O
mosteiro de Santa Maria da Franqueira
foi un pequeno
mosteiro
cisterciense
de orixe
medieval
, situado nas abas do
monte de Paradanta
, nun noutrora inaccesibel lugar da parroquia da
Franqueira
(
Caniza
). Do antigo mosteiro so se conserva a
igrexa
parroquial. Foi levantado polos senores de Sobroso no
seculo XIII
, inicialmente para a orde dos Bernardos. No lugar celebrase a popular
romaria da Franqueira
, cunha antiga peregrinacion de todas as parroquias da contorna, do sur de Galicia e mesmo do
norte de Portugal
.
A historia dos inicios do mosteiro e da adoracion a Virxe vese chea de lendas e contos, alguns posibelmente herdeiros dunha orixe paga celtico-galaica. Xa no ano
570
no
parroquial suevo
nomeanse parroquias cristias na zona, primeira evanxelizacion da
Gallaecia
. Seica a fundacion do mosteiro da Franqueira fose arredor do ano
580
polo bispo
Martino de Dumio
. O termo Franqueira (tamen escrito antigamente
Franqueyra
) procede do
xermano
e significaria: “lugar dos homes libres ou francos, honrados”. No
seculo VIII
, durante as breves invasions sarracenas, crese que a imaxe da Virxe foi agochada.
No
seculo XI
deronse as
invasions viquingas e normandas
e e daquela cando as tradicions din que se atopou a Virxe no Coto da Vella (cume de 924 m de altitude da Paradanta). Sabese que a imaxe se venerou nunha ermida, posibelmente froito dunha cristianizacion dun lugar de culto pagan e celta, e despois trasladouse a actual igrexa. Foi, pois, unha das advocacions mais antigas de Galicia. A lenda di que a Virxe foi atopada embaixo dunhas rochas no tal Coto da Vella por unha vecina que creu ver un
resplandor
nos penedos. A imaxe axina se fixo moi popular e foi considerada milagreira.
Interior da igrexa, coa boveda e a Virxe no fondo da
absida
.
Disque os vecinos de
Luneda
se enfrontaron aos da Franqueira, porque querian a construcion da capela nas suas terras. A decision final tomouse dun xeito moi especial: carrexouse a imaxe da Virxe nun carro de bois aos que lles vendaron os ollos; o primeiro lugar onde estes se detivesen a beber, e onde erguerian o templo. Os bois detiveronse no manancial da Franqueira. En
1968
colocouse unha imaxe de pedra da Virxe no Coto da Vella, en lembranza do lugar onde se atopara inicialmente a Virxe. A tradicion de levar a Virxe nun carro de bois durante a romaria refirese a este feito.
[
1
]
.
O primeiro testemuno serio da existencia do mosteiro e do ano
1063
, cando o
rei de Galiza e Leon
Fernando I
fixo unha doazon ao seu abade Alvito e aos freires que nel moraban. Aproximadamente en
1293
adheriuse a
Orde do Cister
, despois de decadas de inexistencia da orde en Galicia. O
seculo XIV
foi o da plena consolidacion do mosteiro, construiuse o complexo monastico do que so se conserva a igrexa medieval, e recibironse varias doazons significativas pola gran veneracion que tina a Virxe. No ano 1343 levantouse a
portada
romanica
, segundo reza o
lintel
. E curioso un testamento de 1361 do vecino de
Ribadavia
: Johan Gomes que manda
yr en romaria por min huun home ou moller con oferta e con candea a Santa Maria da Franqueira, tamana candea como eu de meu estado
.
En
1444
o rei
Afonso VII de Leon e Galiza
concede un privilexio ao mosteiro. No
seculo XIV
, Paio Sorreda de Soutomaior incorpora ao patrimonio varios coutos, incluido o extinguido mosteiro de Castelans, en
Covelo
para que A Franqueira conservase a categoria abacial ao ingresar na Congregacion de Castela, que se produce en 1521 mediante bula outorgada polo
Papa Leon X
.
No ano
1572
o Conde de Salvaterra intentou que o mosteiro recuperase o rango abacial, mais non se conseguiu pola grande esixencia economica que implicaba. Asi, durante a
Idade Moderna
, A Franqueira tivo a categoria menor de priorado ou presidencia, poucos monxes, e rendas baixas. Dende
1689
a
1692
fixeronse diversas obras no mosteiro: corredor, cocina, refectorio, celas, etc. Tamen se construiu o retablo, o sagrario e unha imaxe do Resucitado na igrexa. En
1699
ampliouse a
absida
coa sua boveda, embeleceuse o
presbiterio
cun retablo do que se conservan as imaxes dos fundadores cistercienses e substituironse por un
baldaquino
arroco. En
1750
, sabese grazas ao censo do
Marques de Ensenada
que a vila contaba con gran sona; existia unha hospedaria monacal, unha botica, catro mesons, xastre, ferreiros de cabalos, oito arrieiros de vino do Ribeiro, e incluso dous traficantes que traian lenzos de teas dende Madrid.
En
1835
o mosteiro foi abandonado por mor da
desamortizacion de Mendizabal
, dende aquela o mosteiro pasou a funcionar como igrexa parroquial. Comezou a ruina deste.
En
1883
o canteiro
Ignacio Cervino Quinteiro
comezou uns traballos de restauracion coa reconstrucion da
boveda
do altar; e en
1888
emprazouse o
sino
maior fundido en
Braga
, no obradoiro de Narciso Antonio da Costa. A nova torre rematouse en
1895
tamen por Cervino Quinteiro
[
2
]
.
Portada gotico-romanica.
O templo actual comezou a construirse en
1343
nun estilo
romanico
serodio en
cantaria
de granito. No exterior salientan os contrafortes e a cornixa con
canzorros
. Salienta na
fachada
occidental a portada
gotica
con reminiscencias romanicas de
arquivoltas
semicirculares, nas que salienta a imaxinaria. Posue catro pares de columnas de fustes de ornamentacion variada que sostenen as arquivoltas, con anxos dispostos en forma de arco como nas portadas
oxivais
. No
timpano
representase unha escena da adoracion dos Reis Magos coa Virxe sentada baixo unha
cupulina
oxival e o Neno no colo. A
torre
orixinal foi substituida pola actual ergueita a finais do seculo XIX (posibelmente a anterior se derrubara trala desamortizacion)
[
1
]
.
O interior e sinxelo, propio da Orde do Cister, sendo o
presbiterio
a zona mais antiga que da paso a unha
cupula
construida no
seculo XVII
. A sinxeleza do edificio fai centrar a vista na imaxe petrea policromada da Virxe da Franqueira, baixo un
baldaquino
barroco
no fondo da
absida
. A planta e rectangular, unida a unha capela de absida tamen rectangular mediante unha boveda de media laranxa. A nave posue catro compartimentos separados por arcos apuntados sobre os que acouga un teito de madeira
[
3
]
.
A Virxe da Franqueira en
Mondariz-Balneario
durante a romaria.
A Virxe da Franqueira ten gran devocion e e lugar de
peregrinacion
os dias de
romaria
.
As
Pascuillas
celebranse o luns de
Pentecoste
, cincuenta e un dias despois da
Pascua
. Este dia e festa en catro concellos da zona, e unhas 60 parroquias acoden dende a mana cedo das aldeas coas imaxes das suas Virxes deica A Franqueira. E unha festa moi celebrada na zona, a que tamen acoden os mozos. No camino vanse unindo as diferentes imaxes con saudos e toda sorte de rituais. A mediodia faise unha misa na Franqueira con todas as imaxes.
A segunda romaria e a da Natividade da Virxe, nos dias 7, 8 e 9 de setembro. E a mais numerosa e onde acoden xentes de lugares mais afastados como a costa ou Portugal. A imaxe da Virxe da Fonte sae en procesion, segundo a lenda, nun carro de bois; e diante do carro catro parellas de mozos bailan batendo uns paus ao son da ancestral musica
[
1
]
.
-
Fiestra do muro sur vista dende o interior da igrexa.
-
Muro norte da igrexa.
-
Procesion coa Virxe na romaria.
-
Vista da nave.
-
Fachada.
-
Detalle do timpano coa adoracion dos Reis Magos.
-
Chapiteis figurados da porta occidental.
-
Chapiteis figurados da porta occidental.
-
Detalle dos canzorros coa torre no fondo.