한국   대만   중국   일본 
Izarbeibar - Wikipedia, entziklopedia askea. Edukira joan

Izarbeibar

Koordenatuak : 42°40′43″N 1°45′02″W  /  42.6785202°N 1.75057647°W  / 42.6785202; -1.75057647
Wikipedia, Entziklopedia askea
Ez nahasi Izarbeibar-Novenerarekin , Nafarroa Garaiko 12 eskualdeetako bat .
Izarbeibar
  Nafarroa Garaia , Euskal Herria

Bandera

Izarbeibar armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea   Euskal Herria
Lurraldea   Nafarroa Garaia
Merindadea   Irunea
Eskualdea Izarbeibar-Novenera
Administrazioa
Entitatea ibar
Estatua   Espainia
Erkidegoa   Nafarroa
Barrutia Irunea
Izen ofiziala  Valdizarbe
Posta kodeak
Ibartarra izarbeibartar
Geografia
Koordenatuak 42°40′43″N 1°45′02″W  /  42.6785202°N 1.75057647°W  / 42.6785202; -1.75057647
Azalera 157,94 km²
Garaiera 326-937 metro
Distantzia 22,4 km ( Irunetik )
Demografia
Biztanleria 6.042 (2022:  23)
Dentsitatea 38,26 biztanle/km²
Euskara
Eremua eremu mistoa
Euskaldunak [1] [2] % 11,80 (2018: %5,6)

Izarbeibar [3] [a] ( izarbeibarreraz : Izarbeibarra ) Euskal Herriko ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruneko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Irunea hiriburutik 22,4 kilometrora. Altuera 326 eta 937 metro artekoa da, eta 157,94 km²-ko azalera hartzen du. 2022 urtean 6042 biztanle zituen.

Iparraldetik hegoaldera Arga ibaiak zeharkatzen du, mendebaldeko muga markatzen duena, eta ekialdetik mendebaldera Robo ibaiak, bere ur-ibilgu nagusia. Gainera, Donejakue bideak ia 12 herri guztiak zeharkatzen ditu, ondare kultural eta artistiko aberatsa utziz, non Eunateko Andre Mariaren eliza eta Garesko zubi erromanikoa nabarmentzen diren, zalantzarik gabe. Ibarra Erreniega , Alaitz , Eunate eta Esparatz mendilerroen artean dago, nahiz eta ibarraren hondoan landatzeko moduko lur asko dagoen.

Bertako biztanleak izarbeibartarrak dira. Ibarburua Gares udalerria da.

Izena [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar: [4]

  • Valle de Itcarbe (1084)
  • Yzarbe (1095)
  • Val d'Icarue (1268)
  • Val de Licarve (1268)
  • Valdicarue (1350)
  • Val d'Icarue (1366)
  • Valdizarbe (1534)
  • Valle de Ylcarbe (1586)
  • Valle de Icarbe (1591)
  • Valle de Ilzarbe (1800)
  • Ilzarbe (1802)
  • Valle de Valdizarbe (1966)
  • Izarbe ibarra (1990)
  • Izarbeibar (1990)
  • Izarbeibar (2007)

Etimologia [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izen guztiak jatorri berekoak dira: Izarbe . Euskaraz edo erromantzez , ibar honen izena Izarbe izenaz eta "haran" eraikuntzaz osatzen da ( euskaraz ibar bezala, atzizki moduan, eta erromantzez Val edo Valle eran, aurrizki edo hitz bereizi gisa).

Izarbe izenari dagokionez, batzuetan Itzarbe , Iltzarbe edo Ilzarbe agertzen da. Euskaltzaindiko Onomastika Batzordeak 2007an , Batzar aririetan, Itzarbe forma okerra zela adierazi zuen. -l- duten formei dagokienez, akademiak adierazi du nahiko modernoak direla, XVI. mendearen amaierara arte ez baitira egiaztatu. Beraz, oihartzun-fenomenoa izango litzateke, toponimian nahiko ohikoa, eta ez da alde batera utziko Iltzarbe izenaren eragina izan daitekeenik, analogiaz. Herri hori, Ollaranen gutxienez XIII. mendetik dokumentatuta dago. [5] [6]

Ezaugarriak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Armarria [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibarreko armarriak honako blasoi hau du: [7]

≪ Hondo urdin batez eta aurrean urrezko antzara batez osatua dago. ≫


Geografia [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibar Nafarroako Erdialdea eremu geografikoan dago, Izarbeibar-Novenera eskualdean.

Mugakideak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Etxauribar Zizur Zendea , Galar Zendea Elortzibar
Maneruibar Orbaibar
Mendebaldea
  Izarbeibar  
Ekialdea
Argako Erribera

Ingurune naturala eta kokapena [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibar Nafarroako erdi-erdian dago kokatua, Izarbeibar-Novenera eskualdean eta Iruneko merindadearen hegoaldean. Iparraldean, Erreniega mendilerroaz bestaldean, Irunerria du, Etxauribar eta Galar eta Zizur zendeak hain zuzen. Ekialdean, Alaitz mendiko harrobia ikusgai, Muru Artederreta eta Orbaibarra . Hegoaldean, Nekeas izeneko alderdiaz haratago, Mendigorria eta Artaxoa daude. Mendebaldean, Maneruibarra dago, Lizarrako merindadean .

Flora eta fauna [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibarrean pinuak , arteak , makalak , haritzak eta urkiak topa daitezke, baita erromeroa , ezkaia eta izpilikua ere. Zelaietan zerealak daude gehienbat, baina zainzuriak , olibondoak eta mahastiak ere badaude. Azken urteotan Nafarroako Ubidetik datorren urarekin (ibarra ekialdetik hegoaldera zeharkatzen baitu) ureztalurrak ugaldu dira, babarrunak , artoa eta abarrekin.

Animalien artean honako hauek topa daitezke: basurdeak , azeriak , untxiak eta erbiak , eperrak , miruak , belatzak , arrano sugezaleak , ubarroiak , lertxunak eta zikoinak . Abeltzaintza tradizionala, lehen ugaria bazen ere, orain gainbehera doa, baina zenbait etxalde industrial ( zerritegiak edo oilotegiak esaterako) badaude.

Klima [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibarrak klima mediterraniarra dauka orokorrean (ibarreko gunerik altuenetan azpimediterraniarra da prezipitazioak ugariagoak eta tenperatura hotzagoa delako). Urteko batez besteko tenperatura 12 gradu ingurukoa da eta prezipitazioak 600 eta 1.000mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 90 izaten dira (mendialdean 120 edo gehiago izan daitezke).

Ibarreko jatorrizko landarediaren gehiena galdu den arren, oraindik ere arte eta haritz bakanen batzuk geratzen dira herrigunearen inguruko mendietan.

Estazio meteorologikoa [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Ibarrean estazio meteorologiko bat dago Gares udalerrian, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago. [8]

    Datu klimatikoak ( Gares , 1981-2020)    
 Hila    Urt     Ots     Mar     Api     Mai     Eka     Uzt     Abu     Ira     Urr     Aza     Abe    Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.5 24.0 26.5 29.0 36.5 40.0 41.5 43.0 38.0 32.0 27.0 21.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.7 11.6 15.4 17.0 21.8 26.6 29.6 29.6 25.3 19.6 13.3 9.9 19.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.6 11.5 15.6 19.8 22.5 22.6 19.1 14.4 9.0 5.9 13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.1 1.3 3.8 5.9 9.3 13.0 15.5 15.6 12.8 9.1 4.6 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.0 -10.0 -8.5 -3.0 -0.5 2.0 7.0 5.0 3.0 -0.5 -6.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 38.7 51.6 59.5 53.1 45.6 27.0 26.3 38.6 60.3 55.4 57.2 547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 39.0 29.0 33.6 62.0 42.2 38.5 33.0 85.0 61.5 46.0 59.0 39.0 85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 11.6 10.3 8.8 11.2 11.1 7.2 5.4 4.9 7.8 10.5 11.5 12.8 113.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 1.4 0.9 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua [9]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak .

Banaketa [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibarrak 11 udalerri ditu:

Halaber, ibarrean 2 kontzeju ditu:

Gainera, 2 etxaldeak ere bada, hala nola:

Azkenik, lurraldean 27 herri hustu daude:

Map
Izarbeibar ibarreko herriak

Historia [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

XI. mendearen amaieran jada ibarra gisa dokumentatuta agertzen da Iruneko katedraleko eta Leireko monasterioko testu eta berrietan. Bere lekuak, adibidez, 1268ko Rediezmoaren Liburuan daude. Liburu horietan koroaren errentak Muruzabalgo bizkonderriari lotu zitzaizkion, Karlos III.a Nafarroakoa erregeak 1407an bere anaiorde Leonen alde eratua, zeinaren seme eta oinordeko Filipek 1424an Muruzabal eta Izarbeibarreko bizkondearen titulua lortu baitzuen. Ibarrak urtero 700 gari-erregu baino gehiagoko petxa ordaintzen zien Cortesko markesei, eta Elordiko belarrek 103 dukat eta oilo zati bat.

1665ean , Obanosek eta Muruzabalek hiribildu titulua eta horren ondoriozko bereizketa lortu zuten, bigarrena 1730era arte behin betiko banandu ez zen arren. Gainerako udalerriek udal propioak eratu zituzten 1846an , eta ibarra desegin egin zen. Garai hartan, ibarraren mendebaldeko zatia ( Hiriberri , Sotets , Sarria eta Ekoien ), gainera, Gares udalerrian sartu zen. [10]

Irunea , Lizarra eta Logronoren artean izan zuen egoera bereziagatik, XIX. mendeko gerretan zehar korrikaldi eta liskar ugari izan ziren. Espotz Mina bereziki aktibo agertu zen Garesen Lehen Karlistaldian . Izan ere, 1810eko irailaren hasieran, Espotzen gerrillariak ibarretik igaro ziren, Zudairitik zetorrena eta frantziar indarren talde indartsuek jazarria. Gerrilariek Elorako bidea hartu zuten, eta Alaitz mendilerroan babestu behar izan zuten. Mina Garesen ere ezarri zuen bere kuartel nagusia denboraldi batez.

Garai hartan, ibarreko batzarrak Auritzera eraman behar izan zituen bere bilerak, Eunate ( Erdi Arotik zuen biltokia) babesgabe geratu zelako. 1821ean baino ez ziren baselizara itzuli. Lehen karlistaldiko kontrol liberaleko gunea izan zen, baina erregegaiaren menpe egon zen bigarrenean, 1874an batez ere. Bigarren Karlistaldiaren amaieran, Iruneko setioa hausteko lehen aurrerapen liberalak egin ziren, eta handik gutxira, Lizarrako gorterantz. [11]

Demografia [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

2022 urteko erroldaren arabera 6042 biztanle zituen Izarbeibarrak.

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
8047 8656 8736 9999 8304 7699 7506 6942 6836 6539 6261 5968 5636 5046 4370 4359 4948 5992 6019
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Izarbeibarrako herrietako biztanleriaren banaketa 2021an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Izarbeibarreko ekonomia hainbat zutabetan oinarritzen da. Zutaberik garrantzitsuena nekazaritza da. Ibarreko ekoizpen nabarmenekoa ardoa da, jatorri-deitura propioa duena Nafarroako Jatorri Deituraren barruan: Izarbeibarreko ardoa. Gainera, garagarrak eta sasoiko barazkiak ekoizpen nabarmena dute. Beste zutabeetako bat industria da, ia erabat Garesen kokatua, Schneider Electric enpresa nabarmenduz.

Turismoak ere garrantzi handia du, baina haranetik igarotzen diren Donejakue bideko bi adarrek zeharkatzen dituzten eremuetara mugatzen da, Obanosen bat eginez. Jarduera turistikoa ibarraren beheko aldean kontzentratzen da bereziki, Eunateko baseliza eta Garesko zubia baitira erakargarri nagusiak.

Azkenik, Irunerria ibarraren bi aldeetatik hurbil dagoenez, bai A-12 bai AP-15 bideetatik, izarbeibartar asko egunero joaten dira hiriburura lan egitera, baina landa-bizitzaren erosotasuna aprobetxatuz.

Garraioa [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 334  lineak zerbitzua ematen dio ibar honi:

  Nafarroako Hiriarteko Garraioa
  Zerbitzua     Hasiera     Ibilbidea     Amaiera  ⁠
334 Gares Adios ? Eneritz ? Ukar ? Anorbe ? Tirapu ? Olkotz ? Muru Artederreta ? Biurrun Arrizabalaga

Gainera, La Estellesa autobus konpainiak Agilar Kodes eta Irunea bitarteko autobus linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka Agilar Kodesko norantzan eta lau zerbitzu kontrako norabidean. Linearen ibilbidea honakoa da:

Kultura [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Euskara [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Ikus, gainera: ≪ izarbeibarrera ≫

Luis Luziano Bonapartek , 1869an , Izarbeibar ibar osoa sailkatu zituen hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian. [12]

Koldo Zuazok , 2010ean , Izarbeibar ibarraren herriak ez-euskal-eremuan sailkatu zen. [13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Izarbeibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Izarbeibar ( Gares izan ezik) eremu ez-euskalduneko inarra da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2010eko erroldaren arabera, herritarren %6,20k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n  % 11,80k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean ibarreko udalerri guztiak) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan . Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak Adios , Anorbe , Biurrun-Olkotz , Eneritz , Obanos eta Tirapu udalerriak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 37 udalekin batean.

Gaur egun, Utergan , Biurrunen , Obanosen , Anorben eta Garesen ematen dira euskara klaseak . Garesko ikasleen % 60k D ereduan ikasten du, euskara hutsean. Gainera, hiri haueko Udalak euskara zerbitzu bat du, bere ekimenaz eta eskualdeko galdutako euskalkia aztertu duen Aitor Arana hizkuntzalariaren laguntzaz hizkuntza ondarea berreskuratzeari ekin zitzaion. [14]

Jaiak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Ondasun nabarmenak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Garesko zubi erromanikoa
Olkozko dorrea
Eunateko Andre Mariaren eliza

Izarbeibartar ospetsuak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Irudiak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Oharrak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

  1. ↑ /is?a?β?e.iβ?a?/ ahoskatua ( laguntza )
    Azentua: kamutsa bigarren silaban eta zorrotza azken silaban

Erreferentziak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

  1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza .
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or. .
  3. ↑ Euskaltzaindia . 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ ≪Izarbeibar - Lekuak - EODA≫ www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30) .
  5. ↑ Euskaltzaindia (2012). Izarbeibarko Mankomunitatea . www.euskaltzaindia.eus
  6. ↑ Euskaltzaindiko Onomastika Batzordea (2007). Batzar agiriak.
  7. ↑ Otazu Ripa, Jesus Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sanguesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputacion Foral de Navarra, Direccion de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4 . PMC 911388951 . (Noiz kontsultatua: 2021-08-31) .
  8. ↑ Meteo Navarra. ≪Estazioko datuak - Gares≫ meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01) .
  9. ↑ Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24) .
  10. ↑ (Gaztelaniaz) ≪ILZARBE - Aunamendi Eusko Entziklopedia≫ aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-01-21) .
  11. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | IZARBEIBAR. (Noiz kontsultatua: 2023-01-21) .
  12. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietes , 1863 .
  13. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos . Alberdania, 2010.
  14. ↑ Galdutako euskalkia berreskuratu nahian , Argia , 2.258. zkia., 2010eko abenduaren 26a .

Ikus, gainera [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Kanpo estekak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

" https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Izarbeibar&oldid=9411267 "(e)tik eskuratuta