farsca), Grekce, Latince, Aramice gibi dillerden etkilenen Mi?na ?branicesi, Kitab-ı Mukaddes ?branicesi’nden daha farklı bir geli?me gostermi?, Orta ve Yeni-Yakınca?lar boyunca devam ederek zamanla Arapca’dan ve daha sonraları da ?spanyolca ile Almanca’dan etkilenmi?tir.

Modern ?branice. Gunumuz ?srail’inin resmi dili olup XIX. yuzyılda meydana getirilmi?tir. Calı?malar sırasında Kitab-ı Mukaddes ?branicesi esas alınmakla birlikte dilin ca?ın ihtiyaclarını kar?ılayabilmesi icin pek cok yenilik yapılmı?, bu arada Orta ve Do?u Avrupa kokenli yahudilerin (A?kenazi) konu?tukları Yidi? ile (?branice karı?ık Almanca) co?unlu?u Fransa, Yunanistan, Turkiye ve Ortado?u’dan goc eden, ataları ?spanya kokenli yahudilerin (Sefarad) konu?tukları Ladino’dan (?branice karı?ık ?spanyolca) cok faydalanılmı?tır. Ote yandan halkın tamamı ce?itli ulkelerden gelen gocmenlerden olu?tu?u icin ba?ta Almanca, ?ngilizce ve Rusca olmak uzere bircok yabancı dilin ozellikle vokabuler acıdan modern ?branice’yi etkiledi?i gorulur.

?branice Ahd-i Atik’in, Talmud’un ve Musevili?in ucuncu buyuk dini kayna?ı olan Midra?’ın (hahamların kutsal yazılarla ilgili yorumlarını ihtiva eden kulliyat) dili oldu?u icin kutsallık kazanmı? ve asırlar boyunca geli?en bazı geleneklerde yarı mitolojik bir karaktere burunmu?tur. Bu geleneklere gore Allah’ın Tevrat’ı indirdi?i ve Turisina’da Hz. Musa’ya hitap etti?i dildir; dunyadan once yaratılmı?tır; cennet sakinleri, melekler ve Allah’ın secilmi? kulları, yeryuzune cennetten inen Hz. Adem’le Havva gibi bu dili konu?urlar. Saadiya Gaon ise (bk. FEYYUMI, Said b. Yusuf ) dunyanın yaratılmasından sonraki ilk 1996 yıl icinde butun insanların ?branice konu?tu?unu ileri surer. Ona gore insanların farklı dil konu?maları ancak Babil Kulesi’nin yıkılmasından sonra ba?lamı?tır. Bu inancın yahudi cevrelerinde Ortaca? boyunca surdu?u gorulur. ?branice’nin harfleri ve gramer kuralları pek cok sırrı ve kutsallı?ı barındırır. Dua herhangi bir dilde olabilirse de hahamlar ibadetin yalnız bu dilde yapılması gerekti?ini vurgulamı?lardır; Kitab-ı Mukaddes’in ba?ka bir dille yazılmasının da kutsallı?ını zedeleyece?ine inanılır.

Bu madde TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 2000 yılında ?stanbul’da basılan 21. cildinde, 366-367 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.