Eitt
mal
kann sigast at vera ein kota hja tjoðum og folkum til at senda boðskap við. Menniskju bruka malið til at samskifta við hvønn annan, fyrst og fremst við talu men eisini a skrivt ella við teknum. Malið er sett saman av
orðum
, og hvørt
orðið
hevur avisa merking. I øllum heiminum eru um 6-7000 mal. Føroyskt er eitt av heimsins minstu malum av talaðum malum. Nogv sma mal kring heimin verða ikki talaði longur.
Mal er neyðugt amboð i politiskum, figgjarligum og mentanarligum virksemi; alt meir sum eitthvørt tjoðmal breiðir seg, alt meir økist sostatt veldið og avirkanin hja tjoðini. Nu royna
Stora Bretland
og
USA
at viðka nytsluna av
enskum
, og hetta fær ikki verið uttan samband við royndina at viðka teirra megi og avirkan. Sagt verður, at
franskir
myndugleikar stura fyri, hvussu tað gongur aftur a hondina við ti
franska malinum
. Hetta er, ta ið samanum kemur, ikki bert eitt malsligt vandamal, men rakar eisini
franskt
vald og
franska
avirkan a heimsins leikpalli.
Malvisindini verða nevnd
malfrøði
. Summir malfrøðingar vilja vera við, at um eini 100 ar eru helmingurin av teimum o.u. 6000 tungumalunum, ið eftir liva i heiminum, deyð. Og tað er ikki bert malini, ið doyggja; eisini øll tann fjølbroytta mentan, ið livir og er treytað av einum mali, doyr við ti. Vandin er tann, at malið hja teimum, ið politiska og figgjarliga valdið hava, trokar seg inn a malið hja teimum minni mentu, ikki ti at tað malsliga er nakað betri, men stutt sagt ti at tað umboðar vald. I samskifti, har ið luttakararnir hava ymisk moðurmal, men allir bert nyta eitt teirra, er valdið lagt i hendurnar a ti, sum hevur hetta malið til moðurmal; men trupulleikarnir, ið standast av malsligum smamunum og vantandi kunnleika i samskiftismalinum eru latnir teimum, sum ikki hava hetta samskiftismalið til moðurmal. Harafturat verður við "heimsmalum" ikki bert framt malslig, men við lit eisini mentanarlig kugan.
Malið hevur tvær funksjonir:
- Innihald (tað, mann faktiskt sigur) - samskiftisfunksjon
- Samskiftishattur (matin, mann sigur tað uppa) - identitetskapandi funksjon
Hesar baðar funksjonir hava tvær motstriðandi avleiðingar: Samskiftisfunksjonin hevur við sær at tað verður meiri standardisera og eins, meðan identitetsfunksjonin hevur við sær fjølbroytni og variasjon.
Ta mann sendir boðskap við mali, so er tað grundleggjandi fyra endamal:
- Indikativ
Leggja fram. At uttala seg um naka veruligt i heiminum
- Imperativ
Geva ordra. At heimurin skal verða, sum eg sigi
- Interrogativ
Spurningar. At finna ut av, hvussu heimurin i veruleikanum er
- Optativ
Ynskir. At imynda sær nakað overuligt um heimin
I malinum er vanligt at skilja i millum tydningin av orðum
- Prototypisk
umboð fyri kategoriir. Dømi; at ganga. Annað dømi; ein bok
- Hypernym
liggur omanfyri prototypir. Dømi; at flyta seg. Annað dømi; lesitilfar
- Hyponym
meiri neyv definisjon. Dømi; at halta. Annað dømi; ein orðabok
Ta mann greiðir mal, bytur mann malið upp i:
- Fonetik
verulig lysing av orðaljoðum. Akustisk ljoð
- Fonologi
tað minsta elementið, sum kann broyta tydningin av orðinum
- Morfologi
tað minsta elementið i malinum, sum hevur ein tydning. Dømi; maðurin. maður - in (rot - bundið)
- Syntaks
reglur fyri hvussu man ger ein setning. Reglur i malinum
- Semantik
læran um tydningin av malinum, hvussu mann skipar vitanina um heimin
- Pragmatik
hvussu mann nytir malið. Tulkingar og tydningar, sum mallæran einsmøll ikki kann greiða fra. Dømi; Um mann spyr "Hevur tu ur?" So er tað ofolkaligt at svara "ja", sjalvt um mallæran sigur at tað skal mann. Rætta svarið uppa spurningin er ju at fortelja spyrjaran, hvat klokkan i veruleikanum er.
Malið skal; vera passandi, hava gjøgnumskygni, fella væl og vera rætt. Malið ger, at folk i felag geva sær far um, tað sum tosað verur um, og at folk kunnu samskifta um hvat sum helst; bæðið veruligt og overuligt, i og uttanfyri støðuna, tey sjalvi eru i.
Vit kunnu gera vart við okkum, við ti samma malsliga mynstri men við ymiskum ljoðum - accent. Hvørja dialekt mann nytir, veldst um hvagani mann er, men eisini hvussu vil vera viðgjørdur av mottakaranum. Harafturat veldst tað um evni, samskiftismiðil, og hvat mann væntar av malinum.
Eitt, sum verður nogv nytt i malinun uttan at mann ger sær far um tað, er
metonymi
. Tað er, ta mann nytir eitt orð, men orðið merkir meiri, enn grundtydningurin. Dømi: "Hann gongur a Hoydølum." Hoydalar i hesum døminum merkir studentaskulin, sum liggur i Hoydølum. Annað dømi: "Halldor Laxness liggur a hylluni." Tað er ikki personurin, sum liggur a hylluni, men ein bok, har hann er rithøvundur til, sum liggur a hylluni.
Mann varierar hvat mal og dialekt mann nytir, alt eftir hvør tað er, mann tosar við. Her sipast til individualisering og fløktar sosialar identitetir. Sosialur status ger av hvussu rætt orðini mann nytir eru. Verða orð nytt, sum vera nytt av folkum av høgum sosialum statusi, so verða hesu orð goðtikin og sæð sum at vera røtt. Tað vil siga, i hesum sammanhengi snyr tað seg ikki um at tey røttu orðini vera vald utfra innlitið, men meiri av tilvild. So sjalvsmyndin ella identiturin, sum mann ger av sær sjalvum gjøgnum malið, ikki kann koma fyri uttan so, at mann samanber og metir um sosialar bolkar.
Malið verður eisini avirka av utlandinum. Hvussu mann sær uppa aðrar tjoðir og mentanir hevur nogv at gera við makt og dominans. Tey mal, sum mann sær upp til, lænir mann orð og hættir fra. Til dømis islendskt hevur havt eina avirkan a føroyskt.
I
1929
komu granskarar framm eini hypotesu, sum er uppkallað eftir teimum, sum sigur at folk eru avmarkaði, ta tað snyr seg um, hvat tey kunnu hugsa, alt eftir hvat mal tey nyta. Tað er ogjørligt at hugsa tankar sum malið ikki loyvir. Malið er sum ein ramma, har hugsaðu tankarnir ikki kunnu fara ut um. Visindin er ikki komin til nakað endaligt svar um hetta.
I vanligari talu verður hugtakið mal nytt a ymsan hatt
[
rætta
|
rætta wikitekst
]
- Mandarinkinverskt mal
, (836 mill.)
- Hindu
/
urdu
(333 mill.)
- Spanskt
(332 mill.)
- Enskt
(322 mill.)
- Bengali
(189 mill.)
- Arabiskt
(186 mill.)
- Russiskt
(170 mill.)
- Brasilskt
/
portugisiskt
(170 mill.)
- Japanskt
(125 mill.)
- Tyskt
(98 mill.)
Wikimedia Commons logo