Surinam
(en la Nederlandana:
Suriname
) esas lando jacanta norde de
Sud-Amerika
. Lu havas kom vicini
Franca Guyana
este,
Brazilia
sude, e
Guyana
weste. Norde jacas
Oceano
Atlantiko
. Ol esas la min granda nedependanta lando de Sud-Amerika.
Kulturale, ol judikesas kom parto de
Karibia
.
Bazala fakti pri Surinam
Surinam ja habitesis cirkume 3.000 yari aK. L'unesma habitanti esis
indijeni Arawak
, nomadi qui transvivis de chasado e peskado proxim la litoro. Pose arivis la
populo Karib
, qua konquestis l'
Arawak
i. Le Karib establisis vilajeti apud la fluvio Marowijne (Maroni) ed en la
savano
doplande.
Dum la
16ma yarcento
Franci
,
Hispani
ed
Angli
vizitis la regiono di la nuna Surinam. Un yarcento pose,
Nederlandani
establisis plantacerii en la regiono. L'
Angli
probis krear kolonio e kultivar
tabako
en
1630
, ma faliis, ed en
1666
Nederlandani riokupis la teritorio. Li introduktis
Afrikana
sklavi
en la regiono, qui kultivis
kafeo
,
kakao
,
sukrokano
e
kotono
en plantacerii alonge la fluvii.
Sklaveso
abolisesis en
1863
, ma sklavi ne divenis komplete libera til
1873
, pos 10-yara transito-periodo. Kande li divenis komplete libera, la ex-sklavi abandonis rurala regioni e migris vers
Paramaribo
.
En
1954
Surinam recevis partal autonomeso de
Nederlando
. En
1973
lokala guvernerio komencis negocii pri nedependo, qua eventis nur ye la
25ma di novembro
1975
. L'unesma prezidanto di la lando esis
Johan Ferrier
, kun
Henck Arron
kom chefministro.
Ye la
25ma di februaro
1980
eventis
stato-stroko
komandita da
Desi Bouterse
, qua revokis Ferrier e proklamis Surinam
socialista
republiko. Bouterse revokesis de povo ye la
15ma di agosto
1980
ma de la 5ma til la 7ma di decembro
1982
ilu rivenis a la povo, ed enkarcerigis e mortigis 15 ek lua opozinti.
En 1987 eventis nacional elekti. La Nacional Asemblitaro elektita ta yaro posibligis Bouterse restar chefo dil Armeo. En 1999, Nederlando judiciis Bouterse
in absentia
pro trafiko di narkotiki. Tamen ilu restis en Surinam e nulatempe enkarcerigesis. Fine ye la 19ma di julio 2010, Bouterse demokratiale elektesis prezidanto di la lando.
Surinam esas prezidantala
republiko
. La
prezidanto
esas
chefo di stato
ed anke
chefo di guvernerio
. Il elektesas da adminime 2/3 de la membri dil
Parlamento
por 5-yara periodo. Se la nomo dil prezidanto ne esas generala konsento por 2/3 de la parlamentani, l'Asemblajo dil Populo kunvokesas. L'Asemblajo dil Populo formacesas per la membri de la Nacional Asemblitaro plu la reprezenteri de municipi elektita en l'antea nacional elekti.
La
legifala povo
konsistas ek la Nacional Asemblitaro, qua havas unika chambro kun 51 membri qui elektesas dal populo por 5-yara periodo. La nuna
konstituco
adoptesis la
30ma di septembro
1987
.
Judiciala povo
konsistas ek la Supra Korto o Judiciala Korto, qua surveyas lokala judiciisti. La membri de la Supra Korto elektesas dal prezidanto por dumviva tempo.
Surinam havas landala frontieri longa de 597 km kun
Brazilia
, de 510 km kun
Franca Guyana
, e de 600 km kun
Guyana
. Ol jacas inter la
latitudi
1° e 6°N, e la
longitudi
54° e 58°W. La du precipua montari de la lando esas la monti Bakhuys e la monti Van Asch Van Wijck. La maxim alta punto dil teritorio esas Julianatop (c. 1.286 metri di
altitudo
) proxim la centro di la lando.
Surinam havas
tropikala klimato
, e lua
temperaturi
ne varias multe dum la yaro. Cirkume 80% del teritorio kovresas da
equatorala foresto
, nome en la sudo, kun dispersita regioni kovrata per
savano
, nome proxim la frontiero kun
Brazilia
. En 2000, la Natura Rezerveyo di Centrala Surinam (
Nederlandane
Centraal Suriname Natuurreservaat
) deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro da
UNESKO
, pro lua richa
biodiverseso
.
Granda parto di lua habitantaro vivas proxim la
litoro
, qua havas 386 km de extenso. La precipua
fluvii
di Surinam esas
Courantyne
o Corantijn (longa de 724 km, an la frontiero kun
Guyana
), Maroni o Marowijne (longa de 520 km, an la frontiero kun
Franca Guyana
), e Suriname (longa de 480 km, ube jacas la granda artificala lago
Professor Doctor Ingenieur W. J. van Blommestein Meer
, proxim urbo
Brokopondo
).
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Surinam havis 639 759 habitanti
[1]
. Segun la
demografiala kontado
di 2012, 27,4% esas Indiani-Surinamani, 21,7% esas
Marroni
(t.e., decendanti di sklavi kun kelka mixo di aborijeni), 15,7% esas mestici de Afrikani ed Europani ("Kreoli"), 13,7% esas
Javani
-Surinamani, 13.4% esas mestici di plura rasi, e 8,2% apartenas ad altra grupi
[1]
.
Chiniani
e lua decendanti esis 40 000 en 2011. Cirkume 90% de la habitantaro habitas
Paramaribo
od en la litoro. En
2005
, 328 300 Surinamani habitis
Nederlando
, e reprezentis 2% de la habitantaro di Nederlando.
La precipua
religio
dil habitantaro esas
kristanismo
(48.4% en 2012
[2]
, inkluzite
katoliki
e
protestanti
). Multa
Marroni
praktikas
Winti
, Afrikan-Amerikana religio.
Hindui
esas 22,3% de la habitantaro
[2]
.
Mohamedani
esas 19,3% de la habitantaro
[2]
.
Nederlandana linguo
esas l'unika linguo oficala, e la linguo dil eduko, guvernero, administrado e jurnalaro.
[1]
Plu kam 60% de la habitantaro parolas Nederlandana kom matrala linguo,
[3]
e preske tot altra habitanti parolas Nederlandana kom duesma linguo. Ol esas l'unika lando en
Sud-Amerika
qua parolas la Nederlandana, ed esas membro de l'Uniono por la Nederlandana linguo (
Nederlandse Taalunie
) depos 2005.
Sranantongo
, lokala kreola linguo, parolesas da Kreoli ed usesas kom
lingua franca
per mult altra grupi, kune la Nederlandana.
Surinamana kulturo mixas influi Aziana, Europana ed Afrikana, ed anke indijena. Ca mixo esas videbla, exemple, en Surinamana
koquarto
. Ol mixas influi Est-Aziana, Afrikana, Javanana, Chiniana, Nederlandana, Juda, Portugalana ed indijena, en dishi quale
roti
(plata plano de origino Indiana),
nasi goreng
(fritita rizo de origino Indoneziana kun onyono, alio, hano, pipro...),
bami
, ed altri, e nutrivi quale
rizo
,
fazeolo
,
manioko
e
berenjeno
.
La mixo kulturala ank esas videbla en celebri e festivali, exemple Chiniana Nov-Yaro (ye fino di januaro o komenco di februaro), Hindua festivalo
Holi
(marto),
Pasko
(marto o aprilo), la 1ma di mayo,
Ketikoti
(ya la 1ma di jullio, por celebrar la fino di
sklaveso
en la lando), Mohamedana festi
Eid-ul-adha
,
Eid-ul-Fitr
e
Satu Suro
(Nov-yaro Mohamedana), edc.
Kaseko
esas muzikala jenro de Surinam e
Franca Guyana
kun komplexa ritmo, ed influi Afrikana, Europana ed indijena. Dum la duesma mondomilito,
jazo
e
calypso
divenis populara ritmi, dum ke l'influo de
rock
esis precipue l'uzo di elektrik instrumenti. La folklorala muziko Indiana, pleita per l'instrumenti
dhantal
,
dholak
e perkut-instrumenti arivis kun l'Indiana enmigranti. Inter la kompozisti Surinamana esas
Johannes Nicolaas Helstone
e
Eddy Snijders
, e la muzikisto
Clarence Breeveld
.
Pri
literaturo
, la maxim konocata nomo esas
Lou Lichtveld
, qua skribis sub la pseudonimo
Albert Helman
ed ank esis muzikala kompozisto.
La maxim populara
sporti
en Surinam esas
futbalo
,
basketbalo
e
volebalo
. Multa futbalisti naskinta en Surinam o decendanta de Surinamani ludas o ludis por
Nederlando
, exemple
Gerald Vanenburg
,
Ruud Gullit
,
Frank Rijkaard
,
Edgar Davids
,
Clarence Seedorf
, ed altri. En 1999,
Humphrey Mijnals
, qua ludis ambe por Nederlando e por Surinam, elektesis la Futbalisto Surinamana dil Yarcento.
[4]
Kriketo
ank esas populara en Surinam, nam ol esas populara ambe en Nederlando ed en la vicina
Guyana
.
La maxim famoza kuristo di la lando esis
Letitia Vriesde
, qua ganis arjenta medalio dum la Mondala Championkonkurso pri Atletismo en 1995. El anke ganis medalii pri atletismo dum
Tot-Amerika Ludi
.
Commons
havas kontenajo relatante a: