Heliumatoom. Di karn, ma tou protoone (ruudj) an tou neutroone (grain), as amjaawen foon tou elaktroone (gool).
Dat
atoom
as en submikroskoopisch struktuur, ju onj ale gewoonlik mateerii forkamt. Atoome bestonje ut subatoomische diile:
elektroone
,
protoone
an
neutroone
. Atoome heewe ju draft, ja tu kombiniiren am
molekuule
tu bilen. En waadermolekuul tun biispel bestoont ut tou
waaderstufatoome
an iinj
sorstufatoom
. Atoome san da fundamentale bagstiine foon e
kemii
an da warde onj
keemische reaksjoone
uler tunintemaaged. Dat jeeft bloot 91 tuupe foon chemische bagstiine unti keemische
elemante
, da onj e natuur aw e jard funen warde. Ja warde klasifisiird onj e
perioodisch tabale
. Ju klasifikasjoon as grunlaid aw e tal protoone onj dat atoom. Ouer tuupe atoome koone kunstlik maaged warde, ouers da san ai stabiil an breege alaiwen ouf eefter natuurlike keemische elemante door
karnkliiwing
.
Atoome foon datseelwie elemant koonen ferschilie
radioaktiiwe
ainschape haawe, grunlaid aw e tal neutroone onj e
karn
. Atoome mad juseelwie tal protoone, ouers unlike tale neutroone, warde
isotoope
foon datseelwie keemische elemant naamd. Ouerdat atoome alewaagens forkaame, san da al iirhunerte lung falj foon stuudium. Nututids ruchte da unersakinge jam foralem aw
kwantum-efakte
, as onj Bose-Einstein-kondensaat.
Ju
atoomteorii
as en teorii ouer dat weesen foon e mateeri. Ju teorii sait, dat ale mateeri ut atoome bestoont.
Da griichische filosoofe, as
Leucippus
an
Democritus
, haawe ouer dat weesen foon e mateeri eeftertoocht. Jare tanken heet, iinjfach said, diheere wai fulied: Wan en materjool as tun biispel golj apbraagen wart, anret dat weesen foon da latje stoogne ham ai - dat as nuch altens golj. Da griiche haawe spikeliird dat, wan da stoogne onj nuch latjere stoogne apbraagen warde, deer warschiinjlik en staadium kamt, weer da latje diile ai wider apbraagen warde koone. Onj dat griichische bedjuset dat uurd “atomos” ‘ai schiisbor’. Dat as weer dat uurd ‘atoom’ jurt kamt.
Atoome bestonje onj e hoodsaage ut laasie rum, ouers uk ut latje
subatoomische diile
. Made onj dat atoom as en latje positiiw laasenen karn, wat bestoont ut nukleoone, as huum da protoone an neutroone tuhuup namt. Di rast foon dat atoom bestoont ut da smiisie elaktrooneschaale. Deerbai heet en proton en positiiw elaktrisch lees an en elaktron en lik grut negatiiw lees. Onj en neutraal atoom as deerfor ju tal protoone an elaktroone lik an san da laase iinjenouder utwaagen.
Laasene atoome warde ioone naamd. Atoome ma maner elaktroone as protoone haawe en positiiw lees an san bekand as katioone. Deer ouerfor haawe atoome ma mor elaktroone as protoene en negatiiw lees an da warde as anioone betiikned.
Elektroone draie trinam di karn ma grut gauihadj. Ja draie uk onj ferschilie oustande foon di karn. Huum sait, dat da naiste bai di karn kaame onj iinj schaal for an da wider wach san onj wi en ouder schaal. Ark schaal fait en numer: dat naist bai di karn as schaal 1, ju fuliend foon di karn ouf raagned wart schaal 2 naamd, asw. Di karn as mor aas 100.000 keere latjer as dat atoom; ju grute foon dat atoom wart alsu bestimd door ju grute foon ju buterst elaktrooneschaal. Wan we en atoom fergrutere worden tu ju grute foon hiilj Nordfraschlonj, dan wus di karn deer made onj nuch latjer as sun latjen golfbaale!
Atoome warde gewoonlik klasifisiird eefter jare
Atoomtale
, da stime tu ju tal protoone onj dat atoom (onj neutroole atoome as dat lik an ju tal elaktroone). Ju atoomtal bestimt ju famiili unti dat elemant, weer dat atoom tu hiirt. Koolestuf-atoome san tun biispel da iinjsiste atoome, da 6 protoone onjthuulje. Al da atoome ma juseelew atoomtal diile en wid ferschilihaid foon fuusische ainschape an ferhuulje ja keemisch lik. Da ferschilie tuupe atoome warde onj ju perioodisch tabale betiikned. Ju
masetal
unti nukleontal teelt da ganse
protoone
an
neutroone
, da onj dat atoom forkaame. Ju tal neutroone heet nan influs aw e elemantklasifikasjoon foon en atoom. En keemisch elemant as alsu en hiilj ‘atoomfamiili’ an deeronj koone alsu unlike atoomtuupe forkaame, da juseelew atoomtal haawe, ouers unlike masetale. Da atoomtuupe warde dan isotoope foonenouder naamd.
Am en
isotoop
foon en ouder isotop onj sin elemantfamiili tu unerschiisen, schraft huum aader di noome foon en elemant sin masental, t.b. koolestuf 14 (wat bestoont ut 6 protoone an 8 neutroone onj ark atoom}.
Dat iinjfachst atoom as dat waaderstuf-atoom, ma atoomtal foon 1 an wat bestoont ut en proton an en elaktron. Di waaderstuf-isotoop di 1 neutron akstra onjthuuljt, wart
deuterium
naamd, an di waaderstuf-atoom ma tou akstra neutroone hat
tritium
. Da isotoope wjarn en teema, wat rucht intrase onj e waasenschap apteeld heet, foralem onj e eeder onjtwikling foon e
kwantenteorii
.
Dat keemisch ferhuuljen foon atoome as onj e hoodsaage tu tunken an e interaksjoon twasche jare elaktroone. Foralem da elaktroone onj e buterst
schaal
, da falans-elaktroone naamd warde, haabe di grutste influs aw dat keemisch ferhuuljen. Karnelektroone (da, da ai onj e buterst schaal forkaame) spaale walj en sekundaar rule, onj e hoodsaage ouer dat oufschirmingsefakt foon e positiif lees onj di atoomkarn.
Ark schaal trinam di karn koon bloot en bestimde tal elektroone barje:
Schaal 1: - 2 elaktroone
Schaal 2: - 8 elaktroone
Schaal 3: - 8 of 18 elaktroone (oufhingi foon dat elemant weer ham dat am hoonlet)
Ark atoom, wat en ful (unti laasi) buterst schaal heet, as mor stabiil. Atoome linge ju stabilitaat door elaktroone tu diilen ma naiber-elaktroone unti door elaktroone foon oudere atoome hiiljenaal wachtuhaalen. Wan elaktroone diiljd warde, wart en koofalant ferbining biled.
Koofalante ferbininge san da starkste atoomische ferbininge. Aw judeer wise bliwe atoome tuhuup onj grupe, da
molekuule
naamd warde. Da elaktroone onj e buterst schaal draie dan trinam ale atoome tou, wat alk individual atoom dan leet ma en ful (alsu stabiil) buterst schaal.
Wan iinj unti more elaktroone gans foon en atoom wachhulen warde door en ouder atoom, dan wart en ion bilied. Ioone san atoome, da en nato-lees haawe, infuli foon dat unlikwacht onj tal protoone an elaktroone. Hu atoome, as
natrium
, haawe man iinj elaktron onj e buterst schaal.
Oudere, as
kloor
, bruke just man iinj elaktron, am e buterst schaal fultumaagen. Wan natrium-atoome kontakt maage ma kloor-atoome, dan jeeft ark natrium-atoom sin buterst elaktron ouf tu en kloor-atoom. Da natrium-atoome foue dan en positiiw lees an da kloor-atoome en negatiiw lees. Dat ion wat dat elaktron ‘steelen’ heet, wart dat anion naamd an as negatiiw laasen. Deeriinj wart dat atoom wat sin elaktron ferlaasen heet, en kation naamd an as positiiw laasen. Katione an anione warde eefternouder tu taagen infuli foon da Coulombkrafte twasche da positiiwe an negatiiwe laase. Ju onjtiikraft wart elektrovalante unti ioonische kraft naamd an as swaker as koofalante ferbininge.