O Bierzo
(en
castelan
e oficialmente:
El Bierzo
, en
leones
:
El Bierzu/Bierciu
) e unha comarca do oeste da
provincia de Leon
, limitrofe con
Galicia
, que ocupa unha area de 2.828 km², dividida entre 38 concellos. A sua capital e
Ponferrada
. E a unica comarca reconecida por lei en
Castela e Leon
, creada polas peculiaridades xeograficas, historicas, sociais e economicas que a diferencian do resto da comunidade.
A comarca e parcialmente
galegofalante
e polo tanto con representacion na
Real Academia Galega
. Xunto coa
Terra Eo-Navia
en
Asturias
e
As Portelas
na
provincia de Zamora
considerase a zona occidental deste territorio como parte da
Galicia irredenta
.
O
toponimo
O Bierzo
ven do
latin
bergidum
, que procede da raiz xermanica *berg-, 'montana'. A ditongacion do e breve tonico faina unha palabra mais proxima ao asturleones que ao galego. A denominacion oficial e
El Bierzo
, en
castelan
.
[
1
]
O
xentilicio
do Bierzo e
berciano/-ana
.
[
2
]
Os simbolos que representan ao Bierzo son a
bandeira
e o
escudo do Bierzo
aprobados o 14 de abril de
2000
polo Pleno do
Consello Comarcal do Bierzo
. No centro do escudo do Bierzo encadrase a
Cruz de Penalba
, simbolo relixioso e popular da comarca.
A patroa do Bierzo e a
Virxe da Acineira
, coroada como tal o 8 de setembro de
1908
.
Atopase entre a
serra do Courel
, os
montes Aquilianos
e a
serra de Fistedo
, nos contrafortes da
cordilleira Cantabrica
. E unha fosa tectonica enchida por materiais terciarios, que oscila entre os 400 e os 500 metros, mentres a zona montanosa paleozoica esta situada entre os 1.500 e os 2.000 metros. A comarca pertence a cunca do
Sil
, principal afluente do
Mino
, que e a sua saida natural cara
Galicia
. O clima e humido e as temperaturas son mais elevadas que na
Meseta
. Hai
carballos
,
faias
,
castineiros
, landas e prados na montana, e os vales estan ocupados por cultivos.
O Bierzo forma parte da franxa occidental da
cultura castrexa
, sinalandose hai varias decadas mais dunha trintena de
castros
, alguns deles indicados mesmo na documentacion altomedieval, como o
Rupianense
, sito no
Val do Silencio
. Conecida a zona como
Bergidum
, polos romanos, foi incorporada por estes ao seu Imperio, durante as Guerras Cantabras, entre o
29 a.C.
e o
19 a. C.
, ficando administrativamente detro do
convento xuridico asturicense
. Duas poboacions aparecen con claridade: Bergidum Flavium e Interamnium Flavium, ainda que non son doadas de reducir a un lugar actual. O territorio era atravesado pola Via XVIII, que unia
Braga
e
Asturica
, que confluia aqui con outra que procedia de
Lucus Augusti
. O traballo dos xacementos auriferos centrou a explotacion romana do territorio, do que son mostra exemplar
As Medulas
, pero non unico.
Durante o periodo final do reino visigodo, as fundacions cenobiticas de
Froitoso de Braga
, e logo do seu sucesor espiritual,
san Valerio
, levaron a falar da "Tebaida berciana". A invasion musulma, a comezos do
seculo VIII
, afundiu o Bierzo na escuridade. A mediados do seculo VIII, o conde Gaton, gobernador do territorio, atreveuse a repoboar o sur do Bierzo, da
La Cepeda
e as terras de
Astorga
. A fins do seculo VIII, funda
san Xenadio
, entre outros, os mosteiros de
Santiago de Penalba
e de
San Pedro de Montes
. Mentres desde esta epoca e ate seculos despois, outros condes gobernan o territorio berciano, e con frecuencia son membros da familia real. o seculo X aparecen novos mosteiros como os de
Carracedo
e
Compludo
.
A adoracion do corpo do
Apostolo Santiago
en
Compostela
, arredor de 814, cambiara paulatinamente o aspecto do Bierzo. Por el pasa un tramo importante do
camino
, a denominada
via francixena
: duas xornadas na
guia
de
Aymeric Picaud
. Varias poboacions medran as beiras da ruta:
Foncebadon
,
Molinaseca
,
Cacabelos
,
Vilafranca
, e, por ultimo,
Ponferrada
, medrada a caron da
ponte ferrata
para cruzar o Sil. Hospicios e mesons suscitan o interese senorial polos lugares xacobeos do Bierzo por ver de obter as ganancias que deixan os devotos peregrinos. Desde a mitra compostela que domina Cacabelos, pasando polo mosteiro de Sobrado dos Monxes que ten propiedades en Molinaseca, aos templarios con castelos en Ponferrada e
Cornatel
, o bispado de Astorga que cobra as peaxes de Ponferrada, ate a
Orde de Cluny
que funda Santa Maria de Cluniaco en Vilafranca. Extintos os templarios, son os condes de Lemos os que reciben parte da herdanza dos castelos.
En
1513
os vecinos de Ponferrada solicitaron ao poder real desvencellarse do rito de vodas castelas e celebrar as vodas conforme unha provision que se deu para o reino de Galicia.
[
3
]
Situacion do Bierzo
O Bierzo conformou a
provincia do Vierzo
[
4
]
no
proxecto de division territorial de 1822
que non chegou a entrar en vigor
[
5
]
[
6
]
durante o
Trienio liberal
. Poren, na definitiva
division territorial de 1833
foi integrada na
provincia de Leon
.
E unha rexion humida con moitas pradeiras naturais onde pasta o gando vacun. Hai cultivos de
pataca
,
millo
e froitas, ademais de
vide
,
oliveira
e
centeo
. Ten minas de antracita, un tipo de
carbon
, e
volframio
. A industria
siderurxica
centrase na cidade de
Ponferrada
, capital da comarca. Nos seus limites coa provincia de Ourense atopanse as antigas explotacions
auriferas
romanas
das
Medulas
.
Goza dun
microclima
que permite unha producion excelente de froitas e verduras. E unha zona con xacementos de ferro e carbon (
antracita
), pero que respectivamente non se explotan ou estan en recesion, asi como xacementos de lousas que se exportan o norte de Europa para os teitos de edificios.
Existe unha pequena actividade fabril nesta rexion arredor dos sectores do carbon empregado para a producion de electricidade (aqui fundou o estado
ENDESA
en 1944 para a producion de enerxia electrica), o sector siderurxico, eolico, a extraccion de
lousa
, e unha certa presenza nos sectores do vidro e o cemento. Posue asemade unha pequena rede de empresas industriais. O sector servizos, o igual que no resto do pais, vai adquirindo mais peso a medida que se desmantela o sector secundario. Todo isto esta unido a unha industria agroalimentaria que, dentro do pequeno tamano que poden acadar polas limitacions fisicas que implica o escaso tamano da comarca, e dunha gran calidade (vino, industrias carnicas, froitos).
Vista do Bierzo Baixo desde Paradela de Muces, con Ponferrada ao fondo.
Ademais dun incipiente turismo rural baseado na beleza das suas paisaxes naturais como
Os Ancares
, ou creadas polo ser humano como
As Medulas
, unha explotacion de ouro realizada polos romanos e agora declarada
Patrimonio da Humanidade
; asi como o
Camino de Santiago
. No Bierzo podense atopar alguns dos poucos edificios da
arte mozarabe
, como a igrexa de Santiago de Penalba e a de Santo Tomas das Ollas.
Mapa das comarcas de Leon e Zamora onde se fala o asturiano.
Mestura de lexico castelan e morfoloxia galega no nome dunha rua da
Ponte de Domingos Florez
.
A lingua predominante e o
castelan
, pero tamen se falan o
galego
e o
leones
, que van aumentando de oriente a occidente e de sur a norte respectivamente. O emprego do galego e do leones no uso cotian ten sortes dispares, ainda que ambos gozaron dunha recente revitalizacion a traves do labor de distintas asociacions que promoven o seu uso e estudo, sendo, o
galego
o mais favorecido, estendendose o seu uso na sua zona de influencia, e o
leones
continua tendo un uso moi limitado.
A
lingua galega
falase e permitese o seu ensino regulado no occidente do
Bierzo
, asi como na zona zamorana das
Portelas
, segundo un acordo entre a Conselleria de Educacion da
Xunta de Galicia
e a Conselleria de Educacion da
Xunta de Castela e Leon
. No curso 2005-06 habia 844 alumnos que estudaban o galego en 9 concellos bercianos, a cargo de 47 profesores, e no curso 2008-09 foron mais de 1.000 os alumnos que cursaron galego no Bierzo e
As Portelas
. Ademais no
Estatuto de Autonomia de Castela e Leon
, no seu artigo 5º, indicase: "Gozaran de respecto e proteccion a lingua galega e as modalidades linguisticas nos lugares en que habitualmente se utilicen".
Son concellos galegofalantes do Bierzo:
Barxas
,
Borres
,
Cacabelos
,
Candin
,
Carucedo
,
Carracedelo
,
Corullon
,
Oencia
,
Ponte de Domingos Florez
,
Sobrado
,
Toural dos Vaos
,
Trabadelo
,
Valboa
,
A Veiga de Valcarce
e
Vilafranca do Bierzo
. Ademais falase tamen o galego en zonas dos concellos de
Arganza
,
Benuza
,
Camponaraia
,
Fabeiro
,
Peranzais
,
Ponferrada
,
Priaranza
e
A Veiga de Espinareda
.
O
patsuezu
e a variante do
asturleones
occidental mais falada no norte do Bierzo. O seu dominio estendese desde
Luarca
, en
Asturias
, ata O Bierzo, e a sua principal caracteristica e a 'ch' representada por ts, tx o l.l, esta ultima como suxestion da
Academia da Lingua Asturiana
.
|
|---|
| |
| Parcialmente galegofalantes
| |
|---|
Concellos da comarca do
Bierzo
|
|---|
| |