?арчакханаькъан Яхььяй Сали
эрс:   Арчаков Сали Яхьяевич
Ваь таьрахь	13 ардара 1958 ( 1958-10-13 ) (65 шу)
Ваь моттиг	Явленка , Г?инбухен-Г?азакхехьен область , Г?азакхий ССР , СССР
Б?орахол	СССР →   Россе Федераци
Леладу г?улакх	оазархо , хоамбоаржабархо , прозаик
Кхолламаш даь шераш	1960 шера денз
Жанр	статьяш, байташ, дувцараш
Кхолламий мотт	г?алг?ай , эрсий
Дебют	байташ, Ленина никъ яхача газете кепатехай 1970 шера

?арчакханаькъан Яхььяй Сали (е Сайт-Салам ) ( эрс:   Арчаков Сали (Сетсалам) Яхьяевич ) ? г?алг?ай хоамбоаржабархо , оазархо , йоазонхо , хьехархо , биографист , Сердало газета болхло ^[1] , ≪Села?ад≫ яхача берий тептара корректор.

Вахар [ тоаде | тоаде чура ]

Берал [ тоаде | тоаде чура ]

Яхььяй Сали ваьв Сибарег?а 1958 шера октябрь бетта 13 дийнахьа. Сурхот?ара ?арчакханаькъан ба цун дай, 1944 шера арабоахача хана а Сурхот?ара ?обахийта хиннаб уж. Ялх бутт баьнна волча хана да? веннав цун. Из кхеваьв нанас Исмейланаькъан Шахмарзий Губатеи, даь-дас ?арчакханаькъан Эсолта Османеи, даь-нанас Овшанаькъан Эсбе Амнатеи. Боккхийча нахаца кхе?р бахьан долаш дукха г?алг?ай ?адаташцара, багахбувцамцара х?ама хеза? хиннав Сали, цудухьа щий къаман х?аманца безам ч?оаг?беннаб цун ^[2] .

Дешар [ тоаде | тоаде чура ]

1960 шера шоай Даьймехка ц?абаьхкаб Эсолта Османа дезал а. Наьсаре баха сайцаб уж. 1964 шера, ший 6 шу дала доаллача хана, Наьсарерча № 1 йолча ишколе деша вахав Сали. Дешара дика т?акхувш хиннав из. Къаьстта г?алг?ай мотт, литература дикаг?а ховча дешархоех лоарх?аш а хиннав ^[2] . 1975 шера итт класс а яьккха Нохч-Г?алг?ай паччахьалкхен университете деша эттав меттай факультете ^{[3] [2]} . Студентий хана Хамхой Элмарзий Ахьмадаца дукха лийнав, цунна новкъостал деш. Цу кхаь шера берригача мехка го баьккхаб оал Сале ше ^[4] .

Болх [ тоаде | тоаде чура ]

1980 шера, дийша университет яьккхачул т?ехьаг?а, Сурхот?арча ишколе хьехархочун балха хьожаваьв из ^[2] . Цу ишколе литературно-исбахьален музей хьайийлла хиннай Сале. Музейга хьажа, ишкола эшарашка ладувг?а вена хиннача Г?алг?ай Мехка дешара министр Танкиев дукха йоккха йоацача музейна раьза хиннав ^[5] . Цу хана дийша ваьнна з?амига саг е йо?, шоаш д?ахьожадаьча балха д?а а даха?, к?езигаг?а дале, кхаь шера болх бе безаш хиннад. Т?аккха мара мукъ луцар царна болх бергбоа моттиг шоай ло?амаг?а харжа. Из бахьан долаш Сали, цхьан шера юрта болх баьчул т?ехьаг?а, халла д?авахийтав Шолжа-Г?алий т?а хиннача ≪Сердало≫ газета редакце болх бе. РайОНО кулгалхочо министра? т?авахийта хиннав из цу г?улакха. Юххера, мукъа ца воалийташ, цхьан балха т?ара вокха балха т?а хьожаварах дола амар (приказ о переводе) денначул т?ехьаг?а мара газете д?аг?олга хиланзар ^[6] .

≪Сердало≫ газета корреспондент а воккхаг?вола корреспондент а волаш болх баьб цо 1981?1983 шерашка ^[2] . 1982 шера Яхььяй Сали д?аийцав СССР хоамбаржабархой Союзе . Т?ехьаг?а, газета балха т?ара а партера а д?аваьккха хиннав. Партера д?аваьккха саг балха д?аэца бухьаш хьакимаш к?езига хиннаб цу хана, цхьабараш царца къамаьл де а ?уйре-сайре дика ювца а бохьаш хиннабац. Балха воацаш массехк бутт баьккхача, Нохч-Г?алг?ай книжни издательстве г?алг?ай корректор эшилга хайна, цу хана цига директор хиннача Зайтанаькъан Хьусена Хьажбийкара т?аваха хиннав Сали. Директора довзаш хиннад Салийна нийсденна х?ама, бакъда, из в?алла ца хилча санна, цу сахьате балха д?аийцав цо из ^[6] . Ишта, 1984 шерагара 1991 шерага кхаччалца къахьийгад цо Нохч-Г?алг?ай книжни издательстве корректор волаш а редактор волаш а ^[2] . Цига къахьегаш хьавоаг?аш Сали дукха ха ялале парте меттаоттаваь хиннав, харцахьа д?аваьккха хилара тешал деш дар, д?авоаккхача хана кандидат хинна из х?анз парте доакъашхолла д?аэцар. Кастта профкома председателалла хержа а хиннав Сали ^[6] . 1990 шера СССР йоазонхой Союзе а, т?аккха Эрсечен йоазонхой Союзе а доакъашхолла д?аийцав. Из вахийта хиннав Х?Х Ерригсоюзни къонача йоазонхой совещане балха юкъе дакъа лаца аьнна Москве ^[2] .

Нохч-Г?алг?ай дешаргий зарбанчера 1991 шера хьа ваьннав. 1992 шера Наьсаре ваха д?авахав ^[7] .

Карарча хана Сали болх беш ва Сурхо т?арча 9 шера дешаш йолча ишколе г?алг?ай мотти литературеи хьехаш, цул совг?а из болх беш ва ≪Села?ад≫ яхача берий журнале корректоралла. Цу жарнала оаг?ош т?а каст-каста го йиш я оазархочо берашта лаьрх?а ду йоазош ^[2] .

Кхоллам [ тоаде | тоаде чура ]

?арчакхнаькъан Яхььяй Сале хьалхара байташта кепатехай 1976 шера ≪ Ленина никъ ≫ яхача Наьсарен шахьаре арадувлаш хиннача газета т?а. 1979 шера хьалхара ≪?уйре дика хийла≫ яха цун стихай гуллам арабаьннаб. Цул т?ехьага вай мехкахочун арадийнна книжкаш г?алг?ай а эрсий а меттала хиннад: ≪Вахара бос≫, ≪Безаман ц?ог?а≫, ≪Цвет жизни≫, ≪Строгое время≫. Цун байташта таржамаш даьд Москверча поэташа Кузовлёва Татьянас, Савельев Владимира, Каныкин Аркаде, Питерерча поэташа Воронов Сергейс, Вольский Сергейс, Костромерча поэта Лапшин Владимира. Т?еххьарчо ший ≪Ночной дозор≫ яхача книжканна а юкъейихьай вай мехкахочун цхьа стихотворени. Х?аьта цун ≪Къонахий б?аргашкара хий≫ яха поэма Доккхача Советски Энциклопеде ≪Ежегодник≫ оалача книжка т?а белгалъяьккха хиннай. Цун байташта кепа йийттай ≪Молодая гвардия≫, ≪Дон≫, ≪Наш современник≫ яхача журналаша. Москве арадаьннача ≪Дукха еза сона Кавказ≫ яхача книжканна юкъейихьай цун байташ. Цун кхолламе я проза, къаьстта драматурги. ≪Иштта а хул≫ яха цун пьеса кепа теха араяьннай ≪Литературни Г?алг?айче≫ яхача журнала т?а. Х?аьта Я. Голяковс инсценировка яьча Т. Готье ≪Капитан Фракасс≫, Л. Яхьяева ≪Даькъазвалар≫ яхача пьесашта таржамаш даьд цо. Сале проза даькъе даьча йоазонех да ≪Болатхан≫, ≪Суруш≫ яха дувцараш, уж арадаьннад ≪Наьсарен оаз≫ яхача газета т?а, т?ехьаг?о, дешачарна хоза хеташ хиларах, ц?аькха а кепа техай цу дувцарашта ≪Литературни Г?алг?айче≫ яхача журнала т?а.

Нохч-Г?алг?ай книжни издательстве балха волча хана директоро вахийта хиннав Т?ой-Юрта вахача Социалистически Къахьегама Турпалах Коазой Бахьаудинах очерк язъе. ≪Лаьттан во?≫ аьнна ц?и а тилла, 1988 шера арадаьккхар из дукха сома доаца кинижкилг. Ахархочо беш мел хинна болх, цо даьха толамаш, цун вахар гойта хьежав Сали цунга г?олла ^[6] .

Цун кхолламаш Сердало газета т?а а, Литературни Г?алг?айче яхача тептара т?а а кепаетташ арадийнад.

Ше язбаь 5-9 классашта бола сочиненей, изложеней, диктантий гуллам арахийцаб 2005 шера ^[5] .

Г?алг?ай меттала [ тоаде | тоаде чура ]

1. ≪?уйре дика хийла≫. Стихаш. Дешхьалхе язъяьр Гагиев Гирихан . Шолжа-Г?ала , Нохч-Г?алг?ай книжни издательство , 1979.
2. ≪Вахара бос≫. Стихаш. Шолжа-Г?ала, Нохч-Г?алг?ай книжни издательство, 1983.
3. ≪Лаьттан во?≫. Очеркаш. Шолжа-Г?ала, Нохч-Г?алг?ай книжни издательство, 1988.
4. ≪Безаман ц?ог?а≫. Стихаши поэмаши. Шолжа-Г?ала, Нохч-Г?алг?ай книжни издательство, 1989.
5. ≪Хьастий мохк≫. Стихотворенеш. Грозный, 1986. Оаг?. 3-6.
6. ≪5-9 классашта лаьрх?а сочиненеш, изложенеш, диктанташ≫. Назрань, 2005.
7. ≪Са мохк≫. Стихотворенеши, дувцараши, поэмеи. (Коллективни гуллам). Грозный, 1980.

Эрсий меттала [ тоаде | тоаде чура ]

1. ≪Цвет жизни≫. Стихотворения. Грозный, Чечено-Ингушское книжное издательство, 1987.
2. ≪Строгое время≫. Стихи и поэмы. Грозный, Чечено-Ингушское книжное издательство, 1992.
3. ≪Люблю я Кавказ≫. Стихи. Москва, ≪Современник≫,1988.

Цун кхолламах лаьца [ тоаде | тоаде чура ]

1. Кортоев Д. Дег чура йоаг?а ц?ена оаз. (≪?уйре дика хийла≫ яхача сборниках). ? ≪Лоаман ?уйре≫, 1980, № 1, оаг?. 59-60.
2. Ведзижев А. А. Безама муг?араш. ? ≪Сердало≫, 1984, 16 январь.
3. Ведзижев А. А. Г?озален муг?араш. ? ≪Лоаман ?уйре≫, 1984, № 1, оаг?. 69-70.
4. Мальсагов А. У. Хьинар долчо мара лоам баккхац. ? ≪Лоаман ?уйре≫, 1987, № 2, оаг?. 3-10.
5. Мальсагов А. У. Арчаков Сали Яхьяевич. (Кто есть кто в ингушской литературе). ? Литературная Ингушетия. № 1-№ 2, 2007, оаг?.4-5.
6. Чтобы сердца скорее пробудились. Поэту С. Арчакову 50 лет. ? ≪Ингушетия≫, № 122, 11 октября 2008 г.

Совг?аташ [ тоаде | тоаде чура ]

2012 шера ?арчакханаькъан Салена еннай ≪ Г?алг?ай Мехка дукха дика х?амаш караг?дийна хьехархо ≫ яха ц?и. Иштта къаман культура дика йовзаш хиларах 2018 шера ≪ Г?алг?ай Мехка дукха дика х?амаш караг?дийна культура болхло ≫ яха ц?и а еннай цунна ^[2] .

Белгалдаккхар [ тоаде | тоаде чура ]

Т?атовжамаш [ тоаде | тоаде чура ]

• Матенаькъан Илез . Йоазонхо, хьехархо, вай заман саг (inh) // Сердало  : газет. ? 2018. ? ардара 13 дийнахьа ( № 152 (12088) ).
• Арчаков C. Йоазонхой тешаме новкъост (inh) // Сердало  : газет. ? 2021. ? саькура 4 дийнахьа ( № 15-16 (12460-561) ). ? С. 2-4 . </ref>