Iti
lingguistika
, ti
agsinnaranay a maawatan
ket ti pannakaikabagian a nagbaetan dagiti
pagsasao
wenno dagiti
dialekto
a dagiti agsasao kadagiti nadumaduma ngem agkakabagian a
karkaruay
ket dagusda a makaawat iti tunggal maysa nga awan ti naigaggagara a panagadal wenno naisangayan a ganetget. Daytoy ket kadawyan nga inus-usar a kas ti kangrunaan a kriteria para iti panangilasin kadagiti pagsasao manipud kadagiti dialekto, urayno dagiti banag a
sosiolingguistiko
ket kankanayon pay a maus-usar.
Ti pannakaawat a nagbaetan dagiti pagsasao ket mabalin nga asimetriko, ken dagiti agsasao ti maysa ket ad-aduda a maakaawat ngem dagiti sabali nga agsasao iti sabali iti pannakaawatna iti immuna. No relatibo nga asimetriko daytoy, daytoy ket maidasig a kas 'agsinnaranay'. Daytoy ket adda kadagiti aggigiddiat a grado kadagiti adu nga agkakabagian wenno heograpikal a kinaasideg dagiti pagsasao iti lubong, ken masansan nga iti kontesto iti
dialekto a lugar
.
Tapno magun-od dagiti tao ti kalalainganna a kalaing wenno pannakaawat iti pagsasao (tinawtawagan ti L2) iti sabali ngem ti
umuna a pagsasao
(L1) tipiko daytoy a makasapul ti adu a panawen ken ganetget babaen ti panagadal ken/wenno
praktikal a panangipakat
. Nupay kasta, adu kadagiti grupo ti pagsasao ket sangkapaset laeng nga agsinnaranay a maawatan, kasla ti kaaduan nga agsasao ti maysa a pagsasao ket mabirukanna a nalaka unay ti manggun-od iti grado a pannakaawat iti (dagiti) mainaig a pagsasao. Kankanayo a dagiti pagsasao ket
henetiko nga agkabagian
, ken mabaln a dagitoy ket agpada iti tunggal maysa iti
gramatika
,
bokabulario
,
pannakabalikas
, wenno dadduma pay a langa. Ti kas pagarigan ket dagiti agparis a henetiko nga agkakabagian a pagsasao ket ti
kreol
ken ti nagannak a pagsasao.
Ti pannakaawat kadagiti pagsasao ket mabalin nga agdumaduma kadagiti agmaymaysa wenno grupgrupo iti uneg ti maysa a populasion ti pagsasao segun ti pannakaamoda kadagiti nadumaduma a rehistro ken bokabulario iti bukodda a pagsasao, ti interesadoda iti wenno pamiliaridad kadagiti sabali a kultura, ti dominio ti tungtungan, dagiti kababalin ti
siko
-
kognitibo
, ti moda ti panagusar ti pagsasao (naisurat wenno naisao), ken dagiti dadduma pay a banag.
Sassao nga agsinnaranay a maawatan wenno karkaruay iti maysa a pagsasao
[
urnosen
|
urnosen ti taudan
]
Awan ti pormal a nagbaetan a panangilasin ti dua a naisangayan a pagsasao ken dua a
karkaruay
iti agmaymaysa a pagsasao, ngem dagiti lingguista ket kadawyanda nga us-usaren ti agsinnaranay a pannakaawat a kas maysa kadagiti kangrunaan a banag iti panangikeddeng a nagbaetan dagiti dua a kaso.
[1]
Adda dagiti lingguista nga agtunton a ti agsinnaranay a maawatan, iti kapanunotan ket saan a basbassit ngem,
ti
kangrunaan a kriteria iti panangisina kadagiti pagsasao manipud kadagiti dialekto. Iti sabali met, dagiti agsasao ti asideg nga agkakabagian a pagsasao ket masansanda a mabalin a makisao iti tunggal maysa iti nasayat kadagiti sabli; isunga adda met dagiti agdumaduma a grado iti agsinnaranay a pannakaawat, ken masansan nga adda dagiti sabali a kriteria nga inus-usar. Kas pagarigan, iti kaso ti nailinia a
panagsisinnaruno ti dialekto
nga agin-inut a maigiddiat kadagiti nagbaetan ti karuay, ken dagiti agsasao nga asideg iti tengnga ket maawatanda dagiti karuay kadagiti dua nga ungto, ngem dagiti agsasao iti maysa nga ungto ket saan a makaawat kadagiti agsasao iti sabali nga ungto, ti intero a panagsasaruno ket naikedkeddeng nga agmaymaysa a pagsasao. No matay dagiti sentral a karuay ken dgaiti laeng karuay iti tunggal maysa nga ungto ti agbaiag, mabalinton dagitoy a maikeddeng manen a kas dagiti dua a pagsasao, urayno awan ti pudno a rimsua a panagbaliw ti pagsasao.
Iti pay maipatinayon, dagiti taripnong ti politikal ken sosial ken masansan a mangtuon kadagiti panangikeddeng iti agsinnarany a pannakaawat. Kas pagarigan, ti
karkaruay ti Insik
ken ti
Arabiko
ket masansan dagitoy a naikedkeddeng a kas agmaymaysa a pagsasao urayno awan ti masansan nga agsinnaranay a pannakaawat a nagbaetan iti naisinsina iti heograpiko a karkaruay. Iti pakaigiddiatan, adda met dagiti adu a a pannakaawat a nagbaetan dagiti nadumaduma a
sasao nga Eskandinabia
, ngem gapu ta iti tunggal maysa kaniada ket addaan iti bukodda a porma, dagitoy ket naidasig a kas dagiti agmaymaysa. Ti panangirebbeng kadagiti a paggigiddiatan kadagiti kaso a kas ti Arabiko, Insik, ken Aleman, ti termino a
Dachsprache
(ti
sosiolingguistiko
a 'payong ti pagsasao') ket sagpaminsan a makitkita: ti Arabiko, Insik, ken Aleman ket dagiti pagsasao iti sosiolingguistiko a kapanunotan urayno adda met dagiti agsasao a saan a makaawat iti tunggal maysa nga awan it ipamuspusan iti alagaden wenno pammadayaw a porma.
- ^
Groschel, Bernhard (2009).
Das Serbokroatische zwischen Linguistik und Politik: mit einer Bibliographie zum postjugoslavischen Sprachenstreit
[
Serbo-Croatian Between Linguistics and Politics: With a Bibliography of the Post-Yugoslav Language Dispute
]. Lincom Studies in Slavic Linguistics ; vol 34 (iti Aleman). Munich: Lincom Europa. pp. 132?136.
ISBN
978-3-929075-79-3
.
LCCN
2009473660
.
OCLC
428012015
.
OL
15295665W
.