Zelestina
(
gaztelaniaz
:
La Celestina
)
XVI. mendetik
lehenik
Comedia de Calisto y Melibea
eta ondoren
Tragicomedia de Calisto y Melibea
izenburuak izan dituen literatur lana da.
Fernando de Rojas
batxilerra egiletzat jotzen da.
Erdi Aroaren
eta
Pizkundearen
arteko trantsiziozko lana da,
Errege-erregina katolikoen
erregealdian idatzia, eta lehen edizio ezaguna
1499koa
da. Egungo
eleberriak
eta
antzerkiak
oinarritzat hartu zuten lanetako bat da.
[1]
.
Celestina
ren bi bertsio daude:
Comedia
deritzona (1499koa eta 16 zatitan banatua) eta
Tragicomedia
(
1502koa
eta 21 zatitan banatua). Kritika tradizionalak zabal eztabaidatu du haren generoa, lan dramatikotzat edo eleberritzat sailkatzearen artean zalantzatan. Egungo kritikak lan hibrido gisan adierazten du, elkarrizketa soil gisan duen kontzepzioa, beharbada irakurle bakar batek errezitatua izateko hainbat pertsonaiaren ahotsak auditiorio txiki baten aurrean inpostatuz. Haren lorpen estetiko eta artistikoek, pertsonaien karakterizazio psikologikoak (bereziki hirugarrena, Celestina: haren jatorrizko aurrekaria
Ovidiorengan
dago), berritasun artistikoak
komedia humanistikoarekin
alderatuz, non itxuraz inspiratzen den eta mendebaldeko literaturan bere aurrekaririk edo jarraitzailerik ez egoteak La Celestina
espainiar
eta mundu osoko literatura osoan lan gailenetako bat bihurtu dute.
La Celestina Errege-erregina katolikoen erregealdian idatzi zen (
1469an
ezkondu ziren eta ezkontzak
1504
arte iraun zuen,
Elisabet I.a Gaztelakoa
(Elisabet
Katolikoa
) hil zenean).
1492an
Amerikaren aurkikuntza
,
Granadaren konkista
eta
judutarren kanporaketa
gertatu ziren, esangura handiko hiru gertakari
Espainiako historian
. Urte horretan
Antonio de Nebrijak
ere gaztelaniaren lehen gramatika argitaratu zuen, Nebrijak berak Salamancan izan zuen irakasle aktibitatearekin batera, Espainian
humanismoaren
sarrera errazten duen argitalpena. Horrela, arrunki, eta modu didaktikoan, urte honetan, 1492an ezartzen da
Erdi Aroa
eta
Pizkundearen
arteko trantsizioaren hasiera. Hain zuzen ere, hamarkada honetan bertan agertzen dira
Comedia de Calisto y Melibea
ren lehen edizioak.
Iberiar Penintsulako
lurralde guztien bateratzea,
Portugal
salbu, erresuma bakar batean eta erlijio bakar batean (kristaua) garai hartan gertatu zen. Sanchez Albornozek kristau zaharra izatearen garrantzia nabarmentzen du, beste bi erlijioetako kide judu eta musulmanen aurka ohartarazita dagoen gizartean, haiek zuzen arbuiatzera ere iritsirik. Kristau bihurtuekiko (hots, aurretik juduak ziren edo erlijio hartako arbasoak zituzten kristauak) mesfidantza zegoenez, euren izaera ezkutatu behar zuten. Azkenean, erlijio horietako fededunak erresumatik kanporatuak izan ziren eta
Inkisizioak
beste erlijio batzuk praktikatzearen susmagarri direnak jazarri zituen, baita hil ere.
Funtsezko lan horren azterketako lehen kontua haren lehen urteetako argitalpen kopuru ugaria da: 16 zatitik 21era luzatzen da eta bibliografian haren data ofizialarekiko aurreko edo ondorengo argitalpen batzuei buruzko teoriak daude. Lanaren bi bertsio nagusi iritsi zaizkigu: bata 16 zatitan banatuta dago eta
Comedia
izena du; besteak 21 zati ditu eta haren izena
Tragicomedia
da.
Aurreko argitalpenen bat egon litekeela susmatzen den arren,
Comedia
ren
lehen ediziotzat
Burgosen
Fadrique de Basilea
inprimariak
1499an
Comedia de Calisto y Melibea
ustezko izenarekin argitaratu zuena hartzen da:
New Yorkeko
Hispanic Society
n dago. Baina aditu batzuek zalantzan jarri dute edizio horren data, eta
1500ean
Toledon
argitaratu zena lehen ediziotzat jotzen baitute. Burgosko edizioaren arazoa da ez duela lehen orria; orri hori gorde dutenek bezala,
Comedia
izenburua izango zuela uste da.
Comedia
k 16 zati ditu eta, Toledoko ediziotik aurrera, bertso
akrostikodun
kopla erreal batzuekin: hor, "El Bachiller Fernando de Rojas acabo la Comedia de Calisto y Melibea e fue nascido en
La Puebla de Montalban
" irakur daiteke. 1500eko edizioak sarrerako gutuna, aurrez esandako bertsoak, inzipita eta argumentua ditu. Lehen orria falta denez, Burgosko edizioak ere izan litekeela iradoki da, baina funtsik gabe.
Lanaren arrakasta berehalakoa izan zen, beste edizio batzuk bultzatu zituena, agian orain galdutakoren bat, eta
1501ean
Sevillan
argitaratu zen edizio berri batekin: horrek ere
Comedia de Calisto y Melibea
izenburua zeraman. 1499ko edizioaren izenburua hori bera izan litekeela argudiatzen da. Aurreko biek bezala, batetik 16 zati ditu eta, bestetik, ale bakarra baino ez da kontserbatzen, baina oso egoera onean.
1502an
Tragicomedia de Calisto y Melibea
izenburuko edizio berria agertu zen, aurrekoek baino bost zati gehiagorekin, 21 orotara azken zatiaren aurretik,
Tratado de Centurio
izenekoa, bertan pertsonaia hori agertzen baita, baita lana
Heraklitoren
"gauza guztiak gudu edo borroka eran sortuak dira", hau da, "gerra edo ika-mika da gauza guztien sortzaile" dioen
maximan
oinarritzen dela azaltzen duena, lanean inprimatzen den bizitzaren kontzepzio dialektikoa, non mirabeak eta jauntxoak, gazteak eta zaharrak, gizonak eta emakumeak, inozoak eta argiak gorrotatzen diren, hizkuntzak ere buruarekin borrokatzen duelarik, estilo altu eta latinizatzaile batek beste estilo baxu eta arrunt batekin borrokatuz.
Tragicomedia
honetaz sei edizio daude 1502an bertan, Sevillan Jacobo Crombergerrek editatutakoa nabarmentzen delarik, hiri horretan bertan beste hiru ere badauden arren, baita beste bana ere
Salamankan
eta
Toledon
.
Arrakasta hain handia izan zuen, non 1499tik
1634
arteko tartean Espainian 109 edizio kontserbatu diren: horiei
frantsesera
itzulitako beste 24,
italierara
itzulitako 19,
alemanezko
beste 2,
latin
klasikoko 1 eta
hebreerazko
beste 1 gehitu behar zaizkie.
Baina ez zuen izenburuagatik arrakasta izan, sekula ez baitzen
Comedia
edo
Tragicomedia
gatik
La Celestina
gatik bezain ezaguna izan, eta hala ikus dezakegu lan horri erreferentzia egiten diotela XVI. mendearen hasieratik
Juan de Valdes
edo
Juan Luis Vivesek
.
Egilea
Fernando de Rojas
den arren, nolabaiteko eztabaida dago puntu honetan, neurri batean egileak berak sortutakoa. Lana ez dago sinatua eta Fernando de Rojas da lanaren aurretik agertzen diren
akrostikoetan
irakur daitekeen izena, hauekin batera
1497an
lehen zatia eta bigarrenaren hasiera Salamancan zuzenbidea ikasten ari zen bitartean aurkitu zituela dioen gutuna, eta asko gustatu zitzaionez eta istorioaren amaiera ezagutzen ez zuenez hamabost gehiago gehitu zituela amaitu arte (jakina, lehenengo bertsioari erreferentzia egiten dio,
Comedia
izenekoa). Egiletzaren lehen arazoa, Rojasi jarraituz, lehen zati horren egilea topatzea izango litzateke. Lehen zati hori Errege Jauregian topatu den eta
Celestina de Palacio
bezala izendatzen den eskuizkribu bat da. Lana jarraitu zuenak lehen zati honen egiletza batzuk
Juan de Menari
eta beste batzuk
Rodrigo de Cotari
ematen ziotela dio.
Fernando de Rojasek egiten dituen
balizko
egiletza emate hauek arazotsuak dira. Kritikak Mena ia berehala baztertu zuen, Salamancan zuen ospeak egiletza hori argitara berehala emango baitzuen, honek Fernando de Rojasek lanarekiko arreta izen ospetsu bat erabiliz pizteko erabili zuen baliabide bat izan zela adierazten duelarik. Prosa latinizatzailean Menak idatzitako bertso batzuk aurkitzean arrasto hau jarraitu nahi izan zen berriz, baina ez dirudi oso litekeena.
- Zelestina
, Joxe Antonio Sarasola Arregik euskaratua, Argitaletxea: eLiburutegia , Euskadiko Liburutegi Digitala (2016)
[2]
.
- ↑
Obra honen inguruko lanak jasotzen dira 1996 urtetik aldizkari espezializatu honetan :
(Gaztelaniaz)
Revista Celestinesca
[1]
[Kontsulta data 2018ko azaroaren 6an] ISSN 0147-3085
- ↑
E-liburutegiko Bertsio digitala jabari publikoan:
[2]
[
Betiko hautsitako esteka
]
; [Kontsulta data 2018ko irailaren 27an]