Koper
is in
skiekundich elemint
mei symboal
Cu
en
atoomnumer
29. It is in read/giel
oergongsmetaal
dat yn omkearde foarm ek as
readkoper
bekend stiet.
Opgravings yn it noarden fan wat tsjintwurdich bekend is as
Irak
, hawwe oantoand dat koper al brukt waard om 8700 f.Kr. Oare opgravingen wize ut dat men yn 5000 f.Kr. koper al raande en isolearre ut koperhaldende mineralen as
malachyt
en
azuryt
.
Fan de Sumearjers en Egypteners is bekend dat se om 3000 f.Kr. koper raanden en brukten om
bruns
te meitsjen. Ek yn
Sina
wie it bruken fan koper bekend en binne der tige heechweardige brunzen foarwerpen ut 1200 f.Kr. fun. De yn
1991
yn de Eastenryksk/Italjaanske
Alpen
fune
mummy
Otzi
, dy't grif om 3300 f.Kr. stoarn is, droech ark dat ut 99,7% suver koper bestie.
Yn de
mytology
en
algemy
waard koper faak assosearre mei de godheid
Afrodite
om de moaie glans. Derom waard koper eartiids under oare brukt foar spegels. De namme koper komt fan it Latynske wurd Cuprum. Dit wurd is oflaat fan "aes cyprium", dat "erts fan
Syprus
" betsjut. Yn de aldheid waard nammentlik op Syprus koper wun.
Omdat koper buchber is, ienfaldich te ferfoarmjen is en in tige grut geliedingsfermogen hat foar elektrisiteit en waarmte, wurdt it op grutte skaal yn de yndustry brukt. Inkele wichtige tapassings binne:
- kopertried
- elektromagneten
- muntjild
- keunstwurken en stanbylden (faak fan
bruns
), bygelyks it
Frijheidsbyld
befet njoggentichtuzen kilogram koper
- fakuumbuizen en magnetronovens
- elektryske sirkwys
- muzykynstruminten
- geveldielen fan gebouwen
- Kuollers foar
fideokaarten
,
prosessors
, en oare
healgeliederkomponinten
.
- Heatpipes
Foar it suverjen fan wetter wurdt koper yn de foarm fan
koper(II)sulfaat
brukt (CuSO
4
).
Koper nimt yn ionere foarm hast altiten in oksidaasjetastan fan 2+ oan (Cu
2+
), koper-ioanen nimme yn in wetterige oplossing in karakteristike blauwe kleur oan.
Under ynfloed fan de
atmosfear
krijt koper in grienige oksidelaach. It elemint komt as sadanich yn de natoer foar, hoewol't it mear yn bune tastan as sulfide of as okside oantroffen wurdt. Koperhaldende
mineralen
binne u.o.
kovellyt
en
malachyt
. Op it folle djoerdere
sulver
nei, is koper de beste gelieder fan elektrisiteit. Derom wurdt it in soad brukt yn elektroanyske komponinten.
Yn de measte gefallen foarmet koper in Cu
2+
ion mar soms in Cu
+
ion, koper foarmet min ioanen, der is derom in sterke oksidator nedich om eleminter koper yn op te lossen, meastal wurdt
salpetersoer
of
swervelsoer
brukt, soms ek swakkere soeren as jittiksoeroplossing mar dizze reaksje sil tige stadich ferrinne, wol kin in swakke oksidator as
wetterstofperokside
tafoege wurde oan it soer om de reaksje wat te fersnellen. Der kin ek
swervel
brukt wurde of
joad
as oksidator, om dy reagearje te litten binne lykwols wol temperatueren om untbrandingstemperatuer nedich.
De
elektroanekonfiguraasje
fan it elemint is [Ar]3d
10
4s
1
. De alde wize om yn de nammejouwing underskied te meitsjen tusken Cu
+
en Cu
2+
ferrun fia de kupro~ en kupry~ oantsjutting, tsjintwurdich wurdt koper(I) of koper(II) skreaun.
Bygelyks:
Under de koperoksiden (kupraten) sitte de recordhalders wat betreft hege krityske temperatueren foar
supergelieding
. Foar inkele fan dy ferbinings leit dizze temperatuer yn it
100-150K
berik. Dy klasse fan ferbinings waard yn de
tachtiger
jierren untdekt; it earste foarbyld wie Yttrium-Barium-Koper okside (ek wol YBCO neamd).
Chuquicamata yn Sily is de grutste deibou kopermyn
De wichtichste boarnen fan koper binne de mineralen
chalcopyryt
,
chalkosyt
,
kovellyt
,
azuryt
,
malagyt
en
bornyt
. Dy wurde op in soad plakken yn de ierdkoarste fun. Oare grutte fynplakken fan kopererts binne
Sily
,
Peru
en de
Feriene Steaten
. Yn Sily wurt ungefear ien-tredde fan alle koper mine.
Yndoneezje
hat in sterke groei fan koperproduksje sjen litten en wie yn 2009 de op trije nei grutste produsint. De grutste brukers fan koper binne de
Sina
,
Dutslan
en de
Feriene Steaten
.
Wraldwiid lei yn 2009 de konsumpsje fan koper op 18,4 miljoen ton. De mynproduksje bedroech 15,8 miljoen ton en troch resykling lei it totale oanbod op 18,6 miljoen ton. De fraach groeit hurder as it oanbod dertroch minderje de foarrieden. Op 4 febrewaris 2011 berikte de priis fan koper in rekordnivo fan $ 10.000 per ton
[1]
. Yn itselde Financial Times artikel waard melden dat yn 2011 de fraach it oanbod rom oertreffe sil wertroch 't fierdere priisstigings te ferwachtsjen binne. Koper wurdt op ferskate ynternasjonale beurzen ferhannele, lykas yn
Londen
,
New York
en
Shanghai
[2]
.
| Meast stabile isotopen
|
| Iso
|
RO
(%)
|
ferfaltiid
|
VV
|
VE
(M
eV
)
|
FP
|
| 63
Cu
|
69,17
|
stabyl mei 34 neutroanen
|
| 64
Cu
|
syn
|
12,7
h
|
EF
β
|
1,675
0,597
|
64
Ni
64
Zn
|
| 65
Cu
|
30,83
|
stabyl mei 36 neutroanen
|
| 67
Cu
|
syn
|
61,83
h
|
β
|
3,558
|
67
Zn
|
Neist de twa stabile isotopen
63
Cu en
65
Cu is der in grut oantal radioaktive isotopen bekend. De langstlibbene derfan is
67
Cu mei in
ferfaltiid
fan rom 61 oere. De oare isotopen hawwe ferfaltiden yn de oarder fan inkele minuten of minder.
It metaal is branber yn poeierfoarm. Hast alle koperferbinings moatte as fergiftich beskoge wurde. Dochs is koper fan libbensbelang foar bisten en hegere planten.
Koper wurket as kofaktor fan in protte
enzymen
lykas superokside dismutaze, sytogroom C oksidaze, katalaze, lysyl oksidaze, tyrosinaze, Fitamine C oksidaze en
dopamine
beta hydroksylaze. In tefolle oan koper yn it lichem komt foar by de
sykte fan Wilson
. Transport fan de koperioanen yn bloed bart troch bining oan
seruloplasmine
.
Fiedingsmiddels dy't ryk binne oan koper binne u.o. oesters, soyalesitine, nuten en lever.
Yn it bloed fan in soad net-wringedieren komt it koperhaldende hemosyanine foar.
Koper hat antybakteriele eigenskippen. It bruken fan koper in sanitere ynstallaasjes en liedingen remmet de baktearjegroei, sadat under mear
legionella
minder maklik foar komt
[3]
.
Koper
is ek de namme foar in ljochtbrunige
kleur
.
Yn de taal wurdt koper ek brukt as oantsjutting foar "weardefol" en/of "duorsum", lykas: