한국   대만   중국   일본 
E'irukuu - Wikipeetia Ir al contenido

E'irukuu

Tu Wikipeetia
Jintut kachepasu
Wapushikana
Wayuu jimout

E'irukuu ( alijunaiki : clanes maternos ) wanoujiraain tu wakuappakalu sunainje shi'iruku tu weikalu maka we'raajiraain tu saalinkalu we'iruku, sunainjee tia ayaawatunusu nakuaippa naa wa'laulayuukana saa'u nayain anouktuin wakuaippa sunainjee saalin we'iruku, je musia nayaja'a a'luwataaka waa'u supula anouktaa kasachiki sunainjee wanee mojujirawaa atumaa. [1]

E'irukuuka wayaawase sutuma wei [ anaataa | anaatawaa suurala ]

Tu e'irukuuka shia tu wayaawasekat sutuma wei supula wayuuinjanain waa'in shi'ipajee tu nakuaippakat. Wanee wayuu ayaawatunusu tu nukuaippakat sunainjee tu ni'irukukat sukajee suchoin wanee wayuu jieru, aka jamuin, naya naa jieyuukana naa alatitka tu e'irukuuka sumuin suchonyuu, napushua tooloyuu jee musie jieyuu, akatsa'a nayain alane'eraka atsuin sumaa tu e'irukuuka. [2]

Naa wayuukana nayaawatuin nakuaippa sunainjee ne'irukuu jee musia sunainjee tia nayaawatuin jet'suin napushi jee naa nnojotka kasain nanain. Muin shia sukuaippa, numuin wanee wayuu tu nupushika shia supushi tu niika sukajee wanaawain tu ne'irukuuko. Otta musia nupushi nushii noupayuushi. [1] [2]

Tu e'irukuuka koumainsu [ anaataa | anaatawaa suurala ]

Wane e'irukuu kouralasu sunainjee wanee wayuu jieru jee musia sunainjee wanee mma, eere e'itaanuin naya paala natuma naa kakumainka sukuaippa tu e'irukuuka, chi wuchiikai Utta. Eere suumain wanee wayuu eesu wane aamaka eere ojoittunuin jee anaajaanuin naa wayuu chejee sumaiwajee, sulu'u saamaka wayuu kottushii napushua'a naa oushiikana jee musia naa wayuu laulaayuu eekana palajana noulia naa wayuu jekennuukana. [1]

Naa wayuukana natujaa aa'u jet'suin tu noumainka sukajee nayaawatuin sunainjee tu ne'irukuuka jee musia sunainjee napushii, aka jamuin, suumain nii jee noushi paalale'eyan. Sulu'u suumain wane e'irukuu kepiashii ne'e naa wayuu apushiika otta eesu naa keraushiikana, wayuu waneejatu antaka nanainmuin sutuma napushi jee yalashi ne'e naya kepiain sumaa nawayuuse, akatsa'a, muleka eere wanee kasa mulo'u otta muleka eere wane kasachiki, naa keraushiikana o'unushi nachukua'a sa'akamuin napushi, sukajee nnojotsu nanainpunain tu kasa alataka. Otta musia, muleka ouktuin wane wayuu naatajatu sulu'u suumain wane wayuu waneejatu, aapitnusu nupushi shi'iree nusaajunuin yalejee, jee musia maka nnojorulee nupushi, ojo'itunushi yala sulu'u naamaka, akatsa'a tu niipuseka asaajunusu mapan sutuma nupushi.

E'irukuu supula kottirawaa [ anaataa | anaatawaa suurala ]

Shia tu jamuin sukua'ipa kottiraain tu apushiikalu supula shiyaawatunuin wane apushiika sunainjee tu e'irukuuko, naa wapushikana wanaawasu tu we'irukuuko namaa, jee musia wattawalii ma'in natuma naa aikeyuukana jee musia naa achonyuukana. Paala sumaiwale'eyan, eepu'usu wane jeeru nayaawase naa apushiikana, sumaa shiyaawase wane murulu, sunainjee tia waima mushi naya naa wayuukana sumaa tu e'irukuuko, jo muinma yaa eesu maka apunuin shikii aipiruamuin e'irukuu. Sulu'u wane apushii eekai ama'ana e'irukuu eeinjatu naa wayuu mulo'uyuukana, naa jieyuu laulaayuukana, otta chi wayuu toolo aashajaakai saa'u nupushi. [1] [2]

Eeshi naa o'upayuu, wapushi naa'u washikai, eeshi naya kojutuin sumuin wayuu. Otta musia naa ouliwo'u naya naa aputaainjanaka watta ka'i yuutapa wane wayuu, naya naa aikeyuuwaakana je mushiia naa asiipunuukana.

Sunain wane apushii, tu e'irukuuka ayaawatunusu sunainjee tu eyuukalu, naa suchonyuukana ojuittushii sunainjee shi'iruku jee musia sunainjee nusha chi nashikai. Naashin naa wayuu laulaayu, paala sumaiwale'eya naa wayuukana ojuittushii sunainjee mmapa'akat, sutuma shiain eyuuin, musia chi juyakai naapuin tu nushakat.

Wane wayuu niyaawatuin jaraluin nupushin sunainjee tu ni'irukukot, musu sukuaippa namuin napushua'a muinka naa mulo'uyuukana, motsoyutnuukana, naa emiiruakana, jee musia naa epayaakana. Musia namuin naa tooloyuukana tashunuu sumuin tu nuwalaka jiet eekai motsoin, musuja'a tu putchi ashimia, sushi nuwayuuse. [1]

E'irukuu (putchi suka alijunaiki) [ anaataa | anaatawaa suurala ]

Wayuu jieyuu

El origen de los clanes en el mundo wayuu, es descrito en los relatos de los ancianos, que Ma'leiwa, el gran ser, despues de haber creado la cuarta generacion de los wayuu, quiso separarlos y reunirlos en clanes, cada uno con su nombre y un distintivo especial que sirviera para definirlos e identificarlos del resto de la humanidad. Segun los relatos wayuu conocidos hasta ahora, Ma'leiwa como ser creador le delego al pajaro Utta la responsabilidad de nombrar a los clanes wayuu y organizarlos en cada region de la Guajira, de tal forma que existan en armonia bajo las reglas del sistema normativo conferido.

Los clanes como herencia materna [ anaataa | anaatawaa suurala ]

Naya naa jieyuukana alatitka tu e'irukuuka

Los clanes son heredados directamente de la mujer wayuu como una forma de generar un vinculo mas fuerte con la cultura. Los wayuu se organizan y se reconocen como wayuu al ser hijos de una mujer, de quien reciben su clan, el cual les permitira ser parte de su apushii o familia materna, con quienes desarrollara lazos mas fuertes de reciprocidad y responsabilidad, que con los parientes paternos como los o'upayuu. La mujer wayuu es la trasmisora del clan, a todos sus descendientes, sean hombres o mujeres, sin embargo, el varon wayuu no trasmite su clan a sus hijos, ya que solo le corresponde a las mujeres de la familia. [1]

La pertenencia a un clan y el ser hijos de una mujer wayuu le permite al individuo reconocerse e identificar a su familia mas cercana, es decir, sus tios y tias maternas en primer lugar, seguidamente de todos los que vienen por linea materna como abuelas y abuelos hijos de mujer del mismo clan. [1]

Clanes territorializados [ anaataa | anaatawaa suurala ]

Saamaka wayuu ichaa wajiira

Cada clan tiene una raiz asociada a una mujer wayuu y a la tenencia de un territorio compartido por todos los que conforman el clan, ya que asi fueron organizados y distribuidos de acuerdo al pajaro Utta, segun los relatos conocidos. Cada territorio se identifica con la existencia de un cementerio en comun, en donde reposan los cuerpos y restos de los primeros wayuu que conformaron el clan, por lo tanto estos se asocian directamente con abuelos y abuelas anteriores a la generacion posterior. [1]

Dicha particularidad le permite al wayuu identificar su territorio a partir de su clan y su familia, ya que asi lo ha heredado de su madre y sus primeras abuelas. Dentro de los territorios organizados por clanes solo pueden vivir los familiares apushii que conforman dicho clan, y tambien estan los parientes unidos a la familia pero que pertenecen a otros clanes, estos solo viven por uniones con miembros de la familia y permanecen con sus hijos, sin embargo, en caso de problemas o conflictos estos regresan a sus territorios maternos, ya que no pueden involucrarse en conflictos que no esten relacionados con su familia. Mientras que en el caso del fallecimiento de un wayuu en territorio extrano a su clan, este es devuelto y entregado a su familia para que sea sepultado en su territorio materno, y en el caso de no tener familiares cerca, estos lo sepultan hasta que sus familiares vengan a llevarse sus restos en el acto de la exhumacion.

Clanes como lazos unificadores [ anaataa | anaatawaa suurala ]

Los clanes funcionan como principios y lazos que cohesionan al individuo con su familia. Ya que existe un principio de afinidad y reciprocidad mas relacionada a la familia de la madre, ya que es con ellos con quienes comparte cementerio y territorio, y estos a su vez se lo heredan a sus descendientes como hijos y nietos. En tal caso, cada familia y cada clan posee una marca que utilizan para diferenciarse y reconocer tambien a sus rebanos, lo cual ha permitido que los clanes se mantengan a pesar de influencias externas, actualmente existen treinta y seis clanes. Igualmente, cada clan y familia mantiene lazos fuertes con sus ancianos y ancianas, ya que estos fueron sus primeros familiares y son quienes habitan el territorio. [1] [2]

En ese orden tambien estan los o'upayuu o parientes por linea paterna, con quienes hay lazos y responsabilidades diferentes que los adoptados con la familia materna. Y por otro lado estan los descendientes, quienes son los que vienen despues de una generacion y estos son los nietos y sobrinos.

La pertenencia a un clan se reconoce a partir de la madre, ya que nacen de su carne junto a la sangre del padre. Segun los relatos sobre el origen de los wayuu, en una primera generacion creada por Ma'leiwa, existieron los primeros seres que habitaron la tierra y del cual provienen los wayuu.

Los wayuu saben de su origen por transmision del conocimiento oral y saben de su clan por relatos y afinidad directa con la familia materna. Ademas de diversas practicas que ayudan a los wayuu a cohesionarse y relacionarse con su clan, a partir de practicas como velorios, exhumaciones, fiestas y suenos. [1]

Shi'ipajee sukua'ipa [ anaataa | anaatawaa suurala ]

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 ¿LOS ANIMALES SON MIS ABUELOS O SON PARTE DE UNA ORGANIZACION POLITICA? A PROPOSITO DE LAS METAFORAS EN LA EDUCACION INTERCULTURAL BILINGUE WAYUU
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Conoce las castas de la cultura Wayuu