Amuderya, Pamir ve Hinduku? da?larının birle?ti?i yerde, 4950 m. yukseklikteki kayna?ından Aksu (Penc ırma?ı) adı altında do?up batıya do?ru ilerler ve kuzeyden, ba?lıca Pamir Vahan suyu, Kızılsu (Vah?/Uranovodsk), Kafirnihan ve Surhan, guneyden de Kokcesu kollarını alarak Kunduz-Belh hizasında kuzeybatıya doner. Bu donu?ten sonra kısmen coller ve bozkırlar icinde, herhangi bir kol almadan kuzeybatı yonunde ilerler, sonunda muhtelif kollara ayrılarak Aral golune dokulur. 2540 km. uzunlu?undaki nehrin kıyılarında onemli yerle?im merkezleri yer alır.

Amuderya’yı ce?itli milletlerin de?i?ik isimlerle andıkları gorulmektedir; mesela Cinliler Wu-hu, ?ranlılar Veh-roz/Behroz, Araplar Ceyhun/Belh nehri, Turkler ise “ırmak” anlamında olan Oguz (Anadolu’daki “oz” kelimesi) adını vermi?ler, Grek ve Latin yazarları da bu son ismi halk etimolojisi ile Oxus’a (“bo?a”, Turkce’de okuz) cevirmi?lerdir. Halen kullanılmakta olan Amuderya adı, nehrin kıyılarındaki Amul/Amuya ?ehrinin adından alınmı?tır.

Sasani, Grek, Latin ve ilk devir ?slam kaynaklarında bulunan ve bazı efsanelere de ba?landı?ı gorulen, Amuderya’nın yata?ının ve dokuldu?u yerin de?i?mi? veya de?i?tirilmi? oldu?u, nehrin eski devirlerde Hazar denizine aktı?ı yolundaki kayıtlar, tarihcileri cok uzun sure me?gul etmi?tir. Rus jeolog, paleontolog ve arkeologların XIX. yuzyıl sonlarından ba?layarak 1960 yıllarına kadar aralıklarla yaptıkları kazı ve ara?tırmaların sonuclarına gore, Amuderya’nın Yontma Ta? Devri’nden onceki devirlerde Kızılsu koyundan Hazar denizine aktı?ı, ?lk Ta? Devri’nde muhtemelen Duldul Atlagan’daki Ca?layan Gecidi’nde ta?arak kumluk sahada gollenip Aral golune yoneldi?i, Gec Ta? Devri’nde de benzer ?artlar icinde suların, Biruni’nin Hız Tengiz (Kız denizi) dedi?i, bugun yerinde Sarıkamı? cukuru bulunan golde toplanması sonucu, halen Ozboy (Irmak boyu) denilen kuru mecradan yine Hazar denizine aktı?ı tesbit edilmi?tir. Daha sonraları Tunc Devri’ne do?ru nehrin yeniden Aral golune dondu?u ve mecrasının ce?itli kollara ayrıldı?ı anla?ılmaktadır. Aynı durumun yakın ca?larda da tekrarlandı?ı ve XIII-XV. yuzyıllarda nehrin Hazar denizine aktı?ı kabul edilmektedir.

Milattan once 1000 yıllarından itibaren Amuderya vadisine Hint-Ari ve Turk ırklarından gelen kavimler yerle?mi? ve burada ce?itli medeniyet merkezleri kurmu?lardır. Amuderya, genellikle kuzeyinde Turkler, guneyinde Hint-Ari kavimler kalmak uzere, aralarında sınır olarak kabul edilmi?tir.

?slamiyet Turkistan’a, Belh ilinden Amuderya’yı a?arak girmi?tir. Bundan dolayı Araplar Amuderya’ya verdikleri Ceyhun adının yanı sıra “Belh nehri” adını da kullanmı?lar, Amuderya’nın kuzeyine de Maveraunnehir demi?lerdir. Bolgeye gelen ilk ?slam kuvvetlerinin kumandanı ashaptan Hakem b. Amr el-Gıfari’nin (o. 50/670) Amuderya’nın suyunu icip ?ukur namazı kıldı?ı rivayet edilir. Emevi ordularının Turkler’le bu bolgedeki sava?ları hicri I. yuzyılın sonunda ba?lamı?, fakat gercekte ?slamiyet Amuderya boyunca kendi kendine yayılmı?tır. Hilafet orduları Turkler’le anla?arak 704 yılında Tirmiz kar?ılarındaki Amuderya adasını almı?lar ve kısa surede Amuderya boyunca eski Budist merkezlerini birer ?slam kultur merkezi haline getirmi?lerdir. ?slamiyet’in halk arasında yayılmasında sufilerin buyuk tesiri olmu?, ozellikle Toharistan’da te?ekkul eden ilk sufi tarikatlarının mensupları bu hususta cok gayret gostermi?lerdir. Bunların en unlusu olan ?ak?k-ı Belhi (o. 174/790), Amuderya’yı a?arak Karluk Turkleri’nin ulkesine gitmi?, Budist rahiplerini dini tartı?malarda ma?lup ederek onlara ?slamiyet’i kabul ettirmi? ve bu suretle pe?lerinden halkın da musluman olmalarını sa?lamı?tır.

Halen Amuderya vadisinin buyuk kısmı Sovyetler Birli?i’nin Tacikistan ve Ozbekistan cumhuriyetleri ile Karakalpak muhtar bolgesinde, nehrin kayna?ı ise Afganistan’da bulunmaktadır.

Bu madde TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 1991 yılında ?stanbul’da basılan 3. cildinde, 98-99 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.