Oseti??ina

ирон æвзаг [iRON av?AG])
oseti??ina
kraje	Ruska , Georgiska , Ju?na Osetiska , Turkowska
r??nicy	600 000 + (jako cuza r??) n?hd?e 10 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske r??e Indoariske r??e Iranske r??e Wuchodoiranske r??e Sewjerowuchodoiranske r??e oseti??ina
dru?ina pisma	kyriliski alfabet z n?kotrymi p?idatkami
oficielny status
hamtska r??	Sewjerna Osetiska-Alanska , Ju?na Osetiska
	r??ne kody
ISO 639 -1:	os
ISO 639 -2:	oss
ISO 639 -3 ( SIL ):	ose
	wikipedija
	Wopytaj wikipediju w oseti??inje !

Oseti??ina (osetisce ирон æвзаг [iRON av?AG]) so hłownje w Sewjernej Osetiskej a Ju?nej Osetiskej r??i, hd?e? je te? p?ipoznata hamtska r?? . Wuznamne diaspory eksistuja te? w Moskwje , P?trohrod?e , Toron?e a n?kotrych druhich wulkich m?stach w sw??e. Cyłkownje je n?hd?e 600 tysac r??nikow (po druhich powobli?enjach, je snad? nic wjace ha? 400 tysac dobrych r??nikow ).

R?? słu?a k iranskej skupinje indoeuropskich r??ow (wuchodo-iranska skupina, ke kotrej? słu?eja te? pa?tu??ina w Afghanistanje , jagnobi??ina w Tad?ikistanje a n?kotre dal?e). Wjele iranistow wu?iwa oseti??inu, zo by de?ifr?rowało mjena eminentiskich Skitow , kotre? su w antiknych wopisach regiona zwostali. Eksistuja spu??omne etymologiske a historiske dopokazy n?hdy?ich kontaktow osetiskich r??nikow ze słowjanskimi, finno-ugriskimi a turkiskimi ludami. Mnoho je hi?o z kawkaskeje wokoliny do r??e do?ło.

Alfabet [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Za napisanje osetiskeje r??e hod?a so alfabety na zakład?e georgiskeho abo ła?onskeho alfabeta wu?iwa?. Wot l?ta 1937 so oficielnje alfabet wu?iwa, kotry? na ruskej gra?dance baz?ruje:

Moderny kyriliski alfabet
А	Æ	Б	В	Г	(Гу)	Гъ	(Гъу)	Д	Дж	Дз	Е	З	И	Й	К	(Ку)	Къ	(Къу)	Л	М	Н	О	П	Пъ	Р	С	Т	Тъ	У	Ф	Х	(Ху)	Хъ	(Хъу)	Ц	Цъ	Ч	Чъ	Ы
a	æ	б	в	г	(гу)	гъ	(гъу)	д	дж	дз	е	з	и	й	к	(ку)	къ	(къу)	л	м	н	о	п	пъ	р	с	т	тъ	у	ф	х	(ху)	хъ	(хъу)	ц	цъ	ч	чъ	ы
/?	?	b	v	?	??	?	??	d	d?	dz	e	z~?	i	j	k	k?	k’	k’?	l	m	n	o	p	p’	r	s~?	t	t’	u, w	f	χ	χ?	q	q?	ts	ts’	t?	t?’	?/

Charakteristiski pismik w alfabe?e oseti??iny je æ , kotry? w ?anym druhim kyriliskim alfabe?e njewustupuje.

Pismiki ё, ж, ш, щ, ъ, ь, э, ю, я, so wu?iwaja jeno? w po??onkach z ru??iny a we swojskich mjenach, ka? na p?.: журнал, Шаляпин, объект, пьеса, экватор, Юрик, якорь.

Pismiki а, б, в, г, д, е, и, й, л, м, н, о, р, ф su blisko ru??iny po swojich wurjekowanju.

мад ? ma?; кард ? no?; бал ? wi?nja; арв ? njebjo; арм ? ruka; кад ? ?es?; бел ? łopa?; тел ? ni?; ердо ? kamin; их ? lod; хид ? most; ирд ? jaskrawy; ивад ? bl?dy; ивар ? chłostanje; ихдон ? lodowa woda; мит ? sn?h; бон ? d?e?; ном ? mjeno; ком ? huba.

Ła?onski alfabet [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Wot l?ta 1923 ha? 1937 je so warianta ła?onskeho alfabeta wu?iwała.

Ła?onski alfabet (wu?iwany wot 1923 ha? 1937)
A	Æ	B	C	Ch	?	?h	D	Dz	D?	E	F	G	Gu	H	Hu	I	J	K	Ku	Kh	Khu	L	M	N	O	P	Ph	Q	Qu	R	S	T	Th	U	V	X	Xu	Y	Z
a	æ	b	c	ch	?	?h	d	dz	d?	e	f	g	gu	h	hu	i	j	k	ku	kh	khu	l	m	n	o	p	ph	q	qu	r	s	t	th	u	v	x	xu	y	z
/?	æ	b	ts	ts’	t?	t?’	d	dz	d?	e	f	?	??	?	??	i	j	k	k?	k’	k’?	l	m	n	o	p	p’	q	q?	r	s~?	t	t’	u, w	v	χ	χ?	?	z~?/

Nimo toho pismikaj ? a ? so b??tej wu?iwajali zo by transkribowali ruske słowa. "Słabej" wokalaj æ [?] a ы [?] stej jara pow?itkownej w r??i, kajkos? kotra? je zhromadnos? z Persi??inu .

Gramatika [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Osetiski zwukowy system , słowoskład a samo gramatika buchu sylnje wot ibero-kawkaskich a turkiskich r??ow wobwliwowane. Tak je w r??i 9 padow (najeba? pow?itkowneje tendency iraniskich r??ow deklinaciju zjednorjowa?), słowje къух (n?kak "kuch") a къах ("kach") za ruku (n?m. Arm ) a nohu (n?m. Bein ) paralelnje k indoeuropskimaj арм ( ruka , n?m. Hand ) a фæд ( noha , n?m. Fuß ). W zwukowym systemje su so specifiske kawkaske glotalne okluziwne konsonanty zjewili, p?ez kotre? su trojki "sp?wny-njesp?wny-glotalny": d - t - t', b - p - p', d - t - t', dz - c - c' nastali atd. Podobnje spod?iwny za indoeuropsku r?? je uwularny zwuk [q], kotry? so mjez druhim w arabskimaj słowomaj qalb? ("moja wutroba") a Qaddafi namaka, we wjele turkiskich r??ach (nic w turkow??inje samej) a w ajmar??inje.

W literarnej warian?e osetiskeje r??e je 35 fonemow: 7 wokalow , 2 połwokalow a 26 konsonantow .

Akcent je dynamiski; je p?eco na pr?njej zło?ce, nimo padow, hdy? w njej je "słaby" wokal (æ abo ы) ? w tym pad?e akcent je na druhej zło?ce. Słowa tworja syntagmy w oseti??inje, a akcent ko?da syntagma ma, nic w?ak ko?de słowo. Digorski dialekt (hlej " Dialekty ") maja bole komplikowane akcentowanje.

Oseti??ina ma zbytki gramatiskich p?iznamjenja, zo bychu definitnos? mark?rowali: w digorskim dialek?e je wobchował definitny artikl i (n?msce "der", "die", "das"), mjeztym zo w ironskim dialek?e akcent mo?e na pr?nju zło?ku ze słabym wokalom do?? (ka? by hi??e dal?a słaba zło?ka p?ed njej, kotra? je n?hdy artikl była), jeli d?e wo definitny objekt, wo kotrym? r??nicy w?d?a.

Oseti??ina ma bohaty a ?iwy słowotworbny system, tworjo nowe słowa p?edew??m p?ez zestajenje korjenjow a p?ida?e sufiksow (r?d?o prefiksow). Najeba? wjele ruskich po??onkow, oseti??ina je relatiwnje puristiska r?? porno druhim mje??inowym r??am Ruskeje, z toj?to neologizmami p?ihodnje wutworjenymi z pomocu swojskich morfemow.

Substantiw [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Substantiwy so po genusach njerozeznaja. Nimo toho njeje artikl. мад "ma?", бел "łopa?".

Pronomen [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

æз ? ja

ды ? ty

уый ? won, wona, wono

мах ? my

сымах ? wy

уыдон ? woni, wone

Werb [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Infinitiw : Koncowka infinitiwa je - ын .

бадын ? "sed?e?", барын ? "wa?i?, wuwa?i?", дарын ? "d?er?e?", амонын ? "pokaza?", амайын ? "tru?i?", ивын ? "m?nje?, zm?ni?", нæмын ? "bi?"

Prezensowy zdonk wotpow?duje korjenjej werba.

кæнын "?ini?" кæн-

дзурын "r??e?" дзур-

кусын "d??ła?" кус-

цæрын "?iwy by?" цæр-

хæрын "j?s?" хæр-

Preteritowy zdonk twori so p?ez p?ida?e sufiksa -т- abo -д- ke korjenjej werba.

лас (ын) "wjes?" ласт

дар (ын) "d?er?e?" дард

дас (ын) "truha?" даст

уар (ын) "lubowa?" уарзт

æхгæн (ын) "za?ini?, za?inje?" æхгæд

сай (ын) "jeba?" сайд

сид (ын) "woła?" сидт

Tworjenje preteritoweho zdonka so ?asto wot alternacije wokalow æ/а p?ewod?uje:

цæр (ын) "?iwy by?" цард

хæсс (ын) "njes?" хаст

фæрс (ын) "pra?e? so" фарст

кæс (ын) "?ita?" каст

тæх (ын) "l?ta?" тахт

сæй (ын) "by? chory, chorje?" сад

Abo nawopak а/æ

æмбар (ын) "rozumi?" æмбæрст

æййаф (ын) "zaso popadny?, dosahny?, łoji?" æййæфт

араз (ын) "?ini?" арæзт

æвнал (ын) "so dotka?" æвнæлд

саф (ын) " zhubi?, zhubje?, zhubjowa?" сæфт

Druha mo?na alternacija je æ/о

кæн (ын) "?ini?" конд

и/ы

фид (ын) "zapła?i?, pła?i?" фыст

æрвит (ын) "sła?, posła?" æрвыст

у/ы

кус (ын) "d??ła?" куыст

кур (ын) "pra?e? so" куырд

кув (ын) "strowi?, postrowi?" куывд

дзур (ын) "r??e?" дзырд

агур (ын) "pyta?" агуырд

ау/ы

стау (ын) "p?enaje???, chwali??? " стыд

рæвдау (ын) "majka?" рæвдыд

ардау (ын) "p?es??ha?, p?es??howa?" ардыд

æу/ы

цæу (ын) "hi?" цыд

кæу (ын) "płaka?" куыд

о/ы

зон (ын) "zna?" зынд

хон (ын) "woła?" хуынд

амон (ын) "pokaza?" амынд

?adyn/а

ст (ын) "stany?, stawa?, postany?" стад

сс (ын) "ml?? " ссад

æхс (ын) "my?" æхсад

N?kotre infinitiwy.

цæрын ? ?iwy by?

фæрсын ? pra?e? so

æййафын ? zaso popadny?, dosahny?, łoji?

сафын ? zhubi?, zhubje?, zhubjowa?

комын ? zarjadowa? so

æмбулын ? doby?, dobywa?

арауын ? pjec

хилын ? l?z?, łazy?

хизын ? na pastwu wjes?

тæрын ? honi?

кæрдын ? r?za?

хæссын ? njes?, nosy?

æмбарын ? rozumi?

æвналын ? dotka? so

кæнын ? ?ini?

æфтауын ? doda?, p?ida?

сурын ? zaso popadny?, dosahny?, łoji?

здухын ? wjer?e?

ризын ? t?epota?

æфсадын ? sy?i?

сæттын ? rozłama?, koncowa?

Dialekty [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Stej jeno? dwaj dialektaj w oseti??inje: digorski, w kotrym? pow?da jedna ?es?ina cyłeho luda, a ironski. Digorojo a Ironojo so wzajomnje ch?tro ?e?ko rozumja, ale po trochu praksy so problemy zhubja.

Digorojo ?asto rozumja a ha? w?steho stopnja r??a ironiski dialekt, ale nic nawopak.

Sociolinguis?a zw?s?uja, zo r??nicy w?elakich dialektow wola ru??inu, zo bychu so wzajomnje rozumili.

Ironski dialekt [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Iron??ina ma t?i poddialekty: sewjerny (mje??ina r??nikow), kudarski (mje??ina wobydlerjow Ju?neje Osetiskeje, te? Njeosetojo) a ksaniski abo ?isanski (roz??rjeny podłu r?ki Ksani , ale cofa n?tk kudarskemu).

Digorski dialekt [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

W pr?nich l?tach sowjetskeje mocy m?jachu digorski dialekt za wosebitu r??. W nim buchu wu?bnicy publikowane, literarne tworby atd., ale w 1930tych l?tach bu digorska literariska tradicija ?p?e?iworewolucionarna“ mjenowana a wot toho ?asa njeje nihdy nowe zak???e nazhonił. W poslednim ?asu je so d??ło tole nastupajo zaso zahajiło: wuchad?atej tyd?enska nowina Digora a literarny ?asopis Iraf w digorskim dialek?e, je te? ze strony stata podp?rowane Digorske d?iwadło. Wustawa Sewjerneje Osetiskeje p?ipoznawa oseti??inu ?we wob?maj jeje formomaj ? ironskej a digorskej“, ?to? woznamjenja faktisce nowe prawniske p?ipozna?e digorskeho dialekta po wjele l?tach zanjechanja.

Digorojo su zwjet?a trojor??ni ? woni derje r??a swoj dialekt, rusce a literarnu oseti??inu.

Literarna forma oseti??iny [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Pr?nje wuda?e osetiskeho ?asopisa ≪Rastdzinad≫, 14. m?rca 1923

D??l strony z osetiskim tekstom w ła?onskim alfabe?e. Z knihi wo folklorje wudateje w l??e 1935

Literarna osetiska r?? (r?? w radiju , telewiziji , wu?bje atd.) je na zakład?e ironskeho dialekta (z n?kotrymi leksikaliskimi po??onkami z digorskeho dialekta) nastała.

Ha? dotal wostanje njerozrisany problem z ortoepiju (wurjekowanske prawidła) literarneje osetiskeje r??e: do toho p?ipoznate prawidła bazuja na n?tko faktisce njepopularnej wurjekowanskej normje, kotru? pak w Ju?nej Osetiskej dale wu?iwaja a wu?a. W Sewjernej Osetiskej so literarna r?? faktisce na najbole roz??rjenym (najbole wu?iwanym) wa?nje. Su na p?ikład tele prawidłowne rozd??le ka? w słowje цæдис ("jednota"), kotre? hod?i so wurjekowa?:

[caDIS] po starej literarnej normje (wu?i so dale w Ju?nej Osetiskej jako norma) a w n?kotrych wsach jako lokalne wurjekowanje;
[saDISx] po nowej literarnej normje sewjerneje (a te? po wurjekowanju wu?iwanym we wjet?inje sydli??ow);
[sxaDIS] po najbole popularnym wurjekowanju Ju?neje Osetiskeje (te? wurjekowanje stolicy Cchinvali ).

Ha?runje? w literarnej r??i dwaj d?enikaj wuchad?etej, (" Rastdzinad " w sewjerje a " Churzarin " w juhu, ha?runje? so knihi wudawaja a r?? so w srjed?nych ?ulach wu?i, sociologiske sl?d?enja pokazuja wysoki stopje? analfabetizma mjez r??nikami oseti??iny (nic wjace ha? 20% r??nikow oseti??iny mo?e r?? po prawidłach pisa?). To bu p?ez roz??rjenje ru??iny zawinowane, mjez druhim w zd??łanju. N?tko so zasozawjed?enje dwur??neje wu?by p?ihotuje, d?iwajo na fakt, zo za młodych Osetow we Wladikawkazu je hi?o ru??ina pr?nja r??, kotru? l?pje r??a. W eksperimen?e wuknu rjadownje po nowym programje, z wob??rni?im wuknjenjom oseti??iny a studowanjom wosebitych studijnych objektow w oseti??inje.

Słowoskład [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Moderna osetiska r?? ma podobnos? ze starymi iranskimi r??emi: stara persiska, awestiska, sanskrita. To pokaza, zo so prjedownicy osetow zahe rozd??lachu wot druhich iranr??nych ludow.

Ha?runje? oseti??ina je iranska, njeje jara podobna druhim iranskim r??am. Osetojo njerozumja, na p?., persiske abo pa?tuske prajenje. Samnoformowe wostanu numerale, n?kotre słowa, mjeztym zo gramatiske kategorije zd??la su rozd??lne.

Na p?. w tad?ikiskej r??i ?wysoka hora“ je к??и баланд ? substantiw p?ed adjektiwom, substantiw je mark?rowany p?ez izafet (koncowka -i). W osetiskej r??i ta samsna zestajenka słowow je ?бæрзонд хох“: adjektiw p?eco steji p?e substantiwom, wonej njewjazatej n?kajke specifiske koncowki. Tola forma adjektiwow nimale sej wotpow?duje: бæрзонд дæр хох ? к??и баланд тар ?wy?a hora“.

Oseti??ina ma wjele zhromadnych słowow z druhimi indoeuropskimi r??emi.

oseti??ina	мæй	нæуæг	мад	хо	æхсæв	фындз	æртæ	сау	сырх	бур	цъæх	бирæгъ
Druhe indoeuropske r??e
persi??ina	m?h	nou?	m?dar	x??har	?ab	b?n?	se	siy?h	sorx	zard	sabz	gorg
urdu??ina	m?h / m?heena	nay?	m? / walda	behn	r?t	n?k	t?n	siah / k?l?	surkh / l?l	p?l?	sabz / har?	bheyrya
pa?tu??ina	my?sht	n?vay	m?r	kh ?r	shpa	p?za	dre	t?r	sur	zha?	shin	lewa
tad?iki??ina	мо? (m?h)	нав (nau?)	модар (m?dar)	хо?ар (x??har)	шаб (?ab)	бин? (b?n?)	се (se)	сиё? (siy?h)	сурх (surx)	зард (zard)	сабз (sabz)	гург (gurg)
hindi??ina	m?s	nay?	m?t?	bahin	r?t	n?k	t?n	k?l? / shyam	l?l	p?l?	har?	bik
jend?el??ina	month	new	mother	sister	night	nose	three	black	red	yellow	green	wolf
n?m?ina	Monat	neu	Mutter	Schwester	Nacht	Nase	drei	schwarz	rot	gelb	grun	Wolf
ła?on??ina	m?nsis	novus	m?ter	soror	nox	nasus	tr?s	?ter, niger	ruber	fl?vus, gilvus	viridis	lupus
franco??ina	mois	nouveau	mere	sœur	nuit	nez	trois	noir	rouge	jaune	vert	loup
ital??ina	mese	nuovo	madre	sorella	notte	naso	tre	nero	rosso	giallo	verde	lupo
?pani??ina	mes	nuevo	madre	hermana	noche	nariz	tres	negro	rojo	amarillo	verde	lobo
katalan??ina	mes	nou	mare	germana	nit	nas	tres	negre	roig / vermell	groc	verd	llop
rumun??ina	luna	nou/noi	mam?	sor?	noapte	nas	trei	negru	ro?u	galben	verde	lup
grjek??ina	μ?να? minas	ν?ο? neos	μητ?ρα mitera	αδελφ? adhelfi	ν?χτα nihta	μ?τη miti	τρ?α tria	μα?ρο? mavros	κ?κκινο? kokkinos	κ?τρινο? kitrinos	πρ?σσινο? prassinos	λ?κο? likos
litaw??ina	m?nuo	naujas	motina	sesuo	naktis	nosis	trys	juoda	raudona	geltona	?alias	vilkas
bołhar??ina	месец mesets	нов nov	майка maika	сестра sestra	нощ nosht	нос nos	три tri	черен cheren	червен cherven	жълт zh?lt	зелен zelen	вълк v?lk
ru??ina	месяц	новый	мать	сестра	ночь	нос	три	чёрный	красный	жёлтый	зелёный	волк
hornjoserb??ina	m?sac	nowy	ma?	sotra	noc	nos	t?i	?orny	?erwjeny	?ołty	zeleny	wjelk

Literatura/beletristika [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Zało?er osetiskeje literarneje tradicije je talentowany poet Konstantin (K'osta/Къоста) Chetagurov ( Xetagkaty ). Mjez d??łami K'osty je wjele ludowych bajkow a legendow , kotre? je w rymach zasopow?dał. Nimale w samsnym ?asu z Chetagurovom, na spo?atku 20-a l?tstotka su n?kot?i dal?i osetiskor??ni spisowa?eljo ( Arsen Kocojev , Seka Gadijev a dr.) swoje tworby spisali, kotrych? d??ła su d?ensa klasiske.

Osetiska literatura je swoj rozk??w mjez dw?maj sw?towymaj wojnomaj nazhoniła, najeba? fakta, zo literatura tehdy b? njewobe?d?omnje ideologiska. W poslednim ?asu r??a wo krizy osetiskeje literatury a wuda?u knihow; wysokos? nakłada nowych literariskich tworbow je r?dko wjace ha? 500.

Sl?d?enje [ wobd??ła? | ?orłowy tekst wobd??ła? ]

Wusl?d?enje oseti??iny je swoj zakład we 18. l?tstotku dostało, hdy? pu?owacy napisachu swoje za?i??e wo wopytach w Osetiskej. Mjez nimi b?chu N. Vitsen, I. A. Guldenstedt, J. Reineggs. Najwa?ni?i p?ino?k b? d??ło n?mskeho orientalisty von Klaprot ?Pu?owanje w Kawkaziskej a Georgiskej“ (wudate w l??e 1812 ). Von Klaprot b? pr?ni, kotry? tukanje wo genealogiskim po?ahu mjez oseti??inu a alan??inu wupraji a digorski idiom jako dialekt oseti??iny zw?s?i, ale nic jako wosebitu r??.

Mjez najsławni?imi wusl?d?erjemi osetiskeje r??e je

Andreas Sjogren (zało?er pr?njeho alfabeta, 19. l?tstotk ),
Vsevolod Miller (awtor d??ła "Осетинские этюды"/"Osetiske studije"),
Vaso Abajev (mjez druhim awtor 4-zwjazkoweje knihi "Historisko-etymologiski słownik osetiskeje r??e", 1957-1989).